Mtd2, UW, Metodologia badań psychologicznych, prof. Sosnowski

Tytus Sosnowski

Kurs 004 (2007 / 2008)

METODOLOGIA BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH

Wykład obligatoryjny dla I roku studiów wieczorowych

Wydziału Psychologii UW

Część 2. POJĘCIA I ICH DEFINIOWANIE

Niektóre wyrażenia logiczne używane w wykładzie

~ lub ¬ negacja ( ~p ; nieprawda że p);

∧ koniunkcja ( p∧q ; p i q, zarówno p jak q);

∨ alternatywa ( p∨q ; p lub q, co najmniej jedno z

dwóch p lub q);

→ lub ⇒, ⊃ implikacja ( p → q ; jeśli p to q; jeśli p to
wykluczone że nie q)

≡ tożsamość (p≡q; p zawsze wtedy i tylko wtedy
gdy q)

P(x) (P od x) ; x ma własność P (np. „x jest studentem”)

~P(x) nie prawda że x ma własność P

xRx lub R(x,y) relacja R zachodzi między przedmiotami x i y
(np.: x jest większy od y)

∧ lub∀ kwantyfikator duży (ogólny)

∧x P(x) - dla każdego x, P od x;

(inaczej: każdy przedmiot x z rozważanej dziedziny
ma własność P; np. każdy człowiek jest rozumny)

∨ lub ∃ kwantyfikator mały (szczegółowy)

∨x P(x) - istnieje takie x, że x ma własność P

∧x∨y P(x,y) - dla każdego x istnieje takie y,
że x pozostaje w relacji P do y

Np. Dla każdej liczby naturalnej x istnieje liczba naturalna y taka, że x jest mniejsze od y.

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Teoria znaków (w tym - językowych) nazywa się semiotyką

Podstawowe działy semiotyki

SYNTAKTYKA zajmuje się relacjami zachodzącymi między wyrażeniami (przykład: sprzeczność między dwoma zdaniami)

SEMANTYKA zajmuje się relacjami między wyrażeniami a rzeczywistością do której się one odnoszą (przykład: oznaczanie, prawda)

PRAGMATYKA zajmuje się relacjami między wyrażeniami
a ich użytkownikami, tj. nadawcami i odbiorcami wyrażeń (przykład: rozumienie wyrażeń).

Kategorie syntaktyczne wyrażeń
i ich charakterystyka

Zdania
Nazwy
Funktory

ZDANIE (w sensie logicznym) - wyrażenie, któremu przysługuje wartość logiczna (w logice dwuwartościowej: prawda lub fałsz). Inaczej - wyrażenie, które coś stwierdza (zdanie kategoryczne).

Jeśli jest tak jak stwierdza zdanie p, zdanie p jest prawdziwe. Jeśli tak nie jest - zdanie p jest fałszywe.

Nie wszystkie zdania w sensie gramatycznym są zdaniami
w sensie logicznym. Nie są nimi:

pytania (zdania pytajne), np.

Czy dzisiaj jest wtorek?

oceny, np.

Zdrowie jest rzeczą dobrą.

dyrektywy, np.

Należy myć zęby.

Ze względu na sposób rozstrzygania prawdziwości zdań
można je podzielić na:

Zdania a priori (przed doświadczeniem) -- zdania których prawdziwość jest niezależna od doświadczenia (na przykład, twierdzenia logiki i matematyki).
Zdania a posteriori (po doświadczeniu) - zdania których prawdziwość ustalana jest w oparciu o doświadczenie (przykład: zdania obserwacyjne, prawa indukcyjne).

zdania analityczne
zdania syntetyczne

Zdania analityczne są prawdziwe na mocy znaczenia jakie posiadają w danym języku. Zdaniu takiemu nie można zaprzeczyć bez popadnięcia w wewnętrzną sprzeczność. Przykład: „centymetr jest setną częścią metra”.

Zdaniami analitycznymi są, w szczególności, wszystkie prawa logiki. Zdania analityczne nie stwierdzają nic o rzeczywistości ani też nie można z nich takiej wiedzy wydedukować.

Zdanie syntetyczne stwierdza coś, co wykracza poza samo znaczenie zawartych w nim terminów. Jego zaprzeczenie nie prowadzi do wewnętrznej sprzeczności.

Przykład: „Sevilla leży nad rzeką Guadalquivir”.

Stary problem filozoficzny: czy istnieją zdania syntetyczne
a priori? Dominuje pogląd, że wszystkie zdania analityczne są
a priori (tzn. ich prawdziwość nie zależy od doświadczenia, nie posiadają bowiem treści empirycznej), a wszystkie zdania syntetyczne są a posteriori (ich prawdziwość zależy od zgodności z doświadczeniem).

Kant uważał że istnieją zdania syntetyczne a priori, stanowiące fundament nauki (np. „wszystko ma swoją przyczynę”). Ich podstawą są transcendentalne, aprioryczne kategorie umysłu, które nie wywodzą się z doświadczenia zmysłowego ale warunkują to doświadczenie.

Kategorie Kanta (za Heller, 2005)

kategorie ilości: jedność wielość, całość

kategorie jakości: rzeczywistość, negacja, ograniczenie

kategorie stosunku: substancja i przypadłość, przyczyna i skutek, akcja i reakcja

kategorie modalności: możliwość i niemożliwość, istnienie i nieistnienie, konieczność i względność

Stanowisko Kanta znalazło nową interpretację na gruncie ewolucyjnej teorii poznania. Selekcja ewolucyjna „faworyzowała” organizmy, które potrafiły najlepiej wykorzystać informację o środowisku. Sposób odbioru i oceny informacji jest częściowo ukształtowany filogenetycznie (filogenetyczne a posteriori) i determinuje aktywność poznawczą osobnika (ontogenetyczne a priori ≈ wiedza wrodzona) (por. Pobojewska, 1996).

NAZWA

1. Wyrażenie, które może pełnić w zdaniu funkcję podmiotu
lub orzecznika

np. WARSZAWA jest STOLICĄ POLSKI

2. Wyrażenie które pełni funkcję oznaczania swoich desygnatów.

Desygnat - przedmiot o którym można nazwę zgodnie z prawdą orzec (np. „to jest stół” - nazwę stół orzekamy o tym
oto przedmiocie).

FUNKTORY

Wyrażenia które razem z innymi wyrażeniami (tzw. argumentami) tworzą wyrażenia bardziej złożone.

Przykłady:

"i" -- funktor zdaniotwórczy od dwóch argumentów
zdaniowych, np.

"Jan jest przystojny i Jan jest studentem".

"idzie" -- funktor zdaniotwórczy od jednego argumentu
nazwowego, np. "Jan idzie"

"ładny" -- funktor nazwotwórczy od jednego argumentu
nazwowego, np. "ładny dzień".

RODZAJE NAZW

INDYWIDUALNE (INDYWIDUOWE) - przysługują konkretnym, indywidualnym obiektom.

Przykłady: Jan Kowalski, Warszawa

GENERALNE (UNIWERSALNE) - przysługują pewnej klasie obiektów ze względu na jakąś ich cechę (w szczególnym przypadku klasa ta może być jednoelementowa lub pusta).

Przykłady: stół,

najwyższa góra świata,

krasnoludek.

Ten sam obiekt może być desygnatem nazwy indywiduowej i generalnej, np.:

* ostatni król Polski (nazwa generalna)

* Stanisław August Poniatowski (nazwa indywidualna)

Podział nazw ze względu na liczbę desygnatów

* OGÓLNE - wiele desygnatów

* JEDNOSTKOWE - jeden desygnat

Podział ze względu na istnienie desygnatów

* NIEPUSTE (istnieją desygnaty), np. człowiek.

* PUSTE (nie istnieją desygnaty), np. krasnoludek.

Niekiedy inny podział nazw: ogólne, jednostkowe, puste.

ELEMENTY TEORII NAZW

DESYGNATY NAZWY - przedmioty o których orzekamy
nazwę

ZAKRES NAZWY (denotacja) - zbiór wszystkich jej
desygnatów

Nazwa jest ostra (lub zakres nazwy jest ostry) jeśli o każdym przedmiocie można powiedzieć czy jest czy nie jest desygnatem nazwy. Nazwa ostra dzieli uniwersum na dwie klasy: przedmioty należące i nie należące do zakresu nazwy.

Przykład nazwy nieostrej: młodzieniec

Stosunki zachodzące między zakresami dwóch nazw:

równoważność (równość) zakresów,
podrzędność / nadrzędność,
krzyżowanie się,
wykluczanie się

TREŚĆ NAZWY -- zbiór cech przysługujących desygnatom
nazwy

ZNACZENIE NAZWY - sposób rozumienia nazwy.

Znaczenie nazwy nazywamy POJĘCIEM

Znaczenie nazw jest problemem ogromnie złożonym.

Istnieje wiele koncepcji znaczenia nazwy.

ZNACZENIE nazwy jako KONOTACJA - zespół cech charakterystycznych dla zakresu nazwy, za pomocą których myślimy o jej desygnatach.

Ta sama nazwa może być rozumiana w różny sposób (nazwy wieloznaczne) i - zależnie od tego - może oznaczać różne przedmioty (mieć różny zakres).

Przykład: zamek jako budowla i zamek jako urządzenie do zamykania drzwi.

Należy więc mówić o zakresie nazwy przy określonym jej znaczeniu.

DEFINICJE

Ścisłe definiowanie pojęć umożliwia precyzyjne formułowanie sądów o rzeczywistości. Precyzyjne sądy są łatwiejsze do weryfikacji / falsyfikacji.

Ścisłe definiowanie pojęć pozwala unikać sporów pozornych (sporów werbalnych o pozorach sporów rzeczowych, czyli sporów w których różnica stanowisk wynika z różnego rozumienia tych samych słów).

* * * * * *

Definicja (najogólniej) to krótkie określenie czegoś.

Trzy zasadnicze funkcje definicji
(wg H. Mortimerowej):

podawać charakterystykę przedmiotu (d. realna);
umożliwiać przekład jednego wyrażenia na inne;
być postulatem znaczeniowym (wprowadzać nowe wyrażenia do języka w oparciu o konwencje językowe).

Definicje nominalne i realne.

Definicje nominalne - definicje słów

definicje realne - definicje przedmiotów

DEFINICJE NOMINALNE

Definicja NOMINALNA - wprowadza do danego języka wyrażenie za pomocą innych wyrażeń znajdujących się już w tym języku.

Podział definicji nominalnych

projektujące sprawozdawcze

konstrukcyjne regulujące

Definicja SPRAWOZDAWCZA - zdaje sprawę z zastanego sposobu rozumienia słowa w danym języku. Definicja taka jest zdaniem rzeczowym (zdaniem w sensie logicznym).

Definicje projektujące - oparte na konwencji terminologicznej, ustanawiającej sposób rozumienia nowego wyrażenia. Konwencja terminologiczna nie jest zdaniem w sensie logicznym ale wyraża pewien akt woli, w rodzaju:

„słowo A będę rozumiał w taki to a taki sposób”

Definicja oparta o konwencję terminologiczną nazywa się też POSTULATEM ZNACZENIOWYM JĘZYKA.

Definicje projektujące są zdaniami analitycznymi - nie można im zaprzeczyć nie popadając w wewnętrzną sprzeczność. Nie są też zależne od doświadczenia (są zdaniami a priori). Wymaga się natomiast podania „dowodu istnienia” tj. wykazania, że istnieje przedmiot, który tę definicję spełnia. Wprowadzanie do języka nazw pustych może rodzić problemy logiczne (np. problem wartości logicznej zdań zawierających nazwy puste).

Definicje konstrukcyjne i regulujące

Definicja KONSTRUKCYJNA - definicja podająca nowe znaczenie słowa.

Przykład: „Manipulacja eksperymentalna to przyporządkowanie różnych (co najmniej dwóch) wartości zmiennej niezależnej grupom zrandomizowanym”.

Definicja REGULUJĄCA - definicja modyfikująca znaczenie słowa już istniejącego w danym języku (wyostrzająca jego zakres lub eliminująca wieloznaczność)

Przykłady: „Dziecko (w rozumieniu PKP) to osobnik do lat 3”.

„Rak, w rozumieniu niniejszej ustawy, jest rybą”

Najważniejsze rodzaje definicji nominalnych

1. normalne

2. przez abstrakcje

3. aksjomatyczne

4. cząstkowe

1. Definicje normalne

Definicja NORMALNA jest definicją nominalną, która pozwala wyeliminować w dowolnym zdaniu nowo wprowadzone wyrażenie przez inne wyrażenia, już istniejące w danym języku. Może mieć postać równości lub równoważności.

Definicja równościowa: A B

Lewy człon (definiowany) nazywa się definiendum

Prawy człon (definiujący) nazywa się defiens

Znak nazywa się równością definicyjną

Przykład: „kwadrat to prostokąt równoboczny”

Definicja normalna której definiendum składa się tylko z wyrażenia definiowanego nazywa się definicją WYRAŹNĄ

Jeśli definiendum zawiera inne wyrażenia obok wyrażenia definiowanego mówimy o definicji KONTREKSTOWEJ
(lewy człon definicji nazywa się wtedy definitum), np:

kwadrat liczby a iloczyn liczby a pomnożonej przez nią samą

Każdą definicję RÓWNOŚCIOWĄ można przekształcić w definicję ROWNOWAŻNOŚCIOWĄ.

Definicja równoważnościowa ma postać równoważności dwóch zdań (gdzie Q jest terminem definiowanym), np:

Qx ≡ Px

Np.: figura jest kwadratem zawsze wtedy i tylko wtedy gdy jest prostokątem równobocznym

Warunki poprawności definicji normalnych

(w naukach formalnych)

warunek eliminowalności (zastępowalności).

Każdą formułę (wyrażenie), zawierającą zdefiniowane wyrażenie, można zastąpić przez równoważną formułę nie zawierającą tego wyrażenia

warunek nietwórczości

Definicja nie powinna być aksjomatem - czegokolwiek można dowieść w teorii T z dodaną do niej definicją, można też dowieść bez tej definicji.

warunek niesprzeczności

Definicja dołączona do systemu (niesprzecznego) nie powinna prowadzić do sprzeczności.

Definicje w naukach formalnych są ekstensjonalne: znaczenie wyrażenia jest funkcją jego zakresu (jeśli dwa wyrażenia mają ten sam zakres to mają też to samo znaczenie). Język potoczny nie jest ekstensjonalny (jest intensjonalny).

Przykład: „Jan wie że, ...”

a) Warszawa to Stolica Polski.

b) Warszawa to miasto liczące ponad 1 milion mieszkańców, położone na 21° długości geograficznej wschodniej i 52°25' szerokości geograficznej północnej”.

Zakres definiensa jest w obu definicjach (a i b) identyczny. Ale zdanie „Jan wie że Warszawa to A” może okazać się prawdziwe, gdy A zastąpimy definiensem pierwszej definicji nazwy Warszawa a fałszywe, gdy zastąpimy je definiensem drugiej definicji.

2. Definicje przez abstrakcję

Każdy stosunek równości (równoważności) wyznacza pewien rodzaj (rodzinę) cech. Dwa przedmioty są równe pod względem pewnej cechy P (mają tę samą cechę P) gdy zachodzi między nimi odpowiedni stosunek równościowy R.

Przykłady

1) Dwa odcinki mają tę samą (konkretną) długość P gdy są ze sobą przystające (pozostają względem siebie w relacji przystawania R). Długość (jako taką) można z kolei zdefiniować jako rodzinę (wszystkich) długości

2) Liczbę (określoną) możemy zdefiniować jako cechę przysługującą wszystkim zbiorom równolicznym z danym zbiorem. Np. liczba pięć jest cechą wszystkich zbiorów równolicznych z liczbą palców jednej ręki. Liczba jako taka (liczba kardynalna) to rodzina wszystkich (konkretnych) liczb.

Tak definiowane cechy nazywa się rodzinami cech abstrakcji do stosunku równości (równoważności).

3. Definicje aksjomatyczne

Definicje aksjomatyczne (inaczej: definicje przez postulaty) służą do definiowania terminów pierwotnych w rachunkach formalnych. Dzięki takim definicjom unika się sytuacji, kiedy terminy pierwotne pozostają niezdefiniowane (jest to jednak możliwe tylko w naukach formalnych, np. w logice).

Definicja aksjomatyczna polega na odpowiednim użyciu terminów pierwotnych w aksjomatach (zdaniach pierwotnych systemu). Zdania są dobrane tak, aby (przy założeniu ich prawdziwości) ograniczały możliwe interpretacje użytych w nich terminów. Definicje aksjomatyczne zalicza się do definicji kontekstowych.

Przykład:

1) x R x

2) x R y ⊃ y R x

3) (x R y ∧ y R z) ⊃ x R z

Jeśli zdania 1, 2 i 3 są prawdziwe, to termin R musi oznaczać jakiś rodzaj równości.

Od definicji aksjomatycznej wymaga się aby:

układ postulatów określał jednoznacznie rozumienie terminu definiowanego.
układ postulatów był niesprzeczny

W języku naturalnym i literaturze naukowej mamy często do czynienia z sytuacją, gdy jakiś termin nie jest zdefiniowany wprost, natomiast możemy domyślić się jego znaczenia z kontekstu. Z kontekstu uczymy się też najczęściej znaczenia wyrażeń języka ojczystego.

4. Definicje cząstkowe

Definicje cząstkowe są wyrażeniami w postaci okresu warunkowego (ogólnie: Ax ⊃ Bx), podającymi tylko niektóre kryteria stosowalności terminu definiowanego.

Okres warunkowy (zdanie warunkowe) podaje:

- albo warunek wystarczający (wystąpienie P jest warunkiem wystarczającym dla wystąpienia Q)

Px ⊃ Qx

„Jeśli x ukończył uniwersytet (P), x ma wyższe
wykształcenie (Q)”.

- albo warunek konieczny (wystąpienie P jest warunkiem koniecznym dla wystąpienia Q, czyli jeśli nie wystąpi P to nie wystąpi Q):

(~Px ⊃ ~Qx) ≡ (Qx ⊃ Px)

„Warunkiem (koniecznym) zaliczenia roku (P) jest zdobycie 60 punktów ECTS (Q)”.

Definicje cząstkowe pozwalają orzec definiowany termin tylko o CZĘŚCI przedmiotów - o tych mianowicie, które spełniają warunek podany w poprzedniku definicji. O pozostałych przedmiotach nie można natomiast orzec czy posiadają definiowaną cechę. Definicji cząstkowych używamy wtedy, gdy nie jest możliwe podanie definicji równościowej (równoważnościowej).

Forma definicji cząstkowych

definicje cząstkowe w postaci prostego zdania warunkowego

„Jeśli żarówka świeci, to żarówka jest dobra”

(ogólnie: Px ⊃ Qx, gdzie Q jest terminem definiowanym).

jeśli jednak nie świeci to nie wiadomo czy jest dobra czy nie (mógł się przepalić bezpiecznik, uszkodzić przewód itp.)

„Jeśli figura nie ma kątów równych to figura nie jest kwadratem” (~Px ⊃ ~Qx)

ale jeśli ma kąty równe to nie wiadomo czy jest kwadratem (może być prostokątem).

Definicje REDUKCYJNE (zdania redukcyjne) - szczególna postać definicji cząstkowych, wprowadzona przez Carnapa,. Służą do definiowania terminów teoretycznych za pomocą terminów empirycznych („redukują terminy teoretyczne do terminów obserwacyjnych”).

- jednostronne zdanie redukcyjne (Q - termin definiowany):

∧x (Sx ⊃ (Px ⊃ Qx)

-obustronne zdanie redukcyjne:

∧x (Sx ⊃ (Px ≡ Rx)

Definicja OPERACYJNA

- rodzaj definicji redukcyjnej wskazującej operacje (czynności) jakie należy wykonać aby stwierdzić, czy przedmiot ma definiowaną cechę. W szczególności, definicja operacyjna może wskazywać metodę pomiaru („rozumieć co znaczy dana cecha to wiedzieć jak ją zmierzyć”).

Przykład definicji (w postaci zdania redukcyjnego) w oparciu o operację pomiarową

„Jeśli osoba dorosła poddana zostanie badaniu testem Ravena to osoba ta ma wysoką inteligencję zawsze wtedy i tylko wtedy gdy rozwiąże poprawnie co najmniej n zadań testowych”.

Ogólnie: Jeśli wykonana zostanie na x operacja O, to x ma cechę C zawsze wtedy i tylko wtedy gdy x uzyska wynik W.

∧x (Ox ⊃ (Cx ≡ Wx)

Definicja operacyjna nie odwołująca się do pomiaru:

„Jeśli umieścimy x w pobliżu opiłków metalu to x jest magnesem zawsze wtedy i tylko wtedy gdy x przyciąga opiłki”.

Operacjonizm - stanowisko zgodnie z którym pojęcia naukowe powinny być definiowane za pomocą definicji operacyjnych (Bridgman).

Inne rodzaje definicji

Definicje REALNE

Definicja REALNA - jest pojęciem niejasnym i różnie definiowanym. Zgodnie z jednym z ujęć, definicja realna podaje jednoznaczną charakterystykę jakiegoś przedmiotu. (zakłada się przy tym, że zbiór przedmiotów, o których mowa w definiendum, jest dobrze określony, tzn. wiadomo jakie przedmioty należą do tego zbioru a jakie nie należą; np. wiadomo co jest człowiekiem a co nim nie jest nim).

Według Marciszewskiego, definicja realna podaje cechy istotne definiowanego przedmiotu (tzw. definicja istotnościowa). Przykład: „człowiek to istota rozumna”. Powstaje jednak pytanie jak rozumieć „cechę istotną”.

Szczególną postacią definicji realnej jest definicja KLASYCZNA - tzn. definicja przez rodzaj i różnicę gatunkową (per genus et differentia specifica).

Przykład: „kwadrat to prostokąt równoboczny”.

Niektórzy autorzy nie godzą się na traktowanie definicji jako twierdzeń rzeczowych (czyli twierdzeń o rzeczywistości) i akceptują tylko definicje nominalne, tj. określające zakres i znaczenie słów. Wg Poppera definicje takie powinny być czytane „od prawej do lewej”.

Przykład: „szczeniak to młody pies”. Definicja ta nie udziela odpowiedzi na pytanie „co to jest szczeniak”, ale odpowiada na pytanie „jak nazywamy młodego psa”.

Pojecie definicji istotnościowej i istoty zjawiska wywodzi się z tradycji sokratejsko-platońsko-arystotelesowskiej (por. Heller, 2005). Sokrates zastanawiał się nad istotą cnót moralnych (co to jest sprawiedliwość?) a Platon i Arystoteles nad tym, jak to się dzieje, że rzeczy się zmieniają a jednocześnie zachowują swą tożsamość. Uznali, że zmieniają się przygodne (niekonieczne) cechy przedmiotów (bytów) a ich istota pozostaje niezmienna. Ta niezmienna istota rzeczy była określana mianem idei (Platon) substancji i formy (Arystoteles). Celem nauki miało być dociekanie istoty zjawisk (Arystoteles: „poznanie każdej rzeczy sprowadza się do poznania jej istoty”), czyli szukanie odpowiedzi na pytania w rodzaju: co to jest życie?,
co to jest czas?, co to jest człowiek?, etc. Odpowiedzi na takie pytania ujmowane były w formę definicji istotnościowych. Opisane wyżej podejście nazywa się esencjalizmem.

Zdaniem Poppera, nauka nie bada istoty przedmiotów czy zjawisk ale ich zachowanie, bądź zachodzące między nimi relacje. Nie dociekamy tego jaka jest istota czasu, ale jak go mierzyć, bądź w jakich relacjach pozostaje on do innych zjawisk bądź procesów. Tworzenie precyzyjnych definicji jest ważne dla zwięzłości języka (dłuższe określenia zastępujemy krótszymi) i sprawnego komunikowania się, ale nie poszerza wiedzy o świecie. Definicje nie zawierają w sobie żadnej wiedzy o świecie. Wiedza o świecie zawarta jest w sądach (teoriach naukowych). Pełne zdefiniowanie wszystkich terminów naukowych jest zresztą niemożliwe (regressus ad infinitum) a ich znaczenie zmienia się z postępem nauki.

Definicje OSTENSYWNE

(inaczej: „dejktyczne”, „przez pokazywanie”). Służą do definiowania terminów obserwacyjnych, np:

„To (pokazujemy dany przedmiot) jest KOŃ”

Niektóre błędy definiowania

1. Definicja (równościowa lub równoważnościowa) jest NIEOSTRA jeśli o niektórych przedmiotach nie można orzec czy są czy też nie są desygnatami definiowanego wyrażenia.

Np.: „Dziecko to osobnik młody”

2) Jeśli zakresy definiendum i definiensa pokrywają się definicję nazywamy adekwatną.

- Jeśli zakres definiensa obejmuje przedmioty nie należące do definiendum - definicja ZA SZEROKA (np. kwadrat to figura prostokątna).

- Jeśli zakres definiensa nie obejmuje wszystkich przedmiotów należących do definiendum definicja jest ZA WĄSKA (np. student to osoba ucząca się na uniwersytecie).

- Może się zdarzyć, że człony definicji krzyżują się (definicja taka jest jednocześnie za wąska i za szeroka)

3. idem per idem (to samo przez to samo) lub błędne koło w definiowaniu (circulus in definiendo): błąd polegający na użyciu w definiensie wyrażenia definiowanego.

Przykład: „Definicja to zdanie podające definicję wyrażenia”

Zwykle mamy do czynienia z błędnym kołem pośrednim: termin a definiujemy za pomocą terminu b, b za pomocą c, c za pomocą ... a.

Ponieważ jednak nie można iść w definiowaniu pojęć w nieskończoność (regressus ad infinitum) pewne pojęcia muszą pozostać niezdefiniowane.

4. Błąd ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane):

Definiowanie słowa nieznanego odbiorcy za pomocą innych wyrażeń również mu nieznanych. Jest to błąd ze względu na odbiorcę definicji - ta sama definicja może być zrozumiała dla jednego odbiorcy a niezrozumiała dla innego.

„Wariancja to kwadrat odchylenia standardowego”

„Wariancja to miara zróżnicowania jakiegoś zbioru wyników”

TERMINY TEORETYCZNE A TERMINY OBSERWACYJNE

Terminy OBSERWACYJNE -- odnoszą się do własności
obserwowalnych (np. „X jest wysoki”)

Terminy TEORETYCZNE - odnoszą się do tego co
nieobserwowalne (np. „X ma silne ego”).

Terminy obserwacyjne służą do przedstawiania wyników badań. Budowanie teorii wymaga terminów teoretycznych.

Dziś uważa się jednak, że terminy obserwacyjne są obciążone teorią (język obserwacyjny jest „uteoretyzowany”). Znaczenie pojęć obserwacyjnych zależy od znajomość teorii. Na przykład, znaczenie wyniku pomiaru dokonanego testem psychologicznym zależy od znajomości teorii testów i teorii mierzonej cechy. Podział pojęć naukowych na terminy teoretyczne i obserwacyjne, choć pożyteczny, jest więc nieostry. Mamy tu raczej do czynienia z różnym stopniem nasycenia terminów obserwacyjnych teorią.

Terminy teoretyczne mogą mieć różną formę.

terminy dyspozycyjne - mają bardzo ubogą treść. „x ma cechę dyspozycyjną (ukrytą) D” jeśli w określonych warunkach x ujawnia pewną cechę obserwowalną O. Przykład: rozpuszczalny, cecha lęku w koncepcji lęku Charlesa D. Spielbergera (State-Trait Anxiety Inventory).

konstrukty teoretyczne -- pojęcia teoretyczne których treść wykracza poza zaobserwowane fakty. Mówi się, że konstrukt teoretyczny ma tzw. nadwyżkę znaczenia
(surplus meaning)

JAK POWSTAJĄ KONSTRUKTY TEORETYCZNE?

Przykład (fikcyjny i bardzo uproszczony)

Zaobserwowano, że osoby które lepiej wykonują zadanie (1) wykonują też lepiej zadania (2), (3) i (4).

(1) 12 + 27 =

(2) 1, 4, 7, 10, ...

(3) , , , , , ..... b)
a)
c)

(4) Co to jest sztaluga? ..............

Konstrukt: inteligencja

Definicja (teoretyczna) inteligencji: „zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań” (Stern)

Z tak zdefiniowanej inteligencji można wydedukować wiele nowych cech, zarówno obserwowalnych jak i (wcześniej) nieobserwowalnych, np. osoby o wyższej inteligencji
- mają większe sukcesy zawodowe;

- szybciej się uczą;
- łatwiej rozwiązują problemy.

Postulowane przez teorię własności osób inteligentnych, które nie zostały jeszcze zweryfikowane empirycznie (a niektóre z nich, być może, nigdy nie zostaną zweryfikowane), stanowią nadwyżkę znaczenia (surplus meaning) pojęcia „inteligencja”.

Definiowanie terminów teoretycznych
za pomocą terminów obserwacyjnych

Terminy obserwacyjne są zasadniczo przyjmowane bez definicji (jako zrozumiałe same przez się). Mogą być też definiowane ostensywnie.

Terminy teoretyczne mogą być definiowane za pomocą innych terminów teoretycznych (lub słów z języka potocznego). Uważa się natomiast, że terminy teoretyczne nie dają się zdefiniować w sposób zupełny za pomocą terminów obserwacyjnych, lecz jedynie w sposób cząstkowy.

kryteria stosowalności terminów teoretycznych:

Na jakiej podstawie mogę orzec że x posiada jakąś nieobserwowalną (teoretyczną) własność W?

Ponieważ chodzi o powiązanie terminów teoretycznych z obserwacyjnymi, jest to pytanie o sens empiryczny terminów teoretycznych.

W fizyce mówi się o REGUŁACH KORESPONDENCJI, czyli o procedurach pozwalających powiązać terminy teoretyczne z obserwacyjnymi (mogą to być np. procedury pomiarowe) Procedury takie są zwykle czymś dużo bardziej złożonym niż definicje operacyjne. Hempel mówi o „zasadach łączących” terminy teoretyczne i obserwacyjne.

W psychologii mówi się o OPERACJONALIZACJI zmiennych teoretycznych (nie należy mylić operacjonalizacji z operacjonizmem jako stanowiskiem metodologicznym).

Operacjonalizacja pojęć teoretycznych należy do najbardziej złożonych problemów w naukach empirycznych. Jest bardzo wiele, nieraz trudnych do zaklasyfikowania, sposobów wiązania pojęć teoretycznych z pojęciami obserwacyjnymi.

1. definicje cząstkowe

Definicje cząstkowe (np. w postaci zdań redukcyjnych) służą (częściowemu) przekładaniu pojęć teoretycznych na pojęcia empiryczne. Sens redukcyjnego definiowania terminów teoretycznych można (za Przełęckim) przedstawić następująco: choć terminy teoretyczne są nieobserwowalne, to jednak w pewnych, ściśle określonych warunkach „ujawniają się” w zjawiskach obserwowalnych.

problemy z operacyjnym definiowaniem pojęć

1) Reguły korespondencji mogą przyporządkowywać temu samemu pojęciu teoretycznemu wiele pojęć obserwacyjnych. Przykładowo, fizyka zna wiele metod pomiaru długości a w psychologii istnieje wiele testów inteligencji, wiele procedur manipulacji poziomem motywacji, itp. Przyjęcie sztywnego, wąsko rozumianego stanowiska operacjonalistycznego prowadzi do konkluzji: „ile operacji tyle pojęć” (zwłaszcza gdy wyniki różnych operacji nie są zgodne ze sobą).

2) Pojęcia definiowane operacyjnie mają sens tylko w tych warunkach w których operacje są wykonalne. Pojęcie „1 metr” definiowane jako cecha przedmiotów przystających do wzorca (sztaby) metra, jest pozbawione znaczenia w przypadku wielkich odległości kosmicznych.

Iloraz inteligencji II = 100, zdefiniowany za pomocą pomiaru skalą Wechslera, nie ma sensu tam, gdzie test Wechslera nie jest znany.

3) Wiele terminów teoretycznych to konstrukty o bardzo bogatej treści, nie dające się satysfakcjonująco zdefiniować za pomocą definicji operacyjnych. Dziś uważa się, pełne zdefiniowanie pojęć teoretycznych w terminach pojęć obserwowalnych jest nieosiągalne. Z drugiej strony, może istnieć bardzo wiele kryteriów stosowania terminów teoretycznych, wyznaczających równie wiele implikacji testowych tych pojęć (Hempel).

W psychologii unika się definicji operacyjnych. Terminy teoretyczne operacjonalizuje się zwykle za pomocą różnych, mniej lub bardziej złożonych procedur (przykład: operacjonalizacja pojęcia huśtawki emocjonalnej w eksperymentach Dolińskiego). Ważną rolę wśród tych procedur odgrywają tzw. wskaźniki.

2. WSKAŹNIKI

W jest wskaźnikiem zjawiska wskazywanego I (indicatum) jeśli na podstawie zaobserwowania W możemy wnioskować
o zjawiska I, tzn.:

z faktu wystąpienia W możemy wnioskować
o wystąpieniu I (zjawiska jakościowe), lub
z natężenia W możemy wnioskować o natężeniu I (zjawiska ilościowe).

Podstawą wnioskowania o I na podstawie W jest zachodzenie związku między W i I. Zdanie stwierdzające zachodzenie takiego związku nazywa się
ZDANIEM WPROWADZAJĄCYM WSKAŹNIK.

Związek między W i I może być związkiem:

(podział S. Nowaka)

definicyjnym: wskaźnik DEFINICYJNY
rzeczowym: wskaźnik RZECZOWY.

Wskaźniki rzeczowe dzielimy na:

wskaźniki EMPIRYCZNE (W i I są obserwowalne)

wskaźniki INFERENCYJNE (I jest nieobserwowalne)

Zdanie wprowadzające wskaźnik definicyjny nie różni się od definicji operacyjnej. Jest ono postulatem terminologicznym (zdaniem analitycznym) opartym na pewnej konwencji (umowie) terminologicznej: będę traktował W jako wskaźnik I (np. będę traktował rodzinę z jednym lub dwojgiem dzieci jako rodzinę małą).

Zdanie wprowadzające wskaźnik rzeczowy jest zdaniem syntetycznym, które stwierdza zachodzenie zależności między dwoma zjawiskami. Zdanie to może być prawdziwe (jeśli między W i I rzeczywiście zachodzi odpowiedni związek) lub fałszywe (jeśli związek nie zachodzi). Zakłada się przy tym, że pojęcie wskazywane zostało już wcześniej zdefiniowane (wskaźnik rzeczowy nie pełni funkcji definicji).

Przykład: Jeśli przyjmiemy, że test wynik testu T jest wskaźnikiem rzeczowym inteligencji a okaże się że osoby z wysoką inteligencją (określoną w jakiś inny sposób) osiągają w teście T niskie wyniki, to będzie to znaczyło, że test T nie jest dobrym wskaźnikiem inteligencji (a zdanie mówiące o istnieniu związku między W i I jest zdaniem fałszywym).

Wskaźniki empiryczne i inferencyjne

Wskaźniki empiryczne stosuje się zazwyczaj wtedy, gdy W i I są obserwowalne ale zaobserwowanie zjawiska W jest łatwiejsze, prostsze, wygodniejsze niż zaobserwowanie
zjawiska I. Na przykład, badacz może przyjąć że posiadanie mieszkania własnościowego w dobrej dzielnicy będzie wskaźnikiem zamożności (rozumianym jako posiadanie określonych dochodów rocznych). Posiadanie mieszkania jest łatwiejsze do zaobserwowania niż wysokość dochodów.

Większość cech psychologicznych (np. siła ego, poziom inteligencji) to konstrukty teoretyczne, musimy więc stosować wskaźniki inferencyjne. Powstaje problem jak wykazać że zachodzi związek miedzy W i I, jeśli I jest nieobserwowalne?

Ustalanie związku między zjawiskiem nieobserwowalnym a jego wskaźnikiem inferencyjnym przypomina testowanie teorii.

Z teorii cechy C (konstruktu teoretycznego) dedukujemy pewne obserwowalne konsekwencje (jakie obserwowalne zachowania powinien przejawiać ktoś, kto ma cechę C).
Następnie możemy sprawdzić do jakiego stopnia przewidywania zgadzają się z teorią (tzn. potwierdzają ją lub jej przeczą)

W przypadku wskaźnika inferencyjnego, z teorii cechy wskazywanej (indicatum) dedukujemy jakie związki powinny zachodzić między danymi obserwacyjnymi a następnie obserwujemy czy faktycznie tak jest. Na przykład, z teorii inteligencji możemy wydedukować hipotezy, że osoby o wysokiej inteligencji powinny osiągać lepsze wyniki na studiach, mieć większe sukcesy zawodowe, itp. Jeśli nie stwierdzimy takich faktów u osób z wysokimi wynikami w teście T to możemy wyciągnąć wniosek, że test T nie jest dobrym wskaźnikiem inteligencji (ewentualnie, że niedobra jest teoria na której oparty jest test T).

3. WSKAŹNIK A DEFINICJA OPERACYJNA

Definicja operacyjna określa sposób rozumienia wyrażenia. Jest to zdanie analityczne (postulat terminologiczny), któremu nie można zaprzeczyć bez popadania w wewnętrzną sprzeczność.
Zdanie wprowadzające wskaźnik rzeczowy jest zdaniem rzeczowym, które stwierdza, że między dwoma zjawiskami (W i I) zachodzi zależność. Fakty mogą potwierdzić lub obalić takie zdanie. Zdanie wprowadzające wskaźnik rzeczowy nie definiuje natomiast terminu I (termin I musi być zdefiniowany oddzielnie).

Inne są konsekwencje nie potwierdzenia przewidywań wydedukowanych z przyjętych wskaźników lub definicji operacyjnych.

Jeśli mamy dwa WSKAŹNIKI rzeczowe (W1 i W2) cechy Q (np. dwa testy inteligencji) i wskaźniki te nie korelują ze sobą (osoby uzyskujące wysokie wyniki w jednym teście uzyskują niskie wyniki w drugim teście), to znaczy to, że:

co najmniej jeden wskaźnik jest nietrafny, a tym samym:
co najmniej jedno zdanie wprowadzające wskaźnik jest fałszywe.

Jeśli natomiast mamy dwie niezgodne ze sobą definicje operacyjne (tzn. definiujemy cechę Q za pomocą własności
W1 i W2, które nie korelują ze sobą) to musimy przyjąć, że definicje te definiują dwie rożne cechy (jakieś: Q1 i Q2).

Psychologowie unikają zazwyczaj operacyjnego definiowania cech psychologicznych explicite. Ślady takiego definiowania można jednak dostrzec w sformułowaniach typu: „inteligencja mierzona testem T ...”. Sugerują one, że test T definiuje jakiś szczególny rodzaj inteligencji, inny niż inteligencja mierzona innym testem.

Operacjonalizacja zmiennych manipulowalnych

Operacjonalizacja może dotyczyć zmiennych mierzalnych i zmiennych manipulowalnych.

Operacjonalizacja zmiennych manipulowalnych

Chcemy np. wykazać eksperymentalnie, że lęk obniża poziom wykonania zadań złożonych. Musimy wytworzyć za pomocą odpowiedniego oddziaływania (O) co najmniej dwa różne poziomy lęku (zmiennej manipulowalnej - X). W jaki sposób wykazać, że oddziaływanie spowodowało rzeczywiście zmianę tej zmiennej X o którą nam chodzi?

a) niekiedy, można użyć niezależnych wskaźników zmiennej X
(np. testów mierzących stan leku)

b) analiza wpływu oddziaływania (O) na zmienną zależną (Z);

O → X → Y

Jeśli manipulacja O powoduje oczekiwaną zmianę Y nie przesądza to jeszcze o trafności manipulacji zmienna X. Zaufanie do hipotezy „O → X” wzrasta, gdy zaobserwujemy, że inne efekty stosowanej manipulacji są zgodne z teorią.

Zmienne pośredniczące

w badaniach eksperymentalnych

Jeśli efekt oddziaływania może być wyjaśniony za pomocą różnych zmiennych teoretycznych (X i X'), wybiera się nieraz zmienną (konstrukt) o większej mocy wyjaśniającej.

O → X₁ → Y

O → X₂ → Y

Zdarza się, że alternatywne teorie, wyjaśniające tę samą zależność empiryczną O → Z, są niewspółmierne (twierdzeń jednej teorii nie da się przełożyć na twierdzenia drugiej). Np. gorsze zapamiętywanie „brzydkich słów” może być tłumaczone jako hamowanie reakcji dla uniknięcia kary (teoria uczenia) albo jako stłumienie („zepchnięcie do podświadomości”) niepożądanych zachowań (psychoanaliza).

Eksperyment krzyżowy (experimentum crucis) - ma rozstrzygać między konkurującymi ze sobą teoriami, tzn. definitywnie potwierdzić jedną i obalić drugą. Możliwość takich eksperymentów kwestionuje się jednak, m.in. ze względu na niewspółmierność teorii.

Definicje projektujące, służące do definiowania pojęć teoretycznych (typu: „osobowość jest to ...”), nie są zdaniami w sensie logicznym (nie są ani prawdziwe ani fałszywe) i nie zawierają żadnej wiedzy o świecie. Są zdaniami analitycznymi, opartymi na pewnej konwencji terminologicznej. Na pytanie „co to jest osobowość?” nie ma więc odpowiedzi, chyba żeby rozumieć je następująco: „co naukowiec X lub społeczność naukowa Y rozumie przez pojęcie osobowość?”

Nie znaczy to jednak, że dowolnie (ale formalnie poprawnie) zdefiniowane pojęcie teoretyczne jest z poznawczego punktu widzenia równie dobre jak każde inne. Może się bowiem okazać, że jakaś (w określony sposób zdefiniowana) zmienna pozostaje w nadzwyczaj interesujących relacjach do innych ważnych zmiennych.

Wybór pojęć za pomocą których formułujemy jakiś problem nazywa się KONCEPTUALZACJĄ problemu. Niekiedy nowa konceptualizacja pozwala rozwiązać problem, który wcześniej wydawał się niemożliwy do rozwiązania.

mtd 2 (2002/2003) -- 1