Stanisław Just

PRI 2007 - osobowość

Opracowanie powstałe na podstawie tekstów na do przeczytania na ćwiczenia i przy pomocy materiałów nadesłanych do bazy „Zasoby Frojda”

2007-06-07

Spis treści

• Teoria poszukiwania doznań Zuckermana

1. O poszukiwaniu doznań

Poszukiwanie doznań/wrażeń - cecha definiowana poprzez poszukiwanie różnorodnych, nowych, złożonych i intensywnych doznań i doświadczeń, oraz gotowość do podejmowania ryzyka: fizycznego, społecznego, prawnego, oraz związanymi z tym ryzykiem doświadczeniami.

Poszukiwanie wrażeń jest związane z uczestnictwem w licznych ryzykownych sytuacjach, do których można zaliczyć: ryzykowne eksperymenty, sporty, praca, przestępczość, branie narkotyków i ich nadużywanie, brawurową jazdę samochodem, kierowanie samochodem po spożyciu alkoholu, hazard. Osoby posiadające dużą potrzebę poszukiwania wrażeń oceniają ryzyko jako niższe w porównaniu z osobami o niskim natężeniu tej cechy, nawet w przypadku czynności, których nigdy nie podejmowali, oraz przejawiają mniejszy poziom lęku w porównaniu z osobami o niskiej potrzebie poszukiwania wrażeń. Te przewidywania sprzyjają podejmowaniu ryzykownych działań przez osoby o wysokim zapotrzebowaniu poszukiwania doznań.

Poszukiwanie wrażeń jest powiązane z impulsywnością zdefiniowaną jako tendencja do wchodzenia w nowe sytuacje, podejmowanie szybkich, nieprzemyślanych decyzji, reagowanie na sygnały w oczekiwaniu na potencjalne korzyści, bez przemyśleń oraz bez rozważenia potencjalnych kar i niepowodzeń. Impulsywność można także rozumieć jako deficyty w umiejętności zahamowania zachowań niebezpiecznych w poszukiwaniu korzyści.

Impulsywność i poszukiwanie wrażeń zostały połączone w jedną cechę nadrzędną impulsywne poszukiwanie wrażeń. Poszukiwanie wrażeń i impulsywność zwracają uwagę na istniejący konflikt korzyść - ryzyko.

2. Poszukiwanie wrażeń - podłoże psychobiologiczne

Poszukiwanie wrażeń jest ściśle związane z naszym gatunkiem. Hominidy około 100 000 lat temu opuściły Afrykę i rozprzestrzeniały się po świecie w relatywnie krótkim czasie. Zanim zajęły się rolnictwem, żyły w grupach łowieckich przemieszczając się z terytorium, którego zasoby zostały wykorzystane, na nowe terytoria zasobne w pokarm. Takie życie było dość ryzykowne, ale ludzie zawsze czerpali przyjemność z podejmowania ryzyka w celu zdobycia korzyści.

Badania bliźniąt jednojajowych dowiodły, że cecha poszukiwania wrażeń podlega dziedziczeniu (h2=0,6) i brak efektu wspólnego środowiska. Czynnikiem odpowiedzialnym za różnice indywid. w poszukiwaniu doznań jest pętla kora - ukł siatkowaty.

3. Poszukiwanie wrażeń - geneza

• wykorzystuje wprowadzone przez Hebba pojęcie optymalnego poziomu aktywacji;

• do rozbudowy biologicznej interpretacji cechy poszukiwania doznań Zuckerman wykorzystał popularną tendencję wyjaśniania pobudzeniowej i hamującej aktywności mózgu poprzez odwołanie się do neuroprzekazników (obecna w teorii Graya) ;

• jednym z podstawowych etapów konstrukcji teorii poszukiwania doznań było sformułowanie 10 postulatów, z których najważniejszy dot. różnic indywidualnych;

• dla takich zachowań jak aktywność poznawcza czy motoryczna istnieje optymalny, różny u różnych ludzi poziom stymulacji i aktywacji . Osiągnięcie tego stanu to warunek odczuwania pozytywnego stanu emocjonalnego;

• źródłem stymulacji nie jest fizyczna wartość stymulacji, ale jej znaczenie (różne dla jednostek);

• na różnice w optymalnym poziomie stymulacji wpływają takie czynniki jak wiek, przebieg uczenia się, aktualny poziom stymulacji, wymogi zadania, cykl dobowy, ale przede wszystkim wymogi konstytucjonalne. Do tych cech należą m. in reaktywność OUN i AUN. Na specyficzne kategorie bodźców oraz siła pobudzenia i hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym.

1. Składniki wymiaru poszukiwania wrażeń

Poszukiwanie doznań to cecha złożona z czterech składników:

• Poszukiwanie grozy i przygód [TAS], np. zajęcia na świeżym powietrzu, ekscytujące sporty, bunge;

• Poszukiwanie przeżyć [ES], np. poprzez umysł i zmysły , nonkonformistyczny styl życia, nie zaplanowane podróże , sięganie po narkotyki;

• Rozhamowanie [Dis], np. najsilniej uwarunkowany biologicznie, poszukiwanie odprężenia w piciu alkoholu, paleniu, hazard;

• Podatność na nudę [BS], np. awersja do rutynowych zajęć.

1. Metoda pomiaru

Analizując różnice indywidualne w potrzebie stymulacji zewnętrznej , można formuować rozmaite przewidywania dotyczące reakcji stresowej na deprywacje sensoryczną. Zuckerman uznał poszukiwanie doznań za czynnik ogólny a do pomiaru tej cechy używał SKALI POSZUKIWANIA DOZNAŃ- wersji I. Wersje tej skali:

• I wersja Skali Poszukań Doznań : 50 pozycji , miała mierzyć poszukiwanie doznań jako czynnik ogólny - prosta potrzeba zmysłowa - u której leży potrzeba do optymalnego pobudzenia

• II wersja krótsza, 34 pozycje, 22 wchodziły w skład ogólnej skali poszukiwania doznań , 12 specyficzne cechy

• III wersja zawierała 50 pozycji z wersji I oraz 63 pozycje New, posłużyła do wyłonienia specyficznych składników cechy poszukiwania doznań. Wyłoniono 4 skale wchodzące w skład dwóch kolejnych wersji Skali Poszukiwania Doznań - poszukiwanie grozy i przygód, poszukiwanie przeżyć , rozhamowanie , podatność na nudę. Ost. skala charakterystyczna dla mężczyzn bardziej niż dla kobiet.

Najwiekszą popularność zyskały jednak skale IV i V:

• IV zawiera 72 pozycje aktywności włączono do niej skalę ogólną z wersji II oraz 4 skale z III;

• V nie zawiera oddzielnej skali ogólnej , wskaźnikiem czynnika ogólnego jest w tym przypadku suma wyników ze wszystkich 4 skal,

• kwestionariusz SSS - VI nie zdobył popularności, zawierał pozycje diagnostyczne dla tendencji do poszukiwania doznań na podstawie przeszłych doświadczeń oraz upragnionych doświadczeń, uwzględniał tylko 2 wymiary poszukiwanie grozy przygód oraz rozhamowanie . W efekcie powstał kwestionariusz zawierający 4 skale.

Do pomiaru pięciu czynników osobowości Zuckerman używał Kwestionariusza Osobowośći Zuckermana -Kuhlmana (ZKPQ), w którym mierzone były: ImpSS (Impulsywne Poszukiwanie Wrażeń), N-Anx (Neurotyzm-Lękliwość), Agg-Hos (Agresja-Wrogość), A (Aktywność) i Soc (Towarzyskość).

Dodatkowo posługiwano się Kwestionariuszem Doświadczeń Życiowych (LEQ) posiadający 6 wymiarów: nadużywanie alkoholu, palenie papierosów, narkotyki, stosunki seksualne, nawyki kierowania samochodem, hazard.

1. Biologiczne korelaty poszukiwania doznań

Autonomiczny układ nerwowy:

Częstotliwość uderzeń serca (HR - Heart Rate) - ulega zmianie w odpowiedzi na nowy, znaczący bodziec (odruch orientacyjny). U SS występuje znaczna deceleracja częstotliwości uderzeń serca, trwająca ok. 2-4 sekund (bardzo silny odruch orientacyjny)

Aktywność elektodermalna skóry (EDA) - ulega zmianie w odpowiedzi na nowy, znaczący bodziec (odruch orientacyjny). U SS w odpowiedzi na nowy bodziec pojawia się znaczny wzrost aktywności elektodermalnej, ale następuje również bardzo szybki spadek (silny odruch orientacyjny, ale potem bardzo szybka habituacja do nowego bodźca)

Centralny układ nerwowy:

Amplituda potencjałów wywołanych (EPV - Evoked Potentials) - obrazuje odpowiedź elektryczną mózgu na stymulację. U SS wzrasta w odpowiedzi na rosnące natężenie stymulacji; zjawisko wzmacniania stymulacji na poziomie korowym (im silniejszy bodziec, tym bardziej wzmacniany - oczywiście do pewnego momentu; później pojawi się hamowanie ochronne). Przekłada się to na „lubienie” silnych bodźców i wysoką tolerancję na ból

Enzymy:

Oksydaza monoaminowa (MAO) - redukuje poziom większości neurotransmiterów, głównie dopaminy. U SS niski poziom MAO; wysoki poziom redukuje poziom katecholamin w UL, a więc hamuje zachowanie eksploracyjne; niski poziom MAO rozhamowuje!

Neurotransmitery:

Dopamina - odpowiada za aktywację, zachowania eksploracyjne, dobre samopoczucie; wzmacnia stymulację na poziomie kory! U SS wysoki poziom dopaminy, lub zwiększony jej wychwyt ze szczeliny synaptycznej.

Serotonina - odpowiada za dostosowanie zachowania do kontekstu, kontrolę działania, procesy hamowania; niweluje wpływ dopaminy! U SS niski poziom serotoniny.

Glutaminian - odpowiada za kontrolę działania, procesy hamowania, odroczenie hamowania; występuje w przednim zakręcie obręczy (ACC) - strukturze w ogóle związanej z kontrolą i planowaniem zachowania. U SS niski poziom glutaminianu.

Hormony:

Testosteron (i inne androgeny) - warunkuje zachowania agresywne i seksualne, impulsywność, skłonność do rywalizacji; podnosi poziom m.in. dopaminy, a jego zwiększony poziom jest związany z niewydolnością układu serotoninowego (ujemna korelacja). U SS wysoki poziom testosteronu.

2. Inne korelaty poszukiwania wrażeń

Korelacje wskaźnika impulsywnego poszukiwania wrażeń z innymi czynnikami:

• dodatnia korelacja z ekstrawersją i psychotyzmem Wielkiej Trójki Eysencka ;

• dodatnia korelacja z impulsywnością i agresją;

• podejmowaniem ryzykownych przedsięwzięć w postaci: jazdy samochodem ze zbyt dużą prędkością, brania narkotyków, wandalizmu;

• ujemna korelacja z trzema skalami Multidimensional Personality Questionare (MPQ) - wielowymiarowy kwestionariusz osobowości obejmujący: tradycjonalizm, unikanie wyrządzania krzywdy i kontrolę;

• dodatnia korelacja z agresją i alienacją;

• ujemna korelacja z bliskością kontaktów społecznych ;

• niewielkie powiązanie poszukiwania wrażeń z wynikami skali reakcji na stres (związanej z neurotyzmem - lękiem);

• badania nad korelacją osobowości z nadużywaniem alkoholu, paleniem marihuany i nadużywaniem innych narkotyków wśród młodych dorosłych wykazały wysoką korelację pomiędzy używaniem tych substancji z poszukiwaniem wrażeń i jednoczesny brak korelacji z neurotyzmem i lękiem;

• Istnieje podgrupa osób nadużywająca narkotyków w celu samoleczenia swoich lęków i depresji - poszukiwacze wrażeń nadużywają alkoholu w sytuacjach nudnych, mało stymulujących, podczas gdy osoby o wysokim wskaźniku Neurotyzm piją w sytuacjach stresowych i społecznych -W związku z tym Cloninger podzielił alkoholików na dwa typy:

• Typ1 należą do niego kobiety i mężczyźni późno wpadających w alkoholizm, reagujący w ten sposób na stresujące sytuacje;

• Typ2 głównie stwierdzany wśród mężczyzn, którzy wcześnie zaczynają nadużywać alkoholu, okazują alkoholizm w rodzinie oraz wykazują aspołeczne zachowania związane z alkoholizmem - korelacja Typu2 z poszukiwaniem wrażeń.

1. Dodatkowe interkorelacje SS

• interkorelacje wskaźników picia alkoholu, palenia, narkotyków i seksu;

• picie alkoholu, palenie, narkotyki - związane z nadużyciami; seks wchodzi w interkorelacje ze względu na to, że badana była społeczność studencka, która uczestniczy w różnych imprezach, na których nadużywa się alkoholu i/lub narkotyków i w związku z tym dochodzi do stosunków seksualnych. Rozhamowujące działanie alkoholu i narkotyków prawdopodobnie odgrywa główną rolę w ryzykownych zachowaniach seksualnych, takich jak: seks bez zabezpieczeń z przypadkowymi partnerami;

• brawurowa jazda samochodem wchodzi w interkorelację wyłącznie ze spożyciem alkoholu (prawdopodobnie również rozhamowujący wpływ alkoholu);

• hazard nie interkorelował u kobiet z żadnym z pięciu pozostałych czynników LEQ, natomiast u mężczyzn z piciem alkoholu i seksem;

• 3 skale ZKPQ: impulsywne poszukiwanie wrażeń, agresja-wrogość, towarzyskość związane z podejmowaniem ryzyka;

• Neurotyzm-Lękliwość i Aktywność niewielki lub brak związku z podejmowaniem ryzykownych zachowań;

• wpływ Impulsywności na poszukiwanie wrażeń w ryzykownych zachowaniach;

• dodatnia korelacja towarzyskości ze zsumowanym czynnikiem ryzykownych zachowań (z piciem alkoholu w szczególności);

• interakcja pomiędzy płcią, osobowością i podejmowaniem ryzyka: kobiety wykazują wyższy poziom neurotyzmu i towarzyskości w porównaniu do mężczyzn. Mężczyźni zazwyczaj podejmują wyższe ryzyko w 6 obszarach badanych LEQ. Mediatorem stosunku pomiędzy wskaźnikami osobowości i podejmowaniem ryzyka jest płeć.

1. Krytyka teorii Zuckermana

• nie zawiera fizjologiczny i biochemiczny identyfikatorów specyficznych dla poszukiwania doznań; wymienione w modelu zmienne biologiczne korelują też z innymi cechami no. Ekstrawersją

• całościowe traktowanie katecholamin (CSA koncepcja) jest nieuzasadnione ,neroprzekazniki w zależności od miejsca wyst. Pelnia szereg funkcji dodatkowych - CSA Zuckermana ich nie wyjaśnia

• mało miejsca poświęcono wpływowi środowiska a zwłaszcza kontekstu społecznego na TAS IiS Dis i BS.

• obciążenia kulturowe - problem z adaptacją kulturową;

• ”Impulsywna aspołeczna forma poszukiwania doznań” przez to Zuckerman rozumie złożony czynnik - przybierający w skrajnej postaci forme psychopatii w skład którego wchodzą impulsywność poziom socjalizacji i poszukiwanie doznań. Logicznie?ogólny czynnik jest tylko jednym z aspektów jakiejś ogólniejszej cechy.

• Teoria osobowości H. J. Eysencka

1. PEN - geneza

• Koncepcja Eysencka charakteryzuje się daleko posuniętą biologizacją.

• Osobowość = temperament + inteligencja (takie redukcjonistyczne ujęcie spowodowało, że E. traktował osobowość i temperament za synonimy).

• Inspiracja ideami Junga.

• Badania psychometryczne na żołnierzach (nerwica).

• Drogą analizy czynnikowej wyodrębnił wymiar ekstrawersji i neurotyczności.

• Już w pierwszej fazie badań wspominał o psychotyczności ale jako trzeci wymiar wprowadził dużo później.

• Ostatecznie wyróżnił trzy superczynniki, które są wzajemnie niezależne: psychotyczność (P), neurotyczność (N), ekstrawersja (E), ich struktura jest hierarchiczna.

• Superczynniki mają charakter uniwersalny, bo zidentyfikowano je w różnych kulturach.

1. Podstawowe wymiary

• Psychotyczność - jeden biegun: altruizm, empatia; drugi: przestępczość, psychopatia.

• Ekstrawersja - towarzyskość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.

• Neurotyczność - lęk, przygnębienie, niska samoocena.

1. Biologiczne podstawy superczynników

1. fizjologiczne podłoże E

• teoria hamowania (Pawłow, Hull)

• jednostki różnią się pod wzglądem szybkości i siły z jaką pojawiają się u nich pobudzenie i hamowanie oraz pod względem szybkości z jaką hamowanie zanika

• osoby, u których potencjał pobudzeniowy tworzy się szybko i z dużą siłą, a hamowanie reaktywne pojawia się wolno i szybko zanika, mają tendencję do introwersji, dla ekstrawertyków wzorzec jest przeciwny

• „postulat lekowy” - leki uspokajające zwiększając poziom hamowania prowadzą do zachowań ekstrawertywnych a leki pobudzające na odwrót

• teoria aktywacji (Moruzzi, Magoun)

• aktywacja kory mózgowej regulowana jest przez struktury podkorowe

• pozycja na wymiarze E uwarunkowana jest różnicami indyw. w poziomie aktywacji pętli korowo-siatkowej wyznaczającej poziom aktywacji (introwertycy wysoki, ekstrawertycy niski)

1. fizjologiczne podłoże N

• zasada braku równowagi autonomicznej (Wenger) - przewaga układu sympatycznego nad parasympatycznym leży u podstaw takich emocji jak lęk, pobudliwość, czy napięcie

• układ limbiczny - fizjologiczny ośrodek N, ale brak dowodów

1. biologiczne korelaty P

• brak fizjologicznych teorii

• dane wskazują na wskaźnik odziedziczalności 50%

• korelaty biologiczne:

• psychotycy - niski poziom MAO

• zakłócenia koordynacji między autonomicznymi, motorycznymi i korowymi składnikami aktywacji - osłabienie pobudzenia i hamowania

1. Pomiar superczynników metodami kwestionariuszowymi

• najpopularniejsze narzędzie - Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości (EPQ-R)

• skale: neurotyczność, ekstrawersja, psychotyczność i skala kłamstwa

• 100 pozycji z formatem odpowiedzi TAK/NIE

• jest też wersja skrócona

• przeznaczone dla osób od 16 roku życia

• wiele adaptacji w różnych kulturach potwierdziło uniwersalność superczynników

• związki między skalami potwierdzają ich ortogonalność

• jest też polska adaptacja

1. Funkcjonalne znaczenie czynników PEN

1. E w aspekcie funkcjonalnym

• bodźce o tej samej sile lub wartości stymulacyjnej inaczej wpływają na ekstrawertyka i introwertyka

• ekstrawertycy potrzebują więcej stymulacji niż introwertycy

• hamowanie ochronne - tłumaczy spadek poziomu wykonania w warunkach silnej stymulacji

• bodźce o niskiej intensywności wywołują emocje dodatnie a o wysokiej intensywności emocje ujemne (Wundt); bodźce słabe - dodatnie emocje u introwertyków (unikanie stymulacji) ujemne u ekstrawertyków (dlatego mają „głód stymulacji”)

• postulat podatności na warunkowanie - introwertyka łatwiej uwarunkować

1. Związek między siłą bodźca a poziomem wykonania jest modyfikowany przez ekstrawersję.

2. Ekstrawertycy poszukują stymulacji, introwertycy unikają.

3. Warunkowanie przebiega łatwiej u introwertyków.

1. funkcjonalne znaczenie N

• w N i P skrajne położenie na tych wymiarach prowadzi do patologii

1. funkcjonalny aspekt P

• P pozostaje w związku z narkomanią, alkoholizmem, a także z schizofrenią

• P koreluje dodatnio z twórczością

• rola integracji czynników P

• nie pojedyncze cechy a ich konfiguracja wpływa na formę i jakość przystosowania (duże E i N - histeria, duże I i N - dystymia)

• superczynniki wpływają na funkcjonowanie seksualne

• introwertycy są mniej skłonni do przestępstw

• związek superczynników z chorobami somatycznymi (łączy się to z czterema typami reagowania na stres, np. typ A)

1. Biologiczne korelaty PEN

Odziedziczalność: dla wszystkich cech od 40% do 65% wariancji jest wyjaśniane czynnikiem genetycznym, w zależności od badania; dla psychotyzmu wskaźniki odziedziczalności bywają mniejsze niż dla innych podskal;

Geny warunkują strukturę UN, a ona z kolei - zachowanie

1. Ekstrawersja:

• cechy układu nerwowego:

• „silny”

• niski poziom pobudzenia korowego od układu siatkowatego w stosunku do optimum pobudzeniowego (głód stymulacji) = pobudzenie energetyzujące;

• wysoki próg pobudzenia;

• potencjał raczej słaby i tworzący się wolno (chyba, że bodziec jest silny - wtedy reakcja również staje się silniejsza!);

• wysokie hamowanie korowe

• silne, szybko występujące;

• aktywność układu dopaminergicznego plus mało MAO (to samo dla P, a nawet bardziej -> impulsywność);

• wysoki poziom testosteronu;

• problemy: korelacja pobudzenia korowego istnieje, jest w dobrym kierunku (ujemna), ale raczej słaba (-0.2 do -0.37); raczej wykrywana u K niż M; u E jest też aktywność ACC, które odpowiada za przewodzenie informacji między… układem limbicznym a korą (neurotyzm!);

1. Neurotyzm:

• cechy układu nerwowego:

• wysoki poziom pobudzenia układu limbicznego = pobudzenie lękotwórcze;

• niski próg pobudzenia

• wysoka aktywność części sympatycznej AUN

• być może również powiększenie amygdali

• aktywność układów związanych z noradrenaliną i serotoniną (wysokie poziomy) -> systemy alarmowe i wzmagające reakcje unikowo-ucieczkowo-lękowe;

• podobna mutacja receptora serotoniny, co dopaminy u seekerów;

• niski poziom testosteronu;

• problemy: nowoczesne metody wskazują, że aktywność mózgu w spoczynku u osób N nie różni się od normy, natomiast jest silniejsza reakcja pod wpływem bodźców lękotwórczych (w ACC, frontalach itp.); wyniki odnoszące się do neurotransmiterów nie są niestety wielokrotnie replikowane;

1. Psychotyzm:

• cechy układu nerwowego:

• „rozchwiany” układ nerwowy, nierównowaga między procesami pobudzenia i hamowania + podatność na dezorganizację i ubytki w kontroli

• niskie poziomy pobudzenia, zarówno korowe, jak i AUN

• niedobory MAO, nadmiar dopaminy, braki serotoniny

• wysoki poziom testosteronu, a niski kortyzolu (brak odpowiedniej reakcji na stres i sytuacje zagrażające)

• problem: korelaty szczególnie nieekskluzywne, skojarzone również z innymi cechami w obrębie modelu, a także poza nim;

2. Krytyka teorii Eysencka

• wtórność E i N względem wymiarów lęku i intensywności

• postulat podatności na warunkowanie nie wyjaśnia wielu zachowań społecznych (introwertycy warunkują się szybciej wtedy gdy bodźcem bezwarunkowym jest kara, ekstrawertycy - nagroda)

• introwertycy bardziej pobudzeni rano, ekstrawertycy wieczorem, co podważa chroniczny poziom aktywacji

• wiele wątpliwości wokół P - ma rozkład prawoskośny zamiast normalnego; brak związku z innymi cechami temperamentu; P nie jest odrębnym czynnikiem lecz wypadkową ujemnych biegunów ugodowości i sumienności

• Pięć wielkich czynników osobowości (modele Big V)

1. Badania leksykalne

Założenie: różnice indywidualne znajdują swój wyraz w języku (hipoteza leksykalna). Analizy słów (przymiotników) doprowadziły badaczy do wyodrębnienia 5 czynników osobowości. Pionierzy tego nurtu: Tupes, Christal, Norman. Badania współczesne: Goldberg (wprowadził termin „wielka piątka”), Angleitner i Hofstee potwierdziły PMO.

2. Badania psychometryczne

Kwestionariusze skonstruowane do pomiaru 5 czynników (Paul Costa i Robert McCrae):

* Kwestionariusz Osobowości NEO-5 skal- po jednej na czynnik

* Zmodyfikowany Kwestionariusz Osobowości NEO (NEO-PI-R)- 30 skal (po 6 na każdy czynnik)- metoda b. czasochłonna

* Kwestionariusz NEO-FFI- skrócona wersja NEO-PI-R- po 12 pozycji na skalę- pozwala jedynie na ogólną diagnozę 5-ciu podstawowych czynników.

* Marvin Zuckerman zastosował w swoich badaniach kilka kwestionariuszy osobowości i temperamentu obejmujących 33 skale, poddał je analizie czynnikowej→ wniosek: model 5-cio czynnikowy najlepiej tłumaczy otrzymaną konfigurację czynników.

3. Struktura pięciu czynników

*czynnik N- neurotyczność vs zrównoważenie emocjonalne

*czynnik E- ekstrawersja vs introwersja

*czynnik O- duża otwartość na doświadczenia vs mała otwartość na dośw.

*czynnik A- duża ugodowość vs mała ugodowość

*czynnik C- duża sumienność vs mała sumienność

Autorzy teorii postulują wyłącznie biologiczne pochodzenie tych czynników, na które składa się wyposażenie genetyczne oraz mechanizmy neuroanatomiczne i psychofizjologiczne.

4. Czynniki NEOAC jako podstawowe wymiary (cechy) osobowości- argumenty Costy i McCrae:

*czynniki NEOAC istnieją realnie- Costa i McCrae twierdzą, iż wyodrębnione czynniki ujawniają się zarówno wtedy, kiedy diagnozuje się je metodą samopisu, jak i szacowania; w badaniach podłużnych wykazują także dużą stałość; stwierdzono ich znaczenie w procesie adaptacji jednostki do środowiska.

* niezmienniczość czynników NEOAC- pierwotnie udokumentowana w badaniach leksykalnych; potwierdzona również w badaniach psychometrycznych. Z reguły w analizach czynnikowych dochodzi do identyfikacji ekstrawersji i neurotyczności. Strelau i Zawadzki wykazali jednak, że o ile czynnik ekstrawersji i neurotyczności należą do temperamentu, o tyle czynniki: otwartość, ugodowość i sumienność reprezentują wymiary osobowości należące do sfery charakteru.

*uniwersalność czynników NEOAC- niezależnie od płci, rasy, kultury, wieku we wszystkich badaniach kwestionariuszem NEO, uzyskano tę samą 5-cio czynnikową strukturę. Niestety postulat autorów, co do ortogonalności tych czynników w wielu badaniach nie został empirycznie potwierdzony. W gruncie rzeczy uniwersalność przejawia się w ty, że niezależnie od zastosowanego narzędzia uzyskano bądź wymuszono rozwiązanie 5-cio czynnikowe.
*podstawy biologiczne czynników NEOAC- czynniki charakteryzuje dość wysoki stopień odziedziczalności (w granicach 30-40%) przy czym dotyczy to gł. ekstrawersji i neurotyczności. Zdaniem autorów nie należy doszukiwać się podstaw biolog. w mechanizmach anatomo-fizjologicznych ponieważ czynniki NEOAC są konstruktami psychologicznymi, stąd nie sposób znaleźć dla nich odpowiedników w neuronach i neuroprzekaźnikach.

*argumenty Zuckermana na rzecz traktowania 5 czynników jako podst. wymiarów osobowości- zastosował odmienne kryteria dla cech traktowanych jako podst. wymiary osobowości:

- rzetelna identyfikacja czynników niezależnie od zastosowanej metody, płci, wieku

-co najmniej umiarkowany stopień odziedziczalności

- występowanie podobnych rodzajów cech behawioralnych w świecie zwierząt

- powiązanie cechy osobowości z identyfikatorami biologicznymi

Dwa ostatnie kryteria są odmienne od zaproponowanych przez Costę i McCrae i nie są spełnione w odniesieniu do NEOAC.

5. Typy osobowości jako specyficzna konfiguracja czynników PMO

TYP- określona konfiguracja pięciu podst. czynników osobowości. Jest to przykład badania całościowego, jednak chodzi nie o strukturę osobowości konkretnych osób, lecz o możliwość zaklasyfikowania osób do określonych typów osobowości odzwierciedlających charakterystyczną dla nich strukturę.

Punktem wyjścia były badania Jeanne i Jacka Block- doszli oni do wyodrębnienia dwóch konstruktów psychologicznych: odporności Ego- zdolności do elastycznego reagowania, dotyczącej dobrych możliwości adaptacyjnych; i kontroli Ego- związanej z introwersją-ekstrawersją, refleksyjnością-impulsywnością, internalizacją-eksternalizacją.

W badaniach, w których stosowano kwestionariusze do pomiaru 5 czynnikowej struktury osobowości zazwyczaj uzyskiwano trzy typy, którym (odwołując się do konstruktów psychologicznych Blocków) nadano nazwy:

Typ przystosowany- niska neurotyczność, wysoka sumienność, ponadprzeciętna ekstrawersja i średnie położenie na wymiarach ugodowość i otwartość

Typ nadmiernie kontrolujący się- wysoka neurotyczność i introwersja, średnie nasycenie pozostałych cech

Typ niedostatecznie kontrolujący się- niska sumienność i poniżej przeciętnej ugodowość, pozostałe cechy (N,E i O) położenie z reguły około lub powyżej przeciętnej.

Jednak nie wszystkie badania były w stanie wyodrębnić trzy postulowane typy osobowości (np. badania Costa, McCrae).

• Appendix - Eysenck kulturowo







12

---