Prawo rzymskie- skrypt (ćwiczenia + wykłady + podręcznik)
1. Okresy ustrojowe w Rzymie:
1. 753 p.n.e. - 509 p.n.e. - królestwo, ostatni król Tarkwiniusz Pyszny.
Król, senat (rada przyboczna -> władza jak bezkrólewie), zgromadzenie ludowe
2. 509 p.n.e. - 27 n.e. republika -> koncza rzady Oktawiana Augusta.
Senat, urzednicy: konsul, pretor, trybun ludowy (zasada kolegialnosci- najmniej 2), zgromadzenie ludowe: ustawy, urzednicy
3. 27 n.e. - 284 n.e. cesarstwo (pryncypat i dominat). Od 284 n.e dominat -> dominus et deus
Niezwiązane:
Celem prawa jest to, aby ius i iustitia mialy jak najwiecej wspolnego.
Ius est ars boni et auqui- prawo jest sztuką czynienia tego co dobre i sluszne.
definitio per di visiae- definicja przez podzial.
Zadania prawnika: Powinien odroznic sluszne od nieslusznego.
Prawo dzieli się na publiczne i prywatne:
Publiczne- to co dtoyczy pomyslnosci panstwa. -> konstytucyjne, miedzynarodowe, karne
Prywatne- korzyscy i interes jednostki -> glownie cywilne
Przestepstwo publiczne -> crimen
Przestepstwo prywatne -> delikt
W Rzymie:
Prawo publiczne: sakralne -> dotyczace kaplanow i urzednikow
Prawo prywatne:
- ius naturale- prawo naturalne np. malzenstwo
- ius gentium- prawo narodow, wspolne ludziom np. handel czy kult bogow
- ius civile- spolecznosc tworzy dla siebie
Personalnosc prawa -> ius gentium
Pretorzy umieszczali normy prawne, które chronily cudzoziemcow i Rzymian
Ius honorarium -> prawo pretorskie
2. Rozwój prawa:
1. Prawo archaiczne: duzy formalizm prawa, personalnosc prawa. Prawo tylko dla Rzymian.
264 p.n.e - I wojna punicka (wybuch wymusil pewne zmiany)
Źródła prawa w okresie archaicznym:
I. Zwyczaj -> stosowany przez dlugi czas, niezmieniony sposób postepowania w okreslonych sytuacjach -> mos maiorum np. zakaz malzenstw miedzy malzonkami, wladza rodzicielska
2. Leges regiae -> ustawy krolewskie.
3. Ustawa XII tablic: 451-450 p.n.e.
- lex duodecim tabularum
- ma charakter calosciowy
- zajmowala się prawem prywatnym
- plebejusze chcieli usankcjonowac zwyczaj -> obawa przed patrycjuszami jako urzednikami
- charakter kazuistyczny, sakralny, formalny
- była dla Rzymian
- uczono się jej na pamiec
- 1613 rekonstrukcja -> Jakob Gothofredus, mniejszy udzial: Justynian, Gajus, jurysci, Festus, Ceceron, sw. Augustyn, Liwiusz
Interpretacje:
Poczatkowo interpretacja zajmowali się pontyfikowie (kaplani). Pontifex maximus. Wskazywali dni, w których sa czynności prawne. Dopasowywali actio do konkretnego przypadku.
W drodze interpretacji powstalo:
- adoptio - scisle przysposobienie
- emancipatio - uwolnienie spod wladzy rodzicielskiej
Potem funkcje przejely osoby swieckie.
Rozmowa filozofa z prawnikiem o ustawie:
Prawnik mówi zwięźle i jest zadowolony. Uważa, że brak zrozumienia to wina adresatów. Uważa, że prawo nie jest surowe np. smierc za nocna kradziez. Jest zafascynowany wiedza filozofa. Uwaza, ze to spoleczenstwo wybralo te prawa. Usprawiedlwia np. dowozenie chorego na proces. Zwraca uwage, ze kiedys rozumiano zapis inaczej. Usprawiedliwia oplate za zniewage i talion. Uwaza, ze usprawiedliwione sa dotkliwe kary za dlugi. Uwaza, ze te okrutne kary (pociecie) nie maja zastosowanie i tylko straszą.
Filozof mowi zawile. Probuje dostrzegac co widzi lud. Podaje przykład chorego czlowieka, ktoreg biora na sad. Zwraca uwaga na zbyt lagodne kary -> np. obraza, policzkowanie. Nie podoba mu się talion. Zwraca uwage na rozrywanie czlonkow za dlugi.
Niektóre przepisy z Ustawy XII tablic:
Wiarolomstwo sedziego -> smierc
Jawny zlodziej -> niewola
Nocny zlodziej -> smierc
Przestepstwa sa kwalifikowane
Krzywoprzysiestwo -> smierc
Wezwanie na sad chorego -> powoz (spor)
Zniewaga -> niska kara pieniezna.
Uszkodzenie czesci ciala -> talion
Podzial ciala dluznika -> raczej tu chodzi o sprzedaz jego rzeczy i podzial
Si inius vocat ito- jeśli powod wzywa na sad niech pozwany idzie.
Ubi eadem leges ratio, ibi eadem legis dispositio- tam gdzie ten sam cel ustawy, tam takie samo sformulowanie.
Urzednik funkcje in iure (tam gdzie sad)
Fazy procesu:
1. In iure -> przed urzednikiem, ochrona prawna
2. Apud iudicem -> przed sedzia
4. Leges i plebiscita:
- zgromadzenia ludowe, które uchwalaly leges (ustawy)
- inicjatywa urzednik magistratus, lud glosuje, senat zatwierdza
Ustawa:
- praescriptio -> dane dotyczace uchwalenia np. imie wnioskodawcy
- rogatio -> wlasciwa tresc
- sanctio -> sankcja
Ustawa (lex): ogolny nakaz ludu lub plebsu na wniosek urzednika. Musi być ogolna i dotyczyc wszystkich.
Plebiscyt -> ustawa, która otrzymuje plebs, a nie lud
Populus: patrycjusze + plebejusze
Plebs: nie wchodza ludy patrycjuszowskie
Comitia:
Comitia curiata -> czynnosci formalne
Comitia centuria -> wypowiedzenie wojny czy kara smierci, bogaci -> wazne
Comitia tributa -> wiekszosc spraw
Inicjatywa ustawodawcza:
- pretor -> od czasu do czasu
- konsul
- dytator
Wplyniecie -> promulgatio. Raz wniesionego projektu nie można zmienic.
Przerwa -> trinnundium (3x dni targowe)
Glosowanie - każdy obywatel w swojej jednostce -> licza się glosy jednsotek.
Lex perfecta -> niewaznosc
Lex minus quam perfecta -> nie ma niewaznosc, ale jest kara np. brak zaloby
Lex imperfecta -> nie ma kary i nie ma niewaznosci
Leges rogatae -> ustawy na zgromadzeniach
Leges datae -> ustawy przez magistrature z upowaznienia zgromadzenia lub senatu
Lex posterior derogat priori
Lex retro non agit
Plebiscita: -> uchwaly plebsu
Na poczatku przez plebs dla plebsu. Od uchwalenia lex Hortensia zrownaly się z leges.
Plebiscyty rzadko dotyczyly prawa prywatnego. Czasami normy o donioslym znaczeniu.
2. Okres prawa przedklasycznego: dopuszczenie do handlu cudzoziemcow. Pretor ds. cudzoziemcow -> praetor peregrinus. Pretor miejski- praetor urbanus. Trwa do końca republiki.
Żrodla prawa w okresie przedklasycznym:
1. Edykty urzędników: rozwoj wymagal, aby zajeli się urzednicy. Glowna rola pretorow -> edykty. Przejmowal z edyktu poprzednika to co się sprawdzilo. Najwieksza rola praetor peregrinus i praetor urbanus.
Znaczenie dla prywatnego: edyl i pretor
2. Leges i zrównane plebiscyty.
Prawo pretorskie do ius civile:
- adiuvare (wspomagac realizacje)
- supplere (uzupelnic)
- corrigere (poprawiac)
Wplyw jurystow na rozwoj i doskonalenie prawa:
- urzednicy opierali się na radach osob bieglych w prawie
- prawnicy zajmowali się: cavere -> ukladanie formularzy aktow prawnych, agere -> udzielenie pomocy stronom, respondere -> porady prawne
Najwybitniejsi prawnicy:
- Quintus Mucius Scaevola (autor dziela ius civile)
- Servius Sulpicius Rufus (opracowania ius honorarium)
3. Prawo klasyczne -> juryści. Trwa do Dioklecjana -> 284 n. e.
Źrodla prawa w okresie klasycznym:
1. Zaprzestanie uchwalania leges: stopniowe zanikanie wraz z umacnianiem wladzy cesarskiej.
2. Senatus consultum:
- poczatkowo przejal role leges, wczesniej wplywal, miał moc ustawy
- prawo publiczne -> w republice
- zajal się prawem prywatnym -> pryncypat
- wraz z umacnianiem ta forma zanikla
Glosowanie: przez rozejscie sie
3. Uporzadkowanie edyktow:
- pretorzy i edylowie kurulni (oraz namiestnicy prowincji) -> edykty
- coraz rzadziej cos nowego
- na polecenie Hadriana -> uporzadkowanie Salvius Iulianus ok. 130 r. n. e.
- zatwierdzone przez senat
- zmiany jedynie cesarz
4. Konstytucje cesarskie:
- constitutiones zastapily leges i edicta
- na poczatku forma edyktow, lecz ogolny charakter
- mandaty -> pisemna intrukcje urzednikom
Proces nadzwyczajny (dekrety i reskrypty). Cesarz decydujacym sedzia.
- dekrety -> wyroki, konkretne sprawy, potem się wzorowano
- reskrypty -> pisemna odpowiedz cesarza na pytanie prawne
5. Prawotworcza dzialalnosc prawnikow:
- ius respondendi:
Cesarz August przyznawal wybitnym prawnikom moznosc udzielania wiazacych opinii. Opinia przedstawiona sedziom wiazala. Potem jedno zdanie uwzgledniano w analogicznych sprawach. Potem uwzgledniano również prace. Rad udzielali również urzednikom.
Szkoly prawa i najbytniejsci jurysci:
Dzieła:
- zbiory kazuistycznych roztrzygniec
- elementarne podreczniki do prawa
- komentarze
- opracowania poszczegolnych dziedzin
- digesta -> wielkie ujeccie calego prawa
- na poczatku pryncypatu:
Labeo ze szkoly prokulianskiej od Proculusa -> gloryfikacja republiki.
Capito ze szkoly sabinianskiej od Sabinusa -> gloryfikacja wladzy cesarskiej.
Nie roznili się zbytnio od siebie. Skupiali się wokół najwybitniejszych.
- w II wieku prawnicy w kancelarii:
Celsus -> sformulowania
Iulianus -> tekst ujednoliconego edyktu pretorskiego
Pomponius -> rys historii prawa
Gaius -> podrecznik do prawa
Instytucje Gaiusa:
- podrcznik Institutiones -> 4 ksiegi
Można poznac rzymskie instytucja usuniete z kodyfikacji justynianskiej.
Ewolucje instytucji:
Ksiega I -> prawo rodzinne i opiekuncze
Ksiega II i III -> prawo dotyczace rzeczy
Ksiega IV -> prawo dotyczace powodztw
Papinianus -> ponoc najwybitniejszy
- w III wieku:
Paulus
Ulpian
Modestinus
4. Prawo poklasyczne -> do śmierci Justyniana. Wulgaryzacja prawa -> uproszczenie.
Justynian (527-565) -> prawo justynianskie (wielka kodyfikacja).
Źrodla prawa w okresie poklasycznym:
1. Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich:
- dominus zdominował całą władze
- wydawal konstytucje nazywane leges
- był problem z dotarciem do przepisow:
Wydane za Dioklecjana:
Codex Gregorianus (zbior konstytucji Hadriana)
Codex Hermogenianus (uzupelnienie)
Wydany za Teodozjusza:
Codex Theodosianus- od roku 312, oficjalny
2. Proby uporzadkowania ius:
- to co wyszlo od jurystow to ius, w odroznieniu od konstytucji cesarskich leges
- ustawy o cytowaniu -> jak postepowac w sprzecznych sytuacjach
- Konstytucja rawenska: opinie tylko Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. Najwazniejszy Papinian.
3. Upadek jurysprudencji i kultury prawnej:
Jurysci pracowali w cieniu cesarza. Znani sa tylko Charisius i Hermogenianus.
Upraszczali swych poprzednikow: -> tak powstaly:
- Pauli Sententiae -> zwiezle zasady
- Tituli ex corpore Ulipani -> opracowanie podrecznikowe
- wulgaryzacja prawa -> uproszczenia, wplywy hellenizmu i orientu. Sam cesarz nie rozumial klasycznego. Stosowano prawo lokalne. Nie jest to jednak pejoratywne podejscie.
W Bejrucie i Konstantynopolu istnialy szkoly prawa klasycznego.
4. Przedjustynianskie proby kodyfikacji leges i ius:
Fragmenta Vaticana -> niektóre wyjatki z pism oraz konstytucje cesarskie.
Collatio legum Mosaicarum et Romanarum -> prawo mojzeszowe, Rzym, dziela
Leges Saeculares -> fragmenty ius i leges
Consultatio veteris cuisdam iurisconsulti -> zbior opinii
Schola Sinaitica -> krotkie objasnienie do dziela Ulpiana “Libri ad Sabinum”
Germanscy wladcy dla Rzymian:
Lex Romana Visigothorum, Alaryk -> krol Wizygotow w 506 roku
Edictum Theodorici -> dla Rzymian i Germanow -> Teodoryk Wielki. Krol Ostrogotow.
Lex Romana Burgundiorum
5. Źródla prawa justynianskiego:
527 -> poczatek rzadow. Chcial odbudowac swietnosc Rzymu i zjednoczenie cesrstw.
- Digesta -> wybor pism prawnikow. Obszerne i trudne.
- Instytucje -> podrecznik do nauki prawa.
- Codex -> konstytucje od Hadriana do Justyniana
- Nowele -> umieszczal nowy przepisy. Sa uzupelnieniem kodyfikacji
Odkryli glosatorowie:
Digesta, Kodeks, Instytucje, Nowele, Libri Feudorum, orzecznistwo niemieckich cesarzy -> Corpus Iuris Civils
Czym innym jest Corpus Iuris Canonici.
3. Zdarzenia wywolujace skutki prawne:
Zdarzenia
- nie wywoluja skutkow prawnych np. deszcz
- wywoluja skutki prawne -> zdarzenia prawne
Zdarzenia prawne
- niezalezne od woli
- zalezne od woli -> dzialania
Działania
- czyny niedozwolone
- czynnosci prawne
Czynność prawna - oświadczenie woli zmierzajace do wywolania okreslonych skutkow prawnych.
Czynnosci formalne i nieformalne:
Formalne: oswiadczenie woli w charakterystycznej formie. Inaczej niewaznosc. Np. poczatkowo mancipatio (kupno-sprzedaz), nexum (pozyczka)
Nieformalne: konsensus stron, oswiadczenie woli nawet w sposb dorozumiany, np. mancipatio potem
Czynnosci jednostronne i dwustronne:
Jednostronne: oswiadczenie woli jednej strony np. testament
Dwustronne: dwie strony np. kupno- sprzedaz, charakter jednostronnie zobowiazujacy np. pozyczka, charakter dwustronnie zobowiazujacy np. kupno-sprzedaz
Czynnosci miedzy zyjacymi inter vivos i na wypadek smierci mortis causa
Miedzy zyjacymi: np. mancipatio
Na wypadek smierci: testamrny
Czynnosci rozporzadzajace i zobowiazujace:
Rozporzadzajace: przeniesienie wlasnosci
Zobowiazujace: mandatum- zobowiazanie do wykonania zlecenia
Czynnosci odplatne i nieodplatne:
Odplatne: dwie strony korzysc, mancipatio
Nieodplatne: jedna strona korzysc, np. commodatum- darowizna
Czynności przyczynowe (kauzalne) i czynnosci abstrakcyjne (oderwane)
Przyczynowe: Waznosc uzalezniona od przyczyny ich dokonania (causa). Cel należy odroznic od wyobrazen i pobudek. Przy darowiznie musi być chec obdarowania. Jeżeli jej nie ma to nie istnieje. Np. wydanie posagu, a nie ma malzenstwa -> niewazne.
Abstrakcyjne: wazne bez causa, np. stypulacja (przyrzeczenie) -> nie interesuje dlaczego zostalo przyrzeczone.
Czynnosci fiducjarne: -> fides- zaufanie. Przyrzeczenie rzeczy -> nabywca zachowa się w okreslony sposób do tej rzeczy czy osoby. Poprzedniczka zastawu czy depozytu.
Elementy czynnosci prawnej:
Nie można dowolnie. Musi być pewna tresc -> essentiola negotii.
Naturalnia negotii -> wynikaja ze slusznego obrotu prawnego (np. odpowiedzialnosc za wady przy mancipatio).
Accidentalia negotii -> dodatkowe postanowienia stron.
Najczesciej:
Condicia (warunek)
Dies (termin)
Modus (polecenie)
Warunek: zdarzenie przyszle i niepewne od którego zalezy skutecznosc czynność prawnej. Musi być możliwy.
- zawieszajacy: skutki dopiero po ziszczeniu się niepewnego wydarzenia
- rozwiazujacy: jest skuteczny, ale przestaje po spelnieniu się jakiegos warunku
Inny podzial:
- potestatywny -> zalezy od woli warunkowo uprawnionego
- kazualne -> przypadkowe
- mieszane -> np. jeśli się ozenisz
Inny podzial:
- dodatnie -> zmiana stanu rzeczy np. ozenisz się
- ujemne -> brak zmiany stanu rzeczy np. nie ozenisz się
Termin: zdarzenie przyszle i pewne. Od niego uzaleznia się skutecznosc czynność prawnej. Rozroznia się się zawieszajacy i rozwiazujacy.
Data lub przyszle pewne zdarzenie.
Polecenie -> obowiazek okreslonego zachowania się
Oswiadczenie woli i jego wady:
Uznawano: wola formalnie wyrazona w slowach + domniemana intencja
Wady:
- symulacja simulatio -> np. kupno-sprzedaz, a to darowizna
Dwa rodzaje symulacji:
- czysta symulacja (na niby, strony wiedza, ze nie ma zadnych skutkow prawnych)
- czynność dyssymulowana- faktycznie zamierzonej (prawo klasyczne uznawało czynność pozorną za ważną ze względu na oświadczenie woli złożone na zewnątrz - prawo justyniańskie uznało czynność symulowaną za nieważną ale dyssymulowaną za ważną gdy zachowane były warunki konieczne dla jej spełnienia
- blad error -> error iuris (mylne wyobrazenie o prawie), nie można się było wymigac przy ignoratia iuris; error facti i ignoratia facti
ignoratia iuris nocet, nie dotyczylo: minores (14-25 lat)
lex Lacetonia- umozliwiala chronienie się przez proces w postaci zarzutu
exceptio- ktos sklada pozew, a ja się bronie
restitution integrum- pretor przywraca do stanu powszechnego
ignoratia iuris nocet, nie dotyczylo również kobiet
levitas animi- lekkomyslnosc wylaczona z ignoratia iuris nocet
ignoratia iuris nocet, nie dotyczylo również tych co z dala od miasta, np. zolnierzy
Chronił pretor:
- podstep dolus -> chronilo prawo pretorskie
- grozba metus -> chronilo prawo pretorskie
exceptio- ktos sklada pozew, a ja się bronie
skarga -> ja dzialam
Modyfikacja niewaznej czynności prawnej:
Czynność prawna musi sprostac stawianym jej wymagom -> inaczej jest niewazna.
Konwersja aktu prawnego- wstawienie w miejsce niewaznego aktu prawnego innego aktu.
Konwalidacja- staje się wazna. Np. darowizna miedzy malzonkami staje się wazna po smierci.
Stosunki zdarzen prawnych:
Skutek -> powstanie, zmiana lub zagasniecie stosunku prawnego.
Nabycia praw majatkowych:
- pierwotne -> nie wywodzi się od poprzednika
- pochodne -> wywodzi się z praw poprzednika
Pochodne:
- sukcesja syngularna (nabycie pod tytulem szczegolnym -> jedno wyodrebnione uprawnienie)
- sukcesja uniwersalna (nabycie pod tytulem ogolnym) -> jedno zdarzenie nabycie wszystkiego
Pochodne:
- charakter translatywny (z osoby A na osobe B bez zmian)
- charakter konstytutywny (nowe prawo np. z tytulu sluzebnosci)
Zastepstwo:
Naturalni zastepcy -> niewolnicy i osobe podlegle wladzy. -> zastepstwo bezposrednie
Zastepstwo posrednie -> ktos nabywal na siebie, a potem w odrebnej czynnosci przenosil na innego.
Prawo osobowe:
1. Osoby:
Instytucje Gaiusa -> podział, w zaleznosc czego dotycza:
- personae (osob) (prawo osobowe + prawo rodzinne)
- res (rzeczy) (prawo rzeczowe + spadkowe + zobowiazania)
- actiones (skarg-powodztw) (prawo procesowe)
INGENNUS- urodził się z wolnej matki, matka przez moment była wolna.
favor libertatis- przychylność dla wolności
Wyzwoleniec- niewolnik i zostal wyzwolony.
Caput- zdolnosc prawna.
Status:
- libertatis: servi, liberi
- civitatis: peregrini, cives Romani
- familiae: alieni iuris, sui iuris
Wszystkie trzy elemnety: zdolnosc prawna.
Capitis demimtio- strata zdolnosci prawnej
- maxima
- media
- minima
1. Osoby fizyczne:
Wolni i niewolnicy:
Sytuacja prawna niewolnikow -> podlegali wladzy swych wlascicieli. Był to twor ius gentium.
Na poczatku towar luksusowy. Dbano o nich. Im ich wiecej tym ich trkatowanie się pogarsza.
Powstania niewolnikow:
- na Sycylii
- powstanie Spartakusa
Rzymianie zaczeli się ich troche bac.
Konstytucja Antonina Piusa -> poczatek pryncypatu:
- okrucienstwo -> sprzedaz
- zabojstwo -> jak za cudzego niewolnika
Niewolnicy szukaja azylu:
- posag cesarza
- miejsca swiete
Male nostro iure uti non debemus -> nie powinnismy robic zlego uzytku z naczego prawa.
Uchwała senatu -> Silamianum:
- wlasciciel zamordowany we wlasnym domu z niewolnikami w drodze, nie zostaje znaleziony sprawca -> konretne sankcje dla niewolnikow.
Servus - niewolnik: urodzenie się lub popadniecie w niewole. Pierwotnie z jencow wojennych. Potem urodzeni przez matke niewolnice. W czasach archaicznych również niewyplacalny dluznik - sprzedawano go, osoba porawana przez kosarzy jak i ktos skazany na dozywotnia prace w kopalni.
Sytuacja prawna niewolników: nie miał zadnych uprawnien. Był zrownany z rzecza. Przedmiot wlasnosci. Nie mogl mieć swego majatku, bo był rzecza.
Peculium- majatek do zarzadzania, ale wlasnosc wlasciciela.
Był rzecza, lecz szczegolna. Musial jednak powiekszac mojatek swojego wlasciciela.
Jeżeli niewolnik cos nabyl to przegodzilo na wlasciciela, natomiast jeśli stal się dluznikiem- wlasciciel nie odpowiadal z dlugi kontraktowe niewolnika. Powodowalo to, ze nie mogl poslugiwac się niewolnikiem przy interesach.
Edykt pretora -> w scisle okreslonych przypadkach zmodyfikowane skargi kontraktowe. Odpowiada za dlugi swych podwladnych w tym niewolnikow.
actio de peculio- jak dal peculium to odpowiada za zobowiazania do wysokosci peculium. Mogl jednak najpierw potracic swe wierzytelnosci, a dopiero potem splacac wg. kolesjnosci zgloszen.
actio tributoria- peculium przeznaczone na cele handlowe- jeżeli zobowiazania wieksze niż peculium, powinien podzielic miedzy wierzycieli proporcjonalnie do ich wierzytelnosci bez potracania wlasnej wierzytelnosci.
actio quod iussu- gdy wlasciciel polecil osobie trzeciej zawrzec z niewolnikiem czynność prawna odpowiada do pelnej wysokosci zacignietego zobowiazania.
actio de in rem verso- jezeli w wyniku zawartej przez niewolnika czynnosci powiekszyl sie majatek wlasciciela, odpowiadal on do wysokosci przysporzenia -> np. niewolnik zaciaga pozyczke i kupuje zywnosc.
actio exercitoria- pelna odpowiedzialnosc za zobowiazania zaciagniete przez niewolnika ustanowionego kapitanem statku w ramach uprawnien wyznaczonych mu przez wlasciciela.
actio institoria- - pelna odpowiedzialnosc za zobowiazania zaciagniete przez niewolnika ustanowionego kierownikiem przedsiebiorstwa handlowego w ramach uprawnien wyznaczonych mu przez wlasciciela.
W srdniowieczu ten zespol skarg nazwano: actiones adiectciae qualitatis
Inacze wygladala odpowiedzialnosc za delikty, np. kradziez. Osoba pokrzywdzona mogla wystapic przeciw wlascicielowi. Wlasciciel mogl zostac skazany, lecz mogl się uwolnic przez wydanie niewolnika w formie mancypacji. Nazywa się to odpowiedzialnoscią noksalną. Odpowiadal ten, kto był wlascicielem, a nie miał tego niewolnika w danej chwili. Za Crimen niewolnik odpowiadal sam.
contubernium- zwiazki malzenskie niewolnikow, które tymi zwiazkami nie były w swietle prawa. Zrodzone dzieci nalezaly do wlasciciela matki.
Wlasciciel miał prawo zycia i smierci. Mogl zrobic z niewolnikiem to co chcial. Z pewnym rzeczami starano się jednak walczyc np. prostytuowanie niewolnic.
Formalne i nieformalne sposoby wyzwolenia niewolnika:
Rożnila się sytuacja wolnourodzonych i wyzwolencow. Sytuacja wyzwolencow nie zawsze była taka sama.
Wyzwoleniec stawal się obywatelem rzysmkim, jeśli zostal wyzwolony przez obywatela rzymskiego za pomoca jednego z uznawanych w ius civile:
Formalne:
- wlasciciel mogl uwolnic w testamencie: w sposób bezposredni -> manumissio testamentaria directa. Stawal się wolny z momentem objecia spadku przez spadkobierce. Mogl tez ustanowic spadkobierca swego niewolnika.
- w okresie pryncypatu fideikomis wolnosci -> fideicsomissum libertatis lub manumissimo fideicomissaria. Testator zapisal prosbe, aby spadkobierca dokonal uwolnienienia niewolnika wlasnego lub cudzego.
- manumissio censu- wlasciciel prosil cenzora podczas spisu, aby ten umiescil niewolnika na liscie obywateli
- manumissio vindicta- wlasciciel szedl do pretora i procedura in iure cessio. Obronca wolnosci kladl reke na ramieniu niewolnika. Wlasciciel przytykawial lub nie. Wtedy pretor dokonywal addictio i niewolnik był wolny.
- manumissio in eclesia- wyzwolenie w kosciele wobec biskupa i wiernych gminy.
Nieformalne:
- w gronie przyjaciol, listownie, przez posadzenie przy stole -> wolnosc faktyczna, a nie prawna. Sytuacja wyzwolenca nieformalnego bardzo niepewna. Wlasciciel mogl go przywracac, a on mogl prosić o opieke pretora - stad wyzwolenscy pretorscy. Stabilizacja sytuacji -> lex Iunia -> wyzwolency nieformalni Latynami juniańskimi (uposledzona grupa osob). Latini Iuniani- za zycia uwazani za wolnych, ale potem ich majatek przypadal byłem wlascicielom.
Latyn juniański mógl stac się obywatelem rzymskim- zona obywatelka rzymska lub Latynka i miał z nia jednoroczne dziecko. Wtedy wszyscy ubywatele. Jak umarl -> zona dowod. Także się stawal jak 6 letnia sluzba wojskowa, potem 3-letnia i kilka innych.
Peregrini dediticii- najgorsza sytuacja. Przed wyzwoleniem krepani wiezami, wypalone pietno, tortury, walka na arenie z dzikimi zwierzetami. Nie mogli nigdy obywatelami rzymskimi. Jak byli w rzymie lub w obrebie setnego kamienia milowego od Rzymu- niewolnicy. Nie mogli sporzadzac niczego z testamentu ani nabywac.
Latini iuniani i peregrini dediticii -> zrownani dopiero dzieki konstytucjom Justyniana.
Ustawodawstwo Augusta dotyczace niewolnikow:
- ograniczyl wyzwolenia- niebezpieczenstwa etniczne, gospodarcze
Dwie ustawy:
Lex Fufia Caninia- ograniczenie uwolnien z testamentu
Lex Aelia Sentia- niewolnik mniej niż 30 i wyzwalajacy mniej niż 20 -> nie wystarczylo przed urzednikiem. Trzeba powolac consilium -> sprawdzalo powody.
Wyzwolency: ciazylo prawo patronatu i zakaz malzenstw ze stanem senatorskim. Wyzwoleniec musial wykonywac uslugi na które się zgodzil przed wyzwoleniem. Miał tez obowiazek alimentacyjny. Bez zgody pretora nie mogl do sadu. Patron dziedziczyl również. Ustawodawst Augusta -> tak jak dziecko. Mogl karcic wyzwolenca. Niewdziecznosc -> cofniecie. Patron chronil wyzwolenca np. w sadzie.
Patronat gasl jak przestepstwo zagrozone smiercia patrona wobec wyzwolenca. Dzieci wyzwolenca wolne. Cesarz tez mogl wyzwolenca wolno urodzonym.
Osoby in mancipio i stany podobne:
Sytuacja podobna do niewolnikow.
- personae in mancipio- pod wladza pater familias w wyniku mancypacji. Odsprzedani przez zwierzchnika familijnego. Jednak sytuacja blizsza alieni iuris niż niewolnikow.
Inne podobne grupy:
- addictus- dluznik oddany wierzycielowi az do odpracowania kwoty.
- redemptus ab hostibus- czlowiek wkupiony z niewoli za cudze pieniadze, az do uiszczenia kwoty
- liber homo bona fide serviens- osoba wolna w dobrej wierze sluzaca u rzekomego pana jako niewolnik
- colonus- osoba wolna, lecz przywiazana do ziemi, ktorej nie mogla opuszczac
Obywatele rzymscy - nieobywatele:
Personalnosc prawa- Rzymiania poslugiwali się ius civile Romanorum. Obecnie zasada terytorialnosc prawa.
Cives Romani -> tylko im przyslugiwaly uprawnienia polityczne, podzial gruntow, rzymskie prawo prywatne.
1. Nabycie obywatelstwa -> jeśli matka była Rzymianka w chwili urodzenia.
2. Wyzwoleniec niformalny -> okreslone wymogi, Latyni -> osiedlenie się w Rzymie.
3. Droga nadania -> zdromadzenia (ludowm czy narodom w formie ustawy). Rzadkie nadania indywidualne. Zgomadzenie nadawalo tez innym urzednikom, a w czasach cesarstwa cesarz.
4. Lex Iulia et Plautia Papiria -> 90-89 p.n.e., szerokie nadanie, ludnosc italska domagala się i zaczela zagrazac Rzymowi. -> 89 p.n.e wszyscy mieszkancy Italii cives Romani.
5. Contitutio Antoniniana -> 212 n. e., Zrownanie wszystkich mieszkancow Imperium Romanum. Casarz Karakalla.
Latini -> oprocz obywateli, prawo do uczestnictwa w obrocie gospodarczym i malzenstwa. Prawo latynskie bardzo zblizone.
Latini coloniarii -> mieszkancy kolonii zakladanych na prawie latynskim + wyzwolency nieformalni -> obrot gospodarczy bez malzenstwa.
Peregrini -> cudzoziemcy na terytorium Rzymu. Personalnosc prawa lub tez ius gentium. Niektorzy dostali ius conubii i ius commercii. Wrogowie wojenni zadnych praw.
Osoby sui iuris i alieni iuris:
Sui iuris- osoby pod niczyja wladza w rodzinie
Alieni iuris- podlegajacy wladzy zwierzchnika familijnego
Na czele rodziny pater familias, którego wladzy podlegala familia. Potem roznicuje się ta wladza na wladze dotyczaca osob i rzeczy.
Pater familias -> mezczyzna, obywatel rzymski -> wladza zwala się manus.
Wladza nad dziecmi -> patria potestas, nad zona -> manus, nad niewolnikami -> dominica potestas, osoby sprzedane przez innego pater familia -> personae in manicipio.
Agnatio (agnacja) - podleglosc wobec wspolnego przodka. Np. dzieci podlegaly wladzy zyjacego dziadka (pater familia.
Jak dlugo zyl przodek -> alieni iuris, jak umarl sui iuris. Smierc uwalniala wszystkich, ale jak wnuki to przechodzily pod wladze ojca.
Emancipatio -> uwolnienie spod wladzy ojcowskiej, ale tez zerwanie wiezi i brak dziedziczenia.
Pokrewienstwo kognacyjne:
Pretorowie zaczeli wprawadzac pokrewienstwo niekoniecznie oparte na agnatio, ale na cognatio (wiezy krwi).
Obliczanie stopni pokrewienstwa- ciagle jest aktualne.
Linea recta (linia prosta)
Linea transversa vel obliqua (linia boczna)
Ascendenci (krewni wstepni)
Descendenci (krewni zstepni)
Quot generationes, tot gradus - ile urodzen, tyle stopni
Adifinitas (powinowactwo, Rzymianie nie obliczali)
Zdolność prawna:
Pelna -> sui iuris. Jeżeli syn miał peculium to tez można powiedziec, ze miał zdolnosc prawna.
Zdolnosc prawna -> moznosc bycia podmiotem praw i obowiazkow
Rzymianie nie znali alieni iuris w prawie publicznym. Synowie podlegli wladzy mogli sprawowac urzedy.
Nabywala się ja jak ojciec nie mogl sprawowac patria potestas lub jak się wyszlo spod niej.
Zdolnosci prawnej nie mieli niewolnicy, nieobywatele i alieni iuris. Z wyjatkim synow z peculium castense.
Zdolnosc prawna majatkowa: libertatis, civitatis, familiae.
Nasciturus -> pewne prawa jak urodzi się zywe.
Tracenie zdolnosci prawne:
- smierc
- stanie się alieni iuris
- utrata obywatelstwa
- utrata wolnosci
Zmiana status -> capitis deminutio (uszczuplenie praw)
Capitis deminutio maxima (strata jednoczesnie praw i wolnosci)
- wspolzycie z cudzym niewolnikiem bez zgody jego pana.
- incensus- ktos kto nie stawil się na cenzusie mogl zostac wywieziony za Tybr
- wyrok sadowy -> servi poene -> niewolnicy karni
- również niewola u wrogow:
Ius postliminii- obywatel po powrocie odzyskiwal wszystkie prawa, które miał przed niewola. Nie odzyskiwal posiadania i nie odzywalo jego malzenstwo. Odzyskiwal wlasnosc, ale nie posaidnie
Popadniecie w niewole -> testament niewazny.
Fictio legis Coreliae- przyjmowano stan faktyczny za fikcje i brano pod uwage jakoby umarl w chwili wziecia w niewole. -> testament.
Capitis deminutio media- mniejsze, czyli srednie uszczuplenie praw jednostki. Utrata obywatelstwa z zachowaniem wolnosci.
- wygnanie
- zakaz dostepu do wody i ognia
- uznanie za sacer -> można go zabic bez konsekwencji (prawa boskie i ludzkie)
Capitis deminutio minima- zachowanie wolnosci i obywatelstwa, ale zmiana w rodzinie. Np. adoptio czy emancipatio.
- w prawie archaicznym wejscie pod wladze meza
2. Osoby prawne:
Osoba prawna- podmiotowosc nie osoby fizycznej, ale zespolu osob, masy majatkowej (fundacja).
Stosowano w odniesieniu do gmin (już w republice)
Stowarzyszenia: (w pryncypacie)
- za zgoda senatu czy princepsa
- zwiazki osob np. wspolny zawod
- kasy zapomogowe
- zwiazki kultu religijnego
- do zalozenia min. 3 osoby -> tres faciunt collegium, do istnienia 1
- mialo swój majatek i kase
Fiscus w odroznieniu od aerarium: majatek nalezacy do cesarza w odroznieniu od majatku nalezacego do narodu rzymskiego. Skarb panstwa -> z punktu widzenia prawa publicznego. Fiscus w odróżnieniu od patrimonium Caeseris (prywatny majątek) przechodzil na nastepnego cesarza. Fiscus z czasem zaczal realizowac roszczenia na drodze cywilnoprawnej -> osoba prawna.
Ecclesiae- instytucje koscielne, która staly się osobami prawnymi np. nabywaly majatki.
Piae causae- fundacje dobroczynne. Ich majatkiem pod nazdzorem koscielnym zarzadzal oeconomus.