PODSTAWOWE DEFINICJE

Ergonomia

Termin ergonomia powstał z połączenia dwóch słów greckich: ergon praca i n`mos prawo. Za prekursora współczesnej ergonomii uważa się Polaka, Wojciecha Jastrzębowskiego.

Ergonomia jest to nauka o wzajemnym dostosowaniu pracy do człowieka oraz człowieka do pracy z akcentem na pierwszą część tej formuły.

Ergonomia to łączne zastosowanie niektórych nauk biologicznych dla zapewnienia, w stosunkach między człowiekiem a pracą, optymalnych warunków wzajemnego dostosowania w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika.

W ergonomii chodzi o wykorzystanie osiągnięć współczesnej techniki, psychologii i medycyny do zapewnienia możliwie wysokiej wydajności pracy przy możliwie najmniejszym koszcie biologicznym.

Ergonomia wchodzi w skład grupy nauk o pracy, do której zalicza się:

• prakseologię,

• organizację i zarządzanie,

• socjologię pracy,

• fizjologię pracy,

• działy ekonomii szczegółowej (ekonomika przemysłu, transportu i łączności, rolnictwa, handlu i usług, przedsiębiorstw, pracy).

Interdyscyplinarność nauki ergonomii

Układ człowiek - praca

Do grupy A zaliczamy wszystkie te dyscypliny, których zadanie polega na badaniu właściwości człowieka i gromadzeniu o nim wiedzy stanowiącej bazę dla koncepcyjnych i korekcyjnych rozwiązań praktycznych dyscyplin grupy drugiej, tj. grupy B , która zajmuje się doskonaleniem pracy.

Ergonomia dzięki integrowaniu fizjologicznych i psychologicznych metod badawczych zajmuje się ustaleniem reakcji fizycznych i psychicznych pracowników na określone warunki pracy. Stosowanie w analizach ergonomicznych metod badania pracy umożliwia wysunięcie konkretnych propozycji zmierzających do zmniejszenia obciążenia i zapewnienia lepszych warunków produkcyjnych.

Zastosowanie ergonomii w środowisku człowieka

(w przemyśle oraz w innych dziedzinach działalności społecznej i gospodarczej)

MIEJSCE	DZIAŁALNOŚĆ
Środowisko	- Ekologia człowieka - Medycyna społeczna - Inżynieria biośrodowiskowa
Przemysł	- Projektowanie i planowanie - Inżynieria przemysłowa - Inżynieria ludzka - Cynernetyka - Automatyzacja - Ergonomia zarządzania - Ergonomia wyrobów przemysłowych - Ochrona zdrowia pracowników - Higiena przemysłowa - Medycyna pracy - Rehabilitacja
Inne dziedziny działalności gospodarczej i społecznej	- Budownictwo mieszkaniowe, urbanistyka i urbanizacja - Komunikacja i transport, medycyna lotnicza, morska i astronautyczna, medycyna sportowa i wychowanie fizyczne

Definicje ergonomii:

J. Rosner

Ergonomia bada funkcjonalne możliwości i właściwości człowieka w procesach pracy, które sprawiają, że praca ludzka staje się bardziej sprawna, a jednocześnie przyczyniają się do duchownego i fizycznego rozwoju człowieka pracującego, zapewniają mu bezpieczeństwo i wygodę oraz chronią jego zdrowie i zdolność do pracy.

A. Gilpin

Ergonomia jest nauką zajmującą się ludźmi w procesie pracy. Celem tej nauki jest optymalizacja pracy poprzez coraz lepsze projektowanie czynności roboczych, maszyn i urządzeń, stanowisk pracy oraz materialnych warunków pracy.

J. Koczocik-Przedpelska

Ergonomią nazywamy łączne zastosowanie nauk technicznych oraz niektórych nauk biologicznych i społecznych dla zapewnienia w stosunkach między człowiekiem a pracą optymalnych warunków wzajemnego dostosowania się w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika.

S. Kamiński

Ergonomia jest kompleksową nauką empiryczną, ukierunkowaną na wieloaspektowe poznanie układu człowiek - praca i opracowanie dyrektyw dla urzeczywistnienia w praktyce obustronnego dostosowania elementów układu celem zapewnienia mu możliwie optymalnych warunków funkcjonowania.

Statut IEA (Międzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne)

Ergonomia określa stosunki powstające między człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i środowiskiem w najszerszym tego słowa znaczeniu, włączając w to sytuacje związane z pracą, zabawą rekreacją i podróżą.

Cechy ergonomii

• Prowadzenie badań na dostosowaniem rzeczowych składników układu „człowiek-praca” do naturalnych ograniczeń psychosomatycznych pracownika

• Dążenie do zapewnienia tą drogą możliwie wysokiej sprawności człowieka

• Charakter zapobiegawczy ergonomii, jej dążenie do eliminowania wszelkich zagrożeń zdrowia

• Dążenie do optymalnego ukształtowania biologicznego kosztu wykonywania pracy

Najnowsze kierunki rozwoju ergonomii

• Ergonomia wyrobów masowego użytku - metody te sprowadzają się do ustalenia, czy dany wyrób spełnia przewidziane dla niego funkcje

• Ergonomia a zadowolenie z pracy - celem tych badań jest zintegrowanie wysiłków zmierzających do poprawy warunków, w jakich wykonywana jest praca

• Ergonomia osób w starszym wieku i nie w pełni sprawnych - celem jest przystosowanie pracy do specyficznych ograniczeń osób w starszym wieku, a także innych osób o ograniczonej sprawności psychofizycznej

• Społeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii - powiązanie ergonomii z założeniami polityki społecznej i ekonomicznej

Działalność ergonomiczna polega na dostosowaniu środowiska roboczego do biologicznej specyfiki organizmu człowieka, co oznacza, że środowisko pracy należy dostosować do człowieka, a nie odwrotnie.

Gdy technika ma ograniczony wpływ na warunki pracy, np. w kopalniach, można wtedy wymagać od ludzi, aby korzystając z własnych, fizjologicznych mechanizmów adaptacyjnych, dostosowywali się do swego Środowiska. Ergonomia ma wtedy za zadanie łagodzić dysonanse na styku człowiek-środowisko i ułatwia pracującemu wykonywanie jej w warunkach, w jakich jest ona w ogóle możliwa, lecz za cenę niewspółmiernie dużego wysiłku, albo też umożliwienie mu za pomoc środków technicznych przebywanie i pracowanie w warunkach, w jakich bez tej pomocy nie byłby w stanie nawet przeżyć.

W Polsce badania naukowe w dziedzinie ergonomii są prowadzone przez wiele Instytutów. Ich profil badawczy jest znacznie zróżnicowany. Obejmuje on zagadnienia ergonomii koncepcyjnej, korekcyjno- koncepcyjnej (atestacja) oraz korekcyjnej

.

Rola i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej

Ergonomia korekcyjna

Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizą już istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowaniem zaleceń, mających na celu polepszenie warunków pracy, zmniejszenie występujących obciążeń oraz poprawą wydajności i jakości pracy.

Ergonomia korekcyjna dąży do poprawy istniejących warunków pracy.

Ergonomia koncepcyjna , nazywana często prospektywną, ma na celu zastosowanie

ergonomicznie prawidłowych rozwiązań w fazie przygotowania projektów maszyn, urządzeń, narzędzi, stanowisk pracy, hal, budynków, a także szkół i mieszkań.

Założeniem ergonomii koncepcyjnej jest zaprojektowanie układu człowiek-maszyna, które zapewniałoby mu maksimum niezawodności i bezpieczeństwa, przy jednoczesnym zminimalizowaniu fizycznych, psychicznych i środowiskowych obciążeń pracownika.

Przedmiot zainteresowań ergonomii korekcyjnej

Przedmiotem zainteresowania ergonomii korekcyjnej jest analiza już istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowanie zaleceń, mających na celu usuwanie usterek dostrzeżonych w eksploatacji maszyn lub urządzeń, zmniejszenie istniejących obciążeń psychofizycznych (kosztu biologicznego), popraw wydajności i jakości pracy, polepszenie materialnych warunków pracy, jak również zasad organizowania procesu pracy.

Działania w zakresie ergonomii korekcyjnej stanowią kontynuację i rozwinięcie tradycyjnego podejścia pracownika bhp, lekarza, higienisty czy specjalisty dziedziny nauki o pracy. Dotyczą one najczęściej poprawy parametrów materialnych warunków pracy (np. zmniejszenie hałasu, drgań, poprawa oświetlenia, polepszenie warunków mikroklimatycznych) lub też wyeliminowanie nadmiernych obciążeń fizycznych i psychicznych (tj. mechanizacja i automatyzacja ciężkich prac fizycznych, poprawa pozycji przy pracy, poprawa organizacyjno-technicznych warunków odbioru informacji, usprawnienia w organizacji pracy.

Ergonomia koncepcyjna

Ergonomia koncepcyjna wyrosła z doświadczeń ergonomii korekcyjnej, jest wyrazem wyższej fazy rozwoju nauk o pracy człowieka. Założeniem jej jest takie ustalenie wzajemnych funkcji człowieka i maszyny, które zapewniłyby danemu układowi maksimum bezpieczeństwa i niezawodności przy minimum fizycznego i psychicznego wysiłku pracownika.

Ergonomia koncepcyjna, w przeciwieństwie do klasycznej ergonomii praktyki przemysłowej, nie akceptuje istniejącego podziału funkcji pomiędzy człowieka a maszynę, lecz na podstawie analizy ergonomicznej zaleca przydział pewnych funkcji człowiekowi, innych maszynie. Dominują tutaj czynności o charakterze badań podstawowych, gdzie procedurą badawczą jest eksperyment.

Ergonomia koncepcyjna i ergonomia korekcyjna

Ergonomia koncepcyjna stosowana w fazie dyskusji nad założeniami konstrukcyjnymi czy wstępnym projektem struktury technicznej jest o wiele bardziej racjonalna niż ergonomia korekcyjna.

Ergonomia korekcyjna odgrywa dużą rolę w przypadku usuwania drobnych usterek.

Pośrednią formą ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej jest metoda atestacji (zatwierdzenia) prototypów nowych wyrobów, maszyn i urządzeń przed wydaniem zgody na ich produkcję.

Ergonomia układów (systemów)

Ergonomia układów zajmuje się projektowaniem całościowych rozwiązań układu: człowiek-maszyna-środowisko-metody pracy, w taki sposób, aby zapewnić możliwie pełny komfort wykonawczy przy jednoczesnym wysokim poziomie wydajności i jakości pracy.

Ergonomia układów rozpoczyna od wszechstronnej analizy celu i założeń danego układu i według określonych kryteriów zaleca przydział jednych funkcji człowiekowi, innych maszynie.

Fizjologia pracy

Fizjologia pracy jest obok psychologii pracy podstawową nauką biologiczną, wykorzystywaną przy pracach ergonomicznych.

Zgodnie z definicjÊ G. Lehmana fizjologia pracy jest to poznanie fizycznej budowy i czynności ciała pracującego człowieka. Celem jej jest dostosowanie pracy do człowieka dla możliwie ekonomicznego wykorzystania jego siły roboczej, przy unikaniu zbędnego wysiłku i zmęczenia, co w rezultacie prowadzi do wykonywania pracy w warunkach racjonalnych z gospodarczego punktu widzenia.

Według S. Klonowicza, celem fizjologii pracy jest stworzenie naukowo uzasadnionych podwalin racjonalnej organizacji pracy.

Fizjologia pracy jest nauką stosowaną, a wyniki jej badań prowadzą do formułowania praktycznych zaleceń dotyczących sposobu wykonywania pracy i warunków, w jakich powinna się odbywać.

Ergonomia a fizjologia pracy

Ergonomia rozpatruje naukowo wszystkie czynniki i okoliczności, które pozwalają jak najlepiej dostosować pracę do fizjologicznych i psychologicznych potrzeb i właściwości człowieka.

Jest ona naturalnym przedłużeniem i rozszerzeniem fizjologii pracy i nie może bez niej istnieć.

Różne rodzaje pracy można klasyfikować z punktu widzenia fizjologii, określając:

- wielkość wysiłku mięśniowego dynamicznego - związany jest z kurczeniem i rozkurczaniem się mięśni szkieletowych, co prowadzi do przemieszczania się ciała lub jego części w przestrzeni,

- wielkość wysiłku mięśniowego statycznego - związany jest z długotrwałym skurczem (napięciem) niektórych mięśni szkieletowych,

- stopień zaangażowania procesów poznawczych - określa złożoność mechanizmów przetwarzania informacji zachodzących w mózgu w trakcie wykonywania pracy.

W organizmie ludzkim zachodzi ciągły proces przemiany materii. Podstawowa przemiana materii jest to najmniejsza ilość energii zużywana przez człowieka w stanie spoczynku. U osób dorosłych norma w zakresie podstawowej przemiany materii wynosiła w granicach 1.400 - 1.700 kcal/dobę i jest wyższa u mężczyzn niż u kobiet.

Klasyfikacja rodzajów pracy fizycznej według całkowitego dobowego wydatku energetycznego (przy 8-godzinnym dniu pracy)

Składnikami dobowego wydatku energetycznego są:

1. Podstawowa przemiana materii,

2. Wydatek na pracę zawodową - w ciągu 8 godzin,

3. Wydatek energetyczny związany ze swoiście dynamicznym działaniem pożywienia,

4. Wydatek na czynności poza pracą.

Ocena wydatku energetycznego na pracę zawodową

Wydatek energetyczny na pracę stanowi jeden z elementów obciążenia człowieka pracą.

Do innych składników zalicza się:

- obciążenia statyczne,

- monotypowość (powtarzalność ruchów).

Oceny obciążenia statycznego dokonuje się na podstawie określenia pozycji ciała przy wykonywaniu danej czynności.

Postawa przy pracy

Na straty energii, związane z wykonywaniem pracy statycznej, składają się następujące elementy:

1. straty związane z koniecznością zachowania określonej pozycji ciała przy pracy; człowiek stojąc i nie wykonujące żadnej pracy zużywa o 11 - 12 % więcej kalorii niż siedząc,

2. straty wywołane koniecznością przeciwdziałania ciężarowi przedmiotów utrzymywanych siłą mięśni (podtrzymywanie, przenoszenie narzędzi),

3. wysiłek mięśniowy związany z zachowaniem równowagi i przeciwdziałaniem przesuwania się środka ciężkości poza podstawę stóp, wysiłek ten jest znaczny, gdyż środek ciężkości u człowieka umieszczony jest dość wysoko (na około 57% wysokości ciała licząc od dołu),

4. energia związana z przesuwaniem środka ciężkości ciała przy pochylaniu się podczas pracy, przy podnoszeniu ciężarów z ziemi itp.

Źródła straty energii podczas pracy można poważnie zmniejszyć przez racjonalną organizację stanowiska roboczego z uwzględnieniem zasad

Pomiary antropometyczne

Polska posiada bogaty zbiór cech antropometrycznych zebranych przez Komisję Antropometrii PAN we Wrocławiu. Zebrane dane antropometryczne układają się zgodnie z normalnym prawem rozrzutu według tzw. krzywej normalnej Gaussa (krzywa będąca wykresem rozkładu normalnego). Do niedawna w praktyce korzystano wyłącznie z pojęcia człowiek przeciętny z punktu widzenia cech antropometrycznych.

Pojęcie osoby przeciętnej jest zasadniczo błędne, a więc dostosowywanie do takich maszyn, urządzeń, czyli mebli nie dawałoby pożądanych rezultatów. Wprowadzono więc do antropologii pojęcie wartości progowych (kwantyki): maksymalnych i minimalnych.

Człowiek ᾿maxi' ma za sobą 95 % ludzi, człowiek ᾿mini'5 %.

W granicach pomiędzy 5 a 95 % można zaspokoić potrzeby 90% ludności, odrzucając 5% najwyższych i 5% najniższych.

Dostosowanie wymiarów maszyn, urządzeń i mebli do pracy dla potrzeb 90% ludności jest ideałem trudnym do osiągnięcia.

Literatura

Jerzy Olszewski: „Podstawy ergonomii i fizjologii pracy”

Akademia ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997

Mieczysław Krause: „Ergonomia. Praktyczna wiedza o

pracującym człowieku i jego środowisku”. Śląska Organizacja

Techniczna, Katowice 1992

Jan Rosner: „Podstawy ergonomii”. Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1983

Piotr Krasucki, Ewald Michalski: „Fizjologia i higiena pracy.

Ergonomia praktyczna”. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa

---