PROPEDEUTYKA PSYCHOLOGII ZDROWIA I JAKOŚCI ŻYCIA

- ZAGADNIENIA DO KOLOKWIUM NR 2

dr Łukasz Jach

ZAJĘCIA 6: Wsparcie społeczne. Teorie wsparcia społecznego i rodzaje wsparcia. Znaczenie wsparcia społecznego w sytuacjach trudnych.

Według Z. Jaworowskiej-Obój i B. Skuza [1986] wsparcie społeczne to ,,pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych, stresowych''.Podobne podejście prezentuje J. Kirenko [2002], dodając, że jest to pomoc powszechnie oczekiwana w sytuacjach, gdzie jednostka sama nie jest w stanie sprostać. Inna˛ definicje˛ podaje P. Franks [1992], według którego wsparcie społeczne to ,,pewien układ społecznych relacji i więzi, pozytywnie oddziałujących w sposób bezpośredni lub pośredni na jednostkę˛''. Cytowany autor dodaje, ze wsparcie zakłada istnienie takiej relacji miedzy ludźmi, która pozwala osobie wspomaganej dostrzec i odczuć, że ma wokół siebie osoby, na których może polegać´. Relacja ta stwarza poczucie bezpieczeństwa i oparcia. Wsparcie społeczne uważa się˛ powszechnie za czynnik, który może mieć wpływ na powstanie choroby lub chronić przed nią˛. Podstawa wsparcia społecznego to sieć społeczna (inaczej: otoczenie społeczne lub system wsparcia społecznego jednostki), dzięki której otrzymuje ona różnego rodzaju pomoc w sytuacjach trudnych. Stwierdzono, że brak grupy wsparcia przy subiektywnym poczuciu osamotnienia obniża znacznie zarówno odporność´ psychiczna˛, jak i fizyczna˛ jednostki. Wyniki licznych badań wskazują˛, że u osób o niskim wsparciu społecznym częściej występuje wiele chorób somatycznych (np. zawał serca, wrzodów żołądka, reumatyzm, nowotwory) i psychicznych (np. psychozy schizofreniczne, depresja endogenna, zaburzenia osobowości). Nadal jednak istnieją˛ trudności w ustaleniu rzeczywistej relacji między wsparciem a choroba˛ oraz w opisaniu mechanizmów jego działania. Istnieje jednak przekonanie, że każdy rodzaj wsparcia społecznego jest pożądana˛ i oczekiwana˛ forma˛ pomocy ludziom w sytuacjach trudnych. Analiza rezultatów badań empirycznych z tego zakresu wskazuje, że problem jest znacznie bardziej złożony, a wsparcie społeczne może niejednokrotnie powodować´ nawet

skutki ujemne, np. poczucie zagrożenia, poczucie nadmiaru kontroli ze strony otoczenia, ograniczenie rozwoju samodzielnych form radzenia sobie z trudnościami i wymaganiami życia codziennego itp. [Sęk, Cieślak, 2004].

W badaniach nad wpływem wsparcia społecznego na stan zdrowia można wyodrębnić´ dwa ogólne podejścia:

1. ilościowe — bazujące na wskaźnikach obiektywnych, wynikających z analizy licznych wymiarów tzw. sieci społecznej, czyli systemu więzów społecznych, w których uczestniczy podmiot,

2. jakościowe — odwołujące się˛ do wskaźników subiektywnych, takich jak np. poczucie wsparcia, jego postrzegana dostępność´, wartość oraz adekwatność.

wsparcie społeczne traktowane jest jako rodzaj interakcji charakteryzującej się tym, że:

• zostaje podjęta w sytuacji problemowej lub trudnej,

• ukierunkowana jest na zbliżenie jednego lub obu uczestników do rozwiązania problemu, przezwyciężenie trudności, restrukturalizacje zakłóconej relacji z otoczeniem i podtrzymanie emocjonalne,

• wymiana może być´ jednostronna lub dwustronna, a kierunek relacji wspierający-wspierany — stały bądź´ zmienny w rożnych odstępach czasowych,

• skuteczność´ tej wymiany społecznej zależy od stopnia zgodności między wsparciem oczekiwanym a uzyskanym,

• w jej toku zachodzi wymiana emocji (wsparcie emocjonalne), informacji (wsparcie informacyjne), instrumentów działania (wsparcie instrumentalne) oraz dóbr materialnych (wsparcie rzeczowe).

Wsparcie emocjonalne jest bardzo istotne zarówno dla chorego, jak i jego rodziny. Polega na wykazaniu zrozumienia, współczucia, podtrzymania na duchu w chwilach kryzysu emocjonalnego i dawaniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych typu ,,jesteś´ przez nas kochany'', ,,nie poddawaj się˛''. Fakt towarzyszenia i bycia razem, troskliwość´ i gotowość´ niesienia pomocy powinny istnieć´ przez cały okres przykrych przeżyć´, a nie tylko we wczesnym etapie tuz˙ po uzyskaniu przykrych informacji. Wsparcie informacyjne polega na udzielaniu choremu rad, porad medycznych, prawnych i innych informacji pomocnych w rozwiazywaniu życiowych problemów. W zakres wsparcia informacyjnego wchodzi również˙ dostarczanie choremu informacji o przyczynach choroby, ograniczonej sprawności oraz o możliwościach kompensowania, przeciwdziałania, sposobach leczenia i rehabilitacji oraz istniejących grupach samopomocy.

Wsparcie materialne polega na tradycyjnych formach udzielanej pomocy, takich jak: dostarczenie darów, odzieży, wyposażenie mieszkań´ lub wsparciu finansowym ułatwiającym egzystencje˛ osoby, stwarzając tym samym warunki do podejmowania aktywności w kierunku rozwoju. Wsparcie instrumentalne, zwane również˙ wsparciem przez świadczenie

usług, polega na udzielaniu pomocy przy wykonywaniu dodatkowych czynności codziennych, prac domowych oraz czynności poza domem. Poprzez zapewnienie bezpieczeństwa może stanowić´ dodatkowa˛ stymulacje˛ rozwoju i aktywności osoby chorej/niepełnosprawnej.

Wsparcie wartościujące polega na okazywaniu uczuć´ uznania, akceptacji, potwierdzeniu znaczenia i wartości osoby dla życia społecznego. Wymienia się jeszcze wsparcie rozwoju,

które dotyczy dzieci i może początkowo polegać´ na kształtowaniu umiejętności psychomotorycznych, a później na ukierunkowaniu zainteresowań i wyrównaniu szans edukacyjnych. Wsparcie społeczne w sytuacji choroby lub niepełnosprawności może

być´ również˙ rozumiane jako szczególny sposób i rodzaj pomagania osobom chorym i ich rodzinom w celu mobilizowania ich własnych sił i zasobów, aby sami chcieli i mogli sobie radzić´ z własnymi problemami. Głównym i podstawowym źródłem wsparcia dla chorego jest jego rodzina i osoby znaczące (przyjaciele, znajomi, sąsiedzi), którzy utrzymują˛ z nim bliski kontakt emocjonalny. Rodzina, określana również˙ jako pierwotne źródło wsparcia, jest niewątpliwie najważniejsza˛ i często niezawodna˛ pomocą˛ w sytuacji kryzysu i choroby. Wtórnym źródłem wsparcia społecznego mogą˛ być´:

• instytucje rządowe i pozarządowe zapewniające opiekę˛, pomagające w codziennym funkcjonowaniu i rozwoju, np. fundacje, domy pomocy społecznej,

• specjalne programy pomocy choremu i jego rodzinie, np. hospicja,48

• stowarzyszenia samopomocowe oso´ b chorych na dana˛ chorobę˛ lub zrzeszających rodziny chorych oraz wolontariusze.

Według B. Tobiasz-Adamczyk [1999] wsparcie społeczne jest uwarunkowane:

• liczba˛ osób wyrażających gotowość´ udzielania wsparcia,

• zasobami, które są˛ dostępne w celu zapewnienia wsparcia,

• zakresem, w którym osoby z otoczenia chcą udzielać wsparcia.

Tak rozumiane wsparcie społeczne stanowi więc jedna˛ z form mechanizmów radzenia sobie z krytycznymi wydarzeniami życiowymi i może zachodzić przede wszystkim w grupach odniesienia, zwłaszcza w rodzinie i grupach rówieśniczych. Warunkiem podstawowym i koniecznym wystąpienia interakcji wsparcia jest obiektywne istnienie sieci społecznych, z którymi powiązana jest jednostka lub które sa˛ dla niej dostępne, np.

rodzina, grupa koleżeńska, towarzyska czy samopomocowa, stowarzyszenie, instytucje pomocy społecznej, konsultacji i doradztwa. Wsparcie może zachodzić´ między jednostkami na tle grupy, między jednostka˛ a grupa˛ oraz między grupami osób. Stwierdzono, że ludzie najbardziej oczekują˛ wsparcia emocjonalnego, chociaż jego przeciętna efektywność´ jest mniejsza od rzadziej oczekiwanego wsparcia instrumentalnego i rzeczowego

Na przebieg i skuteczność´ wsparcia społecznego ma wpływ wiele czynników, które najogólniej można podzielić´ na cztery kategorie:

1. Zmienne kontekstowe: sieć społeczna, grupy odniesienia i właściwości tych sieci, takie jak m.in. struktura (wielkość´, spoistość´, liczba osób w grupie, liczba grup, pozycje jednostek w grupie), interakcje (częstotliwość´, kierunek, wzajemność, symetryczność), treść interakcji (poziom przyjaźni, intymności, bezpieczeństwa, zadaniowości), funkcje (informacyjna, oparcie emocjonalne, pomoc w konstruktywnym rozwiazywaniu problemów).

2. Zmienne procesualne (cechy treściowe wsparcia): procesy wymiany emocjonalnej, procesy informacyjne, ewaluatywne, instrumentalne, odbiór wsparcia, efekty wsparcia oraz jego poszukiwania lub unikania.

3. Zmienne osobowościowe: poczucie kompetencji i zlokalizowania kontroli, potrzeba autonomii vs zależności, postawy prospołeczne vs egocentryczne, swoistość´ struktur poznawczych, zdolność´ do inicjowania, poszukiwania i utrzymania więzi dających gwarancje˛ wsparcia, subiektywne poczucie potrzeby wsparcia i umiejętność´ jego wykorzystywania itp.

4. Zmienne społeczne (kontakty, w których zachodzą˛ interakcje wsparcia):partnerskie-niepartnerskie, formalne-nieformalne, zinstytucjonalizowane-niezinstytucjonalizowane, profesjonalne-nieprofesjonalne, poziom zaufania interpersonalnego.

W związku ze złożonością˛ problematyki wsparcia społecznego konieczne jest podejmowanie dalszych badań w celu przede wszystkim operacjonalizacji pojęcia oraz poznania zmiennych warunkujących jego wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne jednostki. wsparcie społeczne” jest pojęciem wieloznacznymi niejasnym zarówno pod względem treściowym jak i zakresowym. Można je rozumieć jako: oczekiwaną pomoc dostępną jednostce lub grupie

w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych, których nie są w stanie samodzielnie przezwyciężyć; postawę pomagania osobom potrzebującym w odzyskani utraconej równowagi psychicznej lub zapobieganiu sytuacjom mogącym taki stan wywołać; przekaz informacji budujących u jednostki świadomość tego, że jest szanowana, podlega opiece, funkcjonuje jako członek określonej sieci komunikacji i wzajemnych zobowiązań; zasoby dostarczane przez innych, jako pomoc w radzeniu sobie lub wymiana zasobów w interakcjach społecznych. Wsparcie ujmowane jest także z perspektywy zasobu indywidualnego, jako ,,potencjalnie dostępnego wspierającego zabezpieczenia, pochodzącego ze specyficznych relacji w obrębie indywidualnych sieci społecznych”. Obecnie, najbardziej popularne rozumienie wsparcia społecznego zostało ukształtowane w obrębie problematyki radzenia sobie ze stresem życiowym i w zakresie relacji: człowiek - otoczenie. Jego niski poziom ma działanie stymulujące, sprzyjające tworzeniu nowych strategii radzenia sobie ze stresem oraz podejmowaniu prób samodzielnego i skutecznego radzenia sobie z trudnościami. Wsparcie społeczne rozpatrywane jest tutaj w kategorii interakcji społecznej podjętej w określonej sytuacji i zorientowanej celowościowo. Sytuacja generująca wsparcie ma w tym przypadku charakter problemowy, który oparty jest na rozbieżności pomiędzy wymogami otoczenia a możliwościami jednostki. Wsparcie nie jest jednak ograniczone tylko do takich sytuacji. Należy bowiem do codziennych doświadczeń człowieka i pełni funkcje przystosowawcze, sprzyjające zdrowiu i zachowaniu równowagi psychofizycznej.a) Wsparcie społeczne w ujęciu strukturalnym: sieci wsparcia heterogeniczne, homogeniczne, naturalne i sztuczne (+ przykłady)

Wsparcie społeczne ze strukturalnego punktu widzenia traktowane jest jako ,,obiektywne istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji (…), czyli działają na rzecz dobra swoich członków” [5]. Są to sieci społeczne w postaci źródeł wsparcia znajdujące się w otoczeniu jednostki, takie jak: naturalna grupa odniesienia, grupa formalna, instytucja, które przyjmują cechy funkcjonalne względem podmiotu znajdującego się w sytuacji trudnej [6]. Określone w ten sposób wsparcie opiera się na parametrach określających wielkość jego sieci, jej dostępność, gęstość, symetryczność, bliskość terytorialną, spójność, obiektywność lub

subiektywność, liczbę utrzymywanych kontaktów z innymi, szybkość i łatwość ich nawiązywania, homogeniczność lub heterogeniczność sieci. Wskazują one na jej podobieństwo lub zróżnicowanie w obrębie: płci, wieku, przynależności społecznej, wyznania i problemu. Ważną cechą sieci społecznej jest poziom prospołeczności, który świadczy o stopniu gotowości do podejmowania bezinteresownych działań na rzecz innych osób. W strukturalnym ujęciu wsparcia znajdują się jego źródła. Obejmują one: grupy naturalne i sformalizowane (zasoby wsparcia społecznego). Ich oddziaływanie może mieć charakter spontaniczny, wówczas udzielanie pomocy. Wsparcie oferowane i otrzymywane w wyniku interakcji społecznych, zarówno tych bezpośrednich jak i pośrednich, nie zawsze jest zgodne z oczekiwaniami potrzebującej jednostki. Brak wsparcia, wynikający z nieumiejętności skorzystania z dostępnych źródeł oraz niski poziom poczucia koherencji, prowadzą do poważ-nych zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym. Istotną rolę w spostrzeganiu przez jednostkę wsparcia społecznego spełnia poczucie koherencji. Zdaniem Antonovsky'ego [9] stanowi ono główny i indywidualny zasób odpornościowy, uznawany za niezbędny do pożądanego radzenia sobie z problemami. Autor przedstawia ją, jako poczucie pewności dotyczące spostrzegania rzeczywistości jako zrozumiałej, uporządkowanej, zawierającej zasoby możliwe do wykorzystania w celu radzenia sobie z trudnościami, uznanymi za sensowne i celowe. Poczucie koherencji stanowi siłę sprawczą, która odpowiednio uruchomiona i wykorzystana pozwala na optymalne i instrumentalne rozwiązywanie problemów, adekwatnie korzystając z oferowanego wsparcia społecznego. odbywa się na gruncie przyjacielskim lub sąsiedzkim. Ciągły charakter wyraża się w stałym lub przejściowym wsparciu rodzinnym, profesjonalnym (m.in. grupy pomocy, stowarzyszenia) w pomocy powrotu do zdrowia lub i w innych sytuacjach trudnych [6]. Priorytetowe znaczenie przypisywane jest zawsze rodzinie, której dobrowolne, wzajemne i najbardziej wartościowe działanie zwiększa efektywność udzielanego wsparcia .

b) Wsparcie społeczne w ujęciu funkcjonalnym: rzeczowe, emocjonalne, informacyjne, instrumentalne (+ przykłady)

Ujęcie wsparcia społecznego z punktu widzenia jego funkcjonalności klasyfikowane jest w oparciu o zróżnicowane kryteria, które wynikają z założenia, że osoby usytuowane w sieci wsparcia społecznego jednostki, pełnią wobec niej określone funkcje. Wsparcie tego typu przebiega w ramach interakcji między osobami lub grupami. Wyróżnia się ono następującymi cechami:

1. W toku tej reakcji następuje przekazywanie lub wymiana emocji, informacji, instrumentów działania lub dóbr materialnych;

2. Wymiana może mieć charakter jednostronny lub dwustronny, a kierunek ,,dawca-biorca” może być stały lub zmienny;

3. W układzie interakcji występują: osoba wspierająca, poszukująca, odbierająca lub otrzymująca wsparcie;

4. skuteczność wsparcia jest warunkowana zbieżnością pomiędzy wsparciem oczekiwanym a uzyskanym;

5. cel interakcji skupia się na ogólnym podtrzymaniu, zmniejszeniu stresu, opanowaniu stresu przez towarzyszenie i tworzenie poczucia przynależności.

Interakcje zachodzą w czterech podstawowych układach życia ludzkiego:

• człowiek - człowiek, obejmują relacje rodzinne, rówieśnicze, sąsiedzkie, zawodowe, towarzyskie itp.;

• człowiek - grupa, w relacjach: z dalszą rodziną, środowiskowych, politycznych, religijnych, organizacyjnych, itp.;

• człowiek - instytucja, gdy w kontakcie z nimi występuje świadomość ich wielości, szereg z nich jest nastawionych na niesienie wsparcia jednostkom i grupom ;

• człowiek - szersze układy, obejmuje relacje w wymiarze środowiskowym, okolicznym: gminy, miasta, rejonu zamieszkania, regionu etnicznego i kulturowego, organizacje i stowarzyszenia.

Wsparcie oferowane i otrzymywane nie zawsze jest zgodne z oczekiwaniami potrzebującej jednostki. Subiektywnie ustalona sieć wsparcia społecznego stanowi antidotum na bezradność i bezsilność w radzeniu sobie z problemami, stwarza poczucie bezpieczeństwa w wspólnocie z najbliższymi kręgami społecznymi, w ramach których poszukuje ona pomocy, kierując się przekonaniem o możliwości jej otrzymania.

Klasyfikacja wsparcia społecznego, oparta jest na jego funkcjonalności, wynika z założenia, że osoby usytuowane w sieci społecznego wsparcia jednostki, pełnią w stosunku do niej określone funkcje. W związku z tym, wyróżnia się wsparcie:

1. emocjonalne, oparte na przekazie emocji podtrzymujących, przejawiających troskę, współczucie, zrozumienie, określających pozytywną postawę wobec osoby wspieranej ;

2. informacyjne, wyrażające się w wymianie informacji ułatwiających rozumienie sytuacji doświadczanej przez jednostkę, jest to udzielanie porad prawnych

i medycznych, informacji, które mogą pomóc w rozwiązywaniu problemów jednostki;

3. instrumentalne, dotyczące przekazu informacji o możliwych sposobach działania,

4. rzeczowe, dostarczające pomocy materialnej, polega na udzielaniu konkretnej pomocy materialnej, usługowej, pieniężnej;

5. wartościujące, polegające na okazywaniu akceptacji, szacunku, potwierdzania wartości osoby [10];

6. duchowe, stanowi bardzo ważny element spirali życzliwości, jaką powinna być otoczona jednostka [3].Określane jest ono również jako wsparcie psychiczno-rozwojowe. Pojawia się wówczas, gdy mimo wysiłków własnych oraz udzielanego wsparcia, osoba pozostaje nadal w sytuacji dla niej trudnej. Jest pogrążona w stanie

apatii, rezygnacji, iluzji, widzenia przyczyn kryzysu i niepowodzeń poza własną osobą. Pomoc duchowa może polegać przede wszystkim na wskazywaniu roli trudności, cierpienia, niepełnosprawności w życiu człowieka oraz na ukazywaniu sensu tych doświadczeń.

Konkretne klasyfikacje wsparcia społecznego, ujmowane są komplementarnie a jego funkcjonalne właściwości wyrażają się w:

• dostarczeniu pozytywnych emocji;

• pozyskaniu porady, informacji, opieki;

• ugruntowaniu poczucia własnej wartości i samooceny;

• zaufaniu do siebie i innych;

• poczuciu przynależności i więzi społecznej

Wsparcie społeczne traktowane jest jako zewnętrzny zasób osobisty związany z procesem radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Do jego uruchomienia niezbędne są wewnętrzne cechy jednostki. Mechanizmy korzystania ze wsparcia są indywidualnie zróżnicowane i uzależnione od pewnych cech jednostki. Są to zasoby osobowościowe jednostki, które ułatwiają lub utrudniają funkcjonowanie wsparcia. Dotyczy to poczucia tożsamości, niezależności, poziomu samooceny, umiejscowienia poczucia kontroli, odporności na stres, kompetencji społecznych wyrażających się otwartością na relacje międzyludzkie, empatii oraz asertywności. Istotna jest potrzeba wsparcia, która reguluje stopień jego mobilizacji a wyróżnione czynniki osobowościowe wyznaczają sposób percepcji i odbioru wsparcia. Pozostają one w ścisłym związku z takimi elementami sytuacyjnymi jak: rodzaj i źródło sytuacji stresowej, jak i wsparcia: cechy wsparcia, jakość kontaktów społecznych. Reasumując, należy stwierdzić, że człowiek w sytuacji trudnej, problemowej, zagrożenia czy choroby mobilizuje zgodnie ze swoim zapotrzebowaniem określony

rodzaj wsparcia pochodzący z wybranego źródła.

1. Wyjaśnianie działania wsparcia społecznego: hipoteza buforowa i model addytywny

• Hipoteza buforowa.

Hipoteza buforowa głosi, iż wysoki poziom wsparcia społecznego chroni jednostkę przed niekorzystnymi konsekwencjami stresu, natomiast dla osób doświadczających niskiego poziomu stresu mało istotny jest poziom wsparcia (Cobb, 1976). Wynika stąd, iż wsparcie społeczne działa jak bufor, który staje się potrzebny dopiero w sytuacji doświadczania stresujących wydarzeń życiowych. Źródłem hipotezy buforowej jest obserwacja, iż niektórzy ludzie nie chorują pomimo doświadczanego silnego stresu, u innych natomiast stosunkowo słaby stres powoduje liczne zaburzenia. Próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się dzieje, jest przypuszczenie, że występowanie problemów, trudności życiowych w obecności wsparcia społecznego wywołuje mniejszy dystres i w konsekwencji stosunkowo małą liczbę objawów chorobowych. To samo wydarzenie doświadczone bez wsparcia odniosłoby znacznie gorszy skutek.

• Model addytywny

2. Wsparcie a sytuacja choroby nowotworowej. Znaczenie terapii poznawczo-behawioralnej.

Psychologiczne oddziaływania można podzielić na następujące rodzaje oddziaływań:

1. oddziaływania o charakterze wspierającym (terapia wspierająco-ekspresywna, wspierająca oraz grupy samopomocowe, takie jak Amazonki);

2. oddziaływania o charakterze psychoterapeutycznym (terapia poznawczo-behawioralna, terapia ekspresywna, terapia rodzinna, adjuwantowa terapia psychologiczna);

3. oddziaływania o charakterze edukacyjnym (psychoedukacja, uczenie technik radzenia sobie ze stresem związanym z chorobą);

4. wpływanie na mechanizmy fizjologiczne poprzez obniżenie poziomu pobudzenia (wizualizacja, relaksacja, biofeedback i masaż).

Dwa podstawowe cele interwencji psychospołecznych to:

(1) zapewnienie informacji i wsparcia instrumentalnego, pomoc w ekspresji emocji i poprawa komunikacji, uzyskanie kontroli i zdolności radzenia sobie z chorobą;

(2) określany jako cel podstawowy, to zmniejszenie objawów somatycznych związanych z chorobą i jej leczeniem oraz umożliwienie przystosowania się i poprawa

jakości życia

Terapia poznawczo- behawioralna.

Obecnie najczęściej korzysta się z podejścia poznawczo-behawioralnego (cognitive-behaviour

therapy - CBT). Postępowanie tego rodzaju realizowane jest w formie grupowych sesji trwających przez określony czas (np. 12 sesji cotygodniowych). Osoby uczestniczące w tych sesjach najczęściej w trakcie spotkań uczą się różnego rodzaju poznawczych i behawioralnych

strategii radzenia sobie ze stresem takich, jak: monitorowanie własnych myśli, poznawcza restruktaralizacja, wykorzystywanie stwierdzeń pomagających w radzeniu sobie. Oprócz tego chorzy są uczone efektywnej komunikacji, planowania i ustalania celów oraz technik relaksacji.

Specyficzną odmianą terapii poznawczo-behawioralnej jest stworzona przez Mooreya i Greera adiuwantowa terapia psychologiczna (adjuvant psychological therapy -APT). Jest to krótkoterminowa, stosowana wobec chorych na nowotwory terapia, w której identyfikuje się podstawowe problemy pacjenta i uczy poznawczych i behawioralnych strategii rozwiązywania problemów oraz nakłania się pacjentów do wytworzenia pozytywnego „ducha walki” (fighting spirit).

Typologia pacjentów, sposób ich funkcjonowania i stosunek do usług medycznych

Opis relacji lekarz-pacjent za http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=378

Kryteria	Aktywność - bierność	Kierownictwo -  - współpraca	Obustronne uczestnictwo
Rola lekarza	Aktywna - decydująca	Aktywna - dominująca	Aktywna - partnerska
Rola pacjenta	Bierny odbiorca postępowania lekarskiego	Aktywność ograniczona do poszukiwania pomocy i posłusznego wykonywania zaleceń	Aktywność symetryczna, partnerski udział pacjenta w procesie diagnozy i terapii
Typowe zastosowanie	Brak przytomności, stany śpiączkowe, ostre urazy	Choroby ostre, np. infekcje	Choroby przewlekłe
Relacja prototypowa	Rodzic - niemowlę	Rodzic - nastolatek	Dorosły - dorosły

• Model relacji pacjent personel - medyczny sklasyfikowany na podstawie zainteresowań lekarza Ten model dzieli się na dwa zasadnicze modele. Pierwszy, w którym wyróżnia się podejście skoncentrowane na chorobie nosi nazwę orientacji somatycznej. Tu głównym bohaterem jest nie pacjent jako osoba, lecz chory narząd czy jednostka chorobowa. Cały proces leczenia ma aspekt biologiczny zarówno pod względem możliwości leczenia jak i przejawów i przyczyn choroby. Drugi model zakłada podejście skoncentrowane na pacjencie i jest to orientacja ogólna. Tu pod uwagę są brane czynniki natury biologicznej ,psychicznej i społecznej pacjenta. Głównym przejawem orientacji ogólnej jest dążenie do nawiązania poprawnego kontaktu i więzi z chorym oraz spojrzenie na jego chorobę również w aspekcie psychospołecznym jako głównej przyczyny wystąpienia choroby. Pacjent w tej relacji jest pacjentem biernym- posłusznym, słuchającym się zaleceń lekarza.

• Ideologia konsumeryzmu. Pacjent jako konsument, usłubgobiorca. Ideologia przedstawia kontakt lekarza z pacjentem, jako relacje typu konsultant - klient. Na jej zdecydowany wpływ ma rozwój świadomości społeczeństwa, łatwiejszy dostęp do informacji przez Internet i telewizje. Konsekwencją tego jest zmiana postawy pacjenta na bardziej aktywną. Chory chce nie tylko słychać zaleceń lekarz, lecz również uczestniczyć w podejmowaniu decyzji, co kiedyś było zarezerwowane tylko dla lekarza. W tej relacji lekarz spełnia role doradcy, partnera, który ma autorytet profesjonalny, ale nie ma władzy. Obie strony w tym wypadku mają świadomość własnej zależności, co jest nowym elementem w relacjach. 

• Pacjent aktywny- zaangażowany w proces własnego leczenia, zbierający informacje, współpracujący z lekarzem.

• Pacjent nadaktywny- opierający się lekarzowi, poszukujący własnych dróg leczenia, rozwiązań, również zbiera informacje na temat choroby, ale ”przeciwstawia się lekarzowi” poprzez szukanie nowoczesnych form leczenia, czy wg niego, lepszych.

Typologia:

1. Aktywny medyk - bierny pacjent: w tym modelu zachowań medyk oczekuje od pacjenta pełnej akceptacji jego punktu widzenia i ścisłego przestrzegania zaleceń, bez konieczności ich uzasadniania; taki model zakłada całkowitą bierność pacjenta i możliwy jest do zrealizowania tylko w sytuacjach ekstremalnych (utrata świadomości, śpiączka, narkoza, ostry uraz związany z głębokim szokiem itp.) zwykle mają z nim do czynienia ratownicy medyczni.

2. kierujący medyk - podporządkowujący się pacjent: to model „standardowy” w kontaktach pacjenta ze służbą zdrowia; pacjenta sprowadza się do roli bezradnego i niedoświadczonego dziecka, medyk - to opiekuńczy (więcej wiedzący, więcej rozumiejący itd.) „rodzic”.

3. współuczestnictwo medyka z pacjentem w walce z chorobą: spotykany jest najczęściej w przypadku chorób przewlekłych; medyk musi znaleźć sposób na zaangażowanie pacjenta w proces leczenia, ponieważ z przyczyn obiektywnych (czas trwania choroby oraz kontynuacja terapii w domu pacjenta) nie jest w stanie go kontrolować; terapia musi opierać się na partnerstwie i współodpowiedzialności

3. Satysfakcja pacjenta jako cel terapii modyfikujący sposób postępowania personelu medycznego

Elementy prawidłowych relacji pacjent - personel medyczny

• Empatia- to najogólniej rzecz biorąc wczuwanie się w role drugiego człowieka. Należy odróżnić empatie od współczucia, ponieważ jest to poznawanie szerzej psychologicznej sytuacji,czyli rozumienie stanu. Empatia jest uzależniona od wielu czynników biologicznych i społecznych. Większą empatię potrafi wykazać osoba, która ma podobną sytuacje, jest pod wpływem podobnego środowiska. Według autorów książki pt. „Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem” jednym z najważniejszych czynników kształtowania się relacji personelu medycznego z chorym jest empatia. Im wyższy umiejętności empatyczne tym lepsze kontakt z pacjentem, który przejawia się zarówno sferze werbalnej jak i nie werbalnej. Empatia chroni przed pewnymi schematami zachowań i rutyną w kontakcie z pacjentami. Autorzy wyżej wymienionego poradnika przedstawiają szczegółową instrukcje bycia empatycznym:

1. postaw się w sytuacji pacjenta 

2. pozostań wraz z nim w tym samym miejscu i czasie 

3. zadaj sobie pytanie, które on postawi tobie 

4. postaraj się doznać tych samych uczuć, których jak sądzisz doznaje chory 

5. powiedz mu, co w tej sytuacji sam byś uczynił 

6. postąp wobec niego tak jak chciałbyś, żeby postąpiono w stosunku do ciebie.

• Przekazywanie informacji Zakres informacji, jakie powinien otrzymać pacjent jest różny. Należy kierować się sposobem odbioru. Uważa się, że zainteresowanie pacjent własnym zdrowiem i postępami leczenia, a także wpływem środków farmakologicznych na jego stan jest naturalne, a głównym źródłem tych informacji powinien być lekarz. 
  W Polsce zostały przeprowadzone badania na temat zainteresowania pacjentów stanem swojego zdrowia. Wynika z nich, że 75% wykazuje chęć uzyskania takich informacji nawet w przypadku, gdy są one niekorzystne. Spośród pacjentów chorych na raka 91% chciało znać diagnozę, 91% chciało znać informacje na temat choroby, 97% deklarowało potrzebę informacji na temat leczenia, 88% chciało wiedzieć, jakie są ich dalsze losy [8]. 
  Efekty niedoinformowania są z reguły bardzo negatywne dla zdrowia pacjenta. Chory czuje się wówczas niepewnie, nie ma zaufania do zespołu interdyscyplinarnego, czuje zagrożenie, czego skutkiem jest niestosowanie się do zaleceń, np. nieprzyjmowanie leków. Pacjent nieświadomy zaczyna poszukiwać informacji o własnej chorobie, i to staje się często błędnym obrazem jego przypadku. 
  
  Korzyści wypływające z informowania pacjenta są ogromne np. chorzy informowani o wystąpieniu dolegliwości bólowych po zabiegu operacyjnym o wiele łatwiej znosili ból, a także nie korzystali z tak dużej ilości środków przeciwbólowych jak pacjenci, którzy nie zostali o tym poinformowani .  Następnym elementem w informowaniu pacjentów jest dostosowanie ilości przekazywanych informacji w zależności od osoby. Indywidualne oczekiwania pacjent stanowią ryzyko, że zarówno zbyt ogólnikowe, jak i zbyt szczegółowe informacje mogą wzbudzić silny niepokój. Takie wnioski przedstawiła Susan Miller po przeprowadzeniu badań na temat koncepcji przetwarzania informacji w sytuacjach zagrożenia. Podzieliła ona odbiór informacji na dwa odrębne style:

1. Czujne obserwowanie- polegające na kierowaniu uwagi na źródło zagrożenia, poszukiwaniu, gromadzeniu i wykorzystaniu informacji 

2. Wytłumaczenie ostrzeżeń - polegające na unikaniu szczegółowych informacji o zagrożeniu, a także na takie manipulowaniu nimi, aby subiektywnie stres był odbierany mniej intensywnie.

Przekaz informacji ma szczególne znaczenie, gdy informacja dotyczy niepomyślnego rokowania. W tej sytuacji należy kierować się zasadą stopniowego przekazywania informacji, czyli nie wszystko na raz. Lekarz, który informuje pacjentów musi jednak zwrócić uwagę, jakie jest zapotrzebowanie pacjenta na informacje, ponieważ jeśli zostaną zadane pytania, to należy na nie odpowiedzieć a nie pozostawiać w niepewności. To wszystko zapewnia adaptacje chorego do sytuacji. Niestety zadajemy sobie pytanie jak rozpoznać, któremu pacjentowi, daną ilość informacji możemy przekazać. W literaturze spotykamy się z tzw. strzałem ostrzegawczym. Polega on na tym, sygnalizujemy choremu jego stan, np.” obawiam się, że sytuacja jest poważniejsza niż przypuszczałem”. Następnie w zależności od reakcji pacjenta dopasowujemy odpowiedzi. Należy go pilnie obserwować, aby w każdym momencie wiedzieć, czy informacje przez nas przekazane nie przerastają pacjenta. Po tym fakcie, trzeba również zadbać, aby nie zostawiać pacjenta samemu sobie, a zapewnić mu kontakt z kimś bliskim, z kim będzie mógł o tym porozmawiać. 
Podsumowanie

Psychologiczne czynniki, które wpływają na relacje personel medyczny- pacjent są bardzo szerokie i maja znaczący wpływ na efekty leczenia. Złe zastosowanie metod w relacjach bardzo szybko może spowodować pogorszenie się stanu chorobowego pacjenta. Przedstawienie modeli pozwoliło na zobrazowanie różnorodności zagadnień i wielości czynników mających decydujący wpływ na pacjenta i determinują zależności między chorym a poszczególnymi członkami zespołu interdyscyplinarnego. 
Kluczową rolę odgrywa komunikacja i ilość przekazywanych informacji oraz ich jakość. W tekście zostały przedstawione różne aspekty badań nad czynnikami, które mają lub mogą mieć wpływ na relacje pomiędzy personelem medycznym a pacjentem. Z badań tych wynika, że czynniki psychologiczne w procesie chorobowym odgrywają bardzo ważną rolę zarówno dla pacjenta (np. świadomość tego, co się z nim dzieje, a przez to szybszy powrót do zdrowia), jak i personelu medycznego (zadowolenie z efektów wykonywanej pracy). 

Zalecany model relacji pacjent-medyk można streścić

następująco:

 kontakt medyk-pacjent opiera się na obustronnym rozwiązywaniu

problemu (choroby),

 centralnym punktem tej relacji jest pacjent,

 kontakt jest otwarty i dwukierunkowy, zależność jest

wzajemna,

 dominuje w tej relacji zaufanie i szacunek,

 medyk to nie tylko specjalista, ale i doradca i edukator

(w takiej kolejności),

 główną zasadą działania jest troska o pacjenta (nie profi ty

materialne i niematerialne),

 medyk dba o autonomię pacjenta,

 obie strony podejmują decyzje i są za nią odpowiedzialne,

 medyk umie słuchać pacjenta,

 pracownik medyczny posiada umiejętności komunikacyjne

[14].

Umiejętności komunikacyjne dla medyka mają fundamentalne

znaczenie. Od jakości komunikacji zależy, czy pacjent

potrafi wystarczająco poinformować o objawach swojej choroby,

czy zaakceptuje diagnozę i czy podejmie leczenie.

Komunikacja pacjent-choroba-medyk pełni trzy podstawowe funkcje:

1. informacyjno-diagnostyczną - jej celem jest wzajemne zrozumienie i porozumienie. Medyk przekazuje informacje o chorobie, jej przyczynach i leczeniu, a pacjent mówi o objawach choroby, swoim stylu życia i odczuciach emocjonalnych. Efektem tej części komunikacji jest diagnoza i sformułowanie zaleceń,

2. perswazyjną - jej celem jest przekonanie pacjenta do zmiany postawy na prozdrowotną,

3. terapeutyczną - medyk ma na celu wsparcie psychiczne pacjenta (pocieszanie, łagodzenie rozpaczy itp.)

Trzeba pamiętać, że komunikacja to nie tylko to, co przekazujemy słowem, to również komunikaty niewerbalne. Powodzenie w komunikowaniu się z pacjentem zależy od spójności komunikatu werbalnego i niewerbalnego. Jeśli oba komunikaty są niezgodne (ciało medyka mówi, co innego niż jego słowa) pacjent odbiera nieczytelny przekaz (co jest prawdą mowa ciała czy słowa?), co zwykle podważa jego zaufanie do drugiej strony relacji. Częścią komunikacji jest również nastawienie psychiczne obu stron, niezwerbalizowane jednak podświadomie czytelne. To medyk ma obowiązek

stworzyć odpowiednią atmosferę:

 poczucie bezpieczeństwa,

 zaufanie do medyka,

 intymność dla pacjenta,

 poczucie zainteresowania ze strony medyka,

 poczucie, że pracownik medyczny pragnie rozwiązać problemy

pacjenta,

 poczucie satysfakcji z prawidłowej relacji z pacjentem

ZAJĘCIA 7: Zależności psychosomatyczne

1. Charakterystyka zaburzeń somatoformicznych (w tym przyczyny, towarzyszące pojęcia itd.): zaburzenie somatyzacyjne, zaburzenie bólowe, zaburzenie konwersyjne, hipochondria

ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE I DYSOCJACYJNE

1. ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE

Zaburzenia somatoformiczne polegają na zakłóconym funkcjonowaniu fizycznym nie z powodu choroby somatycznej, ale w wyniku konfliktu:

1. konwersje

2. zaburzenia somatyzacyjne

3. zaburzenia bólowe

4. hipochondrię

5. dysmorficzne zaburzenia ciała

W diagnozie należy uwzględnić 5 czynników:

1. zauważa się upośledzenie czynności fizycznych (ślepota, głuchota, paraliż)

2. objawów nie można wyjaśnić żadnym znanym stanem fizycznym/neurologicznym

3. istnieją dowody na to, że z objawami związane są czynniki psychiczne

4. pacjent często (nie zawsze) jest obojętny na swoje dolegliwości fizyczne, zwłaszcza nie odczuwa przed nimi lęku

5. objawy nie podlegają dowolnej kontroli

TYPY ZABURZEŃ SOMATORMICZNYCH

1. KONWERSJA

• konwersja polega na przekształceniu stresu psychicznego w objawy fizyczne

• pacjent ma 1 objaw np. przypadek Bear - paraliż od pasa w dół

2. ZABURZENIA SOMATYZACYJNE (ZESPÓŁ BRIQUETA)

• zaburzenie somatyzacyjne polega na dolegliwościach fizycznych, które ujawniają się przed 30 rokiem życia i są przedmiotem zabiegów medycznych

• objawy bólowe dotyczą co najmniej 4 różnych miejsc jak: głowa, żołądek, plecy, stawy, nogi, ręce, odbyt, pierś, a także czynności fizjologicznych, jak: stosunki seksualne, menstruacja, wydalanie moczu

• 15 najczęstszych objawów: zmęczenie, omdlenia, palpitacje serca, zaburzenia miesiączkowania, mdłości, wzdęcia i niestrawność, bóle pleców, bóle stawów/kończyn, zawroty głowy, bóle w klatce piersiowej, bóle brzucha, bóle głowy, problemy seksualne, bezsenność, biegunki lub zaparcia, trudności w oddychaniu

• w pewnym okresie może wystąpić 1 z objawów, który nie ogranicza się do bólu: zaburzenia koordynacji, porażenie, ślepota, głuchota, brak wrażeń dotykowych

• konsekwencja zabiegi chirurgiczne, przyzwyczajenie do leków, depresja, próby samobójcze

• pacjent ma wiele objawów na raz (różnica z konwersją)

• objawy występują częściej z prawej niż z lewej strony ciała - świadczy to o zaangażowaniu lewej półkuli mózgowej (domena czynności werbalnych)

3. ZABURZENIA BÓLOWE= PSYCHALGIA

• głównym objawem psychalgii jest ból w 1 lub kilku częściach ciała, powodujący pogorszenie samopoczucia lub niepełnosprawność

• na pojawienie się bólu mają wpływ czynniki psychiczne

• objawy nie podlegają dowolnej kontroli

• psychalgia to najczęstsze zaburzenie somatoformiczne

• ból jest somatycznym uzasadnieniem nieodczuwania lęku wywołanego stresującymi zdarzeniami

4. HIPOCHONDRIA

• hipochondria polega na przekonaniu o cierpieniu na poważną chorobę lub ciągłe obawy przed zachorowaniem mimo licznych dowodów i zapewnień, że nie ma powodu do niepokoju

• zdenerwowanie już np. przy poceniu się czy gwałtownym biciu serca

• konsekwencje częste wizyty i zmiany lekarzy, napięcie w rodzinie i społeczeństwie

• mężczyźni i kobiety mają takie same skłonności

• przejawy u Ok. 4% osób, które leczą się na schorzenia fizyczne

• mogą wystąpić w każdym etapie życia, zwłaszcza w wieku młodzieńczym, średnim i po 60 r. ż.

• duży wpływ - kultura

• Chińczycy - paniczny lęk przed możliwością wciągnięcia penisa w głąb brzucha

• Indie - u mężczyzn - Dhat czyli obawa przed zanikiem nasienia w połączeniu z zawrotami głowy i zmęczeniem

• rozpoznanie hipochondrii - proces eliminacji:

1. wykluczyć choroby somatyczne

2. wyeliminować podobne zaburzenia psychiczne: uogólnione zaburzenia lękowe, zaburzenia obsesyjno - kompulsywne, fobia przed chorobą, zaburzenia leku panicznego, zaburzenia somatyzacyjne

3. pacjent nie może doświadczać złudzeń cielesnych (jak w psychozie)

4. to co pozostanie jest hipochondrią

5. DYSMORFICZNE ZABURZENIA CIAŁA

• dysmorficzne zaburzenia ciała polegają na wyolbrzymianiu nieznacznych braków urody i postrzeganiu ich jako ogólną brzydotę i to zmartwienie opanowuje całe życie pacjenta

• najczęściej są to: łysina, trądzik, blizny, blada/rumiana cera, owłosienie, otyłość, chudość, nos, oczy, usta, genitalia itd.

• pacjent nieustannie przegląda się w lustrze + oświetlenie i powiększenie żeby dokładnie zobaczyć swój defekt

• kobiety czeszą się i malują godzinami, a m. zapuszczają zarost, noszą peruki itd.

• skrajne przypadki - niewychodzenie z domu

• częste skutki depresja, samobójstwa, wielokrotne operacje plastyczne

• zaczynają się w okresie młodzieńczym

• nieco częściej u kobiet

• źródła - kulturowe

• konieczna - diagnoza różnicująca wykluczyć anoreksję i bulimię, depresję, zaburzenia obsesyjno - kompulsywne i fobię społeczną

DIAGNOZOWANIE ZABURZEŃ SOMATOFORMICZNYCH

Należy odróżnić zaburzenia somatoformiczne od 4 innych typów zaburzeń, z którymi można je pomylić. Są to:

1. symulowanie

2. zaburzenia psychosomatyczne

3. zaburzenia pozorowane

4. nierozpoznane choroby fizyczne

1. SYMULOWANIE

• symulowanie to udawanie objawów

• 2 różnice z zaburzeniami somatoformicznymi:

1. symulant dowolnie kontroluje swoje objawy, a osoba z zaburzeniami somatoformicznymi nie może ich kontrolować

2. symulant czerpie oczywiste korzyści ze środowiska dzięki swoim objawom np. zwolnienie ze służby

• symulowanie a czerpanie wtórnych korzyści:

• wtórne korzyści - zyski płynące ze środowiska dzięki nienormalnym objawom; towarzyszące zaburzeniom somatoformicznym

• np. więcej uwagi dla osoby od rodziny z powodu doznawanego bólu

• osoby z zaburzeniami somatoformicznymi nie udają objawów, ale mogą je wykorzystywać

• pacjent ze ślepotą histeryczną nie potyka się o przedmioty, a symulant tak

2. ZABURZENIA PSYCHOSOMATYCZNE

różnica z zab. somatoform.: występowanie przyczyny fizycznej, która może wyjaśniać objawy psychosomatyczne, ale nie wyjaśniają objawów somatoformicznych

• np. wrzody i nadciśnienie - przyczyna: działanie szczególnego fizycznego mechanizmu

• znieczulica rękawiczkowa (brak czucia w dłoni i palcach przy braku jakichkolwiek zaburzeń czuciowych od nadgarstka w gorę) - brak uszkodzenia nerwów kontrolujących dopływ informacji do dłoni

3. ZABURZENIA POZOROWANE = ZESPÓŁ MUNCHHAUSENA

• zaburzenia prowadzą do wielokrotnych hospitalizacji i zabiegów chirurgicznych ponieważ pacjent świadomie wytwarza objawy choroby, które nie powstają wskutek lęku lecz wskutek manipulacji fizjologicznej

• cel - zwrócenie uwagi lekarza

• różnica z zab. somatoform. : świadome wywoływanie objawów o charakterze fizycznym

DIAGNOZA

Kryteria różnicującej diagnozy objawów wskazujących na chorobę fizyczną
Zaburzenia	Czy objaw można wyjaśnić znanym mechanizmem fizycznym?	Czy objaw ma związek z przyczynami psychicznymi?	Czy objaw jest dowolnie kontrolowany?	Czy cel jest oczywisty?
Konwersja	Nigdy	Zawsze	Nigdy	Czasami
Symulowanie	Czasami	Czasami	Zawsze	Zawsze
Zaburzenia psychosoma tyczne	Zawsze	Zawsze	Nigdy	Czasami
Zaburzenia pozorowane	Czasami	Zawsze	Zawsze	Nigdy (poza zwracaniem uwagi lekarzy)
Nierozpoz nane choroby fizyczne	Czasami	Czasami	Nigdy	Nigdy

PODATNOŚĆ NA ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE

brak skłonności rodzinnych do zaburzeń somatoformicznych (wyjątek: zaburzenia somatyzacyjne)

1. ZABURZENIA KONWERSYJNE

• nie są częste

• nie więcej niż 5% pacjentów niepsychotycznych

• objawy: od późnej adolescencji do wieku średniego

• rzadko u dzieci i osób starszych

• większość - kobiety

• 20-40% przypadków występuje u mężczyzn

• kultura - istotny wyznacznik formy jaką przybiera kompulsja

• Afryka i Azja Pd mrowienie i pieczenie stóp

2. ZABURZENIA SOMATYZACYJNE

• częste zab. somatyzacyjne z bogata historią choroby (liczne objawy ze strony wielu narządów nie mające medycznego wyjaśnienia) przed 35 rokiem życia

• 2-10% wszystkich kobiet, rzadko u mężczyzn

• prawdopodobieństwo wystąpienia u siostry, matki, córki - 10 razy większe niż w rodzinie bez tego zaburzenia

• u członków rodzin z tymi zab.- wysoka częstotliwość 3 innych zaburzeń: depresji, alkoholizmu i antyspołecznych zaburzeń osobowości

• hipoteza: zaburzenia somatyzacyjne, psychopatia, alkoholizm alternatywne przejawy tej samej skłonności genetycznej

3. PSYCHALGIA

• to problem ludzi dorosłych

• oprócz bólu brzucha u dzieci

ETIOLOGIA ZABURZEŃ SOMATOFORMICZNYCH

1. POGLĄD PSYCHOANALITYCZNY

• objawy fizyczne spowodowane przez mechanizmy obronne, które pochłaniają i neutralizują lęk wywołany nieświadomym i trudnym do zniesienia konfliktem

• psychodynamiczna interpretacja - 3 poglądy:

1. człowiek zaczyna się lękać nieakceptowanych myśli, a konwersja jest obroną przed lękiem

2. energia psychiczna przekształca się w dolegliwość fizyczną

• psychodynamika - lęk to energia psychiczna, która musi znaleźć gdzieś ujście

• tu: narząd fizyczny

• określona dolegliwość somatyczna symbolizuje źródłowy konflikt

• konwersja tak pochłania całkowity lęk, że pacjent odczuwa spokój

2. TEORIA KOMUNIKACYJNA

• pacjenci z konwersją bronią się przed gniewem, winą, depresją

• konwersja to komunikacyjna funkcja objawu

• pacjent posługują się chorobą żeby poradzić sobie z negatywnymi emocjami (nie tylko lękiem) i negocjować trudne układy interpersonalne

• nieświadomie wybierają objawy wg własnej koncepcji choroby

• aleksytymicy (aleksytymia - brak słów dla choroby) - osoby, które nie potrafią wyrażać swoich emocji są szczególnie podatni na zaburzenia somatoformiczne i dolegliwości psychosomatyczne

• ruminacja - ciągłe myślenie o problemach im mniej opowiadamy innym o tragedii, zmartwieniach, tym więcej mówimy o sobie

3. TEORIA BLOKOWANIA PERCEPCJI

• ślepota histeryczna - pacjent nie widzi, ale się nie potyka o przeszkody

• informacja wzrokowa może być rejestrowana w systemie zmysłowym i bezpośrednio wpływać na zachowanie, choć nie dociera do świadomości

• proces konwersji polega na hamowaniu dopływu spostrzeżeń do świadomości

• hamowanie może być motywowane lękiem lub potrzebą ujawnienia niepokoju, może też być wzmacniane przez łagodzenie lęku (teoria behawiorystyczna)

Poglądy na zaburzenia somatoformiczne
Teoria	Kto jest podatny?	Przyczyna objawów
Pogląd psycho analityczny	Osoby ze specyficznymi nierozwiązanymi konfliktami	Nierozpoznany konflikt powoduje lęk; przekształcenie w objawy fizyczne chroni przed lękiem, równocześnie symbolizuje konflikt
Pogląd komunikacyjny	Osoby, które mają trudności z werbalnym wyrażaniem negatywnych emocji	Objawy fizyczne komunikują innym niepokój w sposób akceptowany i zrozumiały
Teoria blokowania spostrzeżeń	Osoby, które nie mogą znieść lęku lub złego samopoczucia psychicznego	Niemożliwy do wytrzymania lęk lub potrzeba wyrażenia niepokoju albo wzmocnienie przez złagodzenie lęku

ZABURZENIA DYSOCJACYJNE

• zaburzenia dysocjacyjne to fragmentaryzacja tożsamości jednostki

• polega na współistnieniu lub przemienności kilku procesów psychicznych bez wzajemnej świadomości i bez oddziaływania pomiędzy nimi; następuje oderwanie pewnego obszaru pamięci od świadomości

• istota zaburzeń dysocjacyjnych - głębokie i trwałe zaburzenie pamięci po przeżyciu silnego urazu psychicznego

• utrata pamięci pozwala człowiekowi uciec przed nietolerowanym lękiem, jaki niesie za sobą uraz

• 3% populacji Duńczyków i Flamandów, przeważnie mężczyźni poważne zaburzenia dysocjacyjne

PRZEJAWY:

1. amnezja - znaczny okres życia ulega zapomnieniu

2. depersonalizacja - człowiek czuje się oddzielony od siebie - jakby chodził dzięki ruchom innych osób albo patrzył na siebie z zewnątrz

3. derealizacja - nierealny wydaje się świat, a nie własna osoba

4. pomieszanie tożsamości - komuś myli się lub nie jest pewien własnej tożsamości

5. zmiana tożsamości - osoba wykazuje niezwykłe umiejętności, o których nie wiedziała, np. znajomość j. flamandzkiego

1. AMNEZJA DYSOCJACYJNA

• amnezja dysocjacyjna - utrata pamięci wskutek silnego urazu

• stan fugi - przybieranie nowej tożsamości (np. nieoczekiwane opuszczenie domu w okresie amnezji)

• dzięki amnezji - ucieczka od lęku

RODZAJE AMNEZJI DYSOCJACYJNEJ

1. amnezja globalna (uogólniona)

• wszystkie szczegóły życia osobistego zatarły się po wstąpieniu do wojska

• tendencja do nawrotów ponad 40% powtórnie przeżywa taki epizod

1. amnezja wsteczna

• bardziej zlokalizowana

• polega na zapomnieniu wszystkich faktów bezpośrednio poprzedzających uraz

• amnezja pourazowa

• utrata pamięci zdarzeń po wydarzeniu

• amnezja następcza

• trudności w zapamiętywaniu nowego materiału

• prawie zawsze przyczyna organiczna (np. udar mózgu)

• amnezja selektywna (kategorialna)

• zacierają się wspomnienia faktów związanych z pewnym tematem

AMNEZJA DYSOCJACYJNA A AMNEZJA ORGANICZNA

różnią się nie tylko podłożem fizycznym, ale też:

1. amnezja dysocjacyjna przed zaburzeniem kłopoty małżeńskie, finansowe, zawodowe

amnezja organiczna nie musi być poprzedzona stresem

2. amnezja dysocjacyjna nie jest spowodowana żadnym znanym uszkodzeniem układu nerwowego

4 charakterystyczne cechy amnezji dysocjacyjnej, które nie występują w amnezji organicznej

Cecha	Amnezja dysocjacyjna	Amnezja organiczna
1	Utrata przeszłości bliskiej i odległej (rodzeństwo, śniadanie)	Pamiętanie odległej przeszłości (nauczyciel szkółki niedzielnej)
2	Nie pamięta własnej tożsamości (nazwisko, adres), nienaruszony magazyn wiedzy osobistej (prezydent)	Utrata wiedzy osobistej i ogólnej
3	Brak amnezji następczej; pacjenci dobrze pamiętają co wydarzyło się od czasu wystąpienia amnezji	Pacjenci mają głęboką amnezję następczą, która jest u nich głównym objawem
4	Amnezja dysocjacyjna często nagle cofa się, niekiedy ustępuje na kilka godzin lub dni po urazie, czasami można przypomnieć sobie traumatyczne wydarzenia	Amnezja wsteczna cofa się stopniowo, amnezja następcza ustępuje tylko w pewnym stopniu w wyniku leczenia organicznego; pamięć urazu nigdy nie powraca

2 powody nierozpoznawania amnezji dysocjacyjnej:

1. występuje łącznie z innymi zaburzeniami, jak konwersje, pourazowe zaburzenia stresowe, samookaleczenie i dysfunkcje seksualne

2. klinicyści nie potrafią przeprowadzić wnikliwego chronologicznego wywiadu na temat bliższej i dalszej przeszłości z wystarczającymi lukami aby ujawnić luki w pamięci

SKŁONNOŚĆ DO AMNEZJI DYSOCJACYJNEJ I JEJ PRZYCZYNY

• amnezja dysocjacyjna i stany fugi - rzadko w okresie pokoju, często podczas wojny i katastrof

• częściej występuje u mężczyzn

• częściej u starszych niż młodszych

• rodzi się głęboki lęk zapominamy kim jesteśmy zneutralizowany lęk przed śmiercią, zrujnowaną przyszłością, nierozwiązanymi problemami

• teoria psychoanalityczna:

• bolesna pamięć wyparta skutecznie chroni przed lękiem

• teoria behawioralna:

• złagodzenie lęku wzmacnia objaw przyjmowania nowej tożsamości

2. ZABURZENIA DEPERSONALIZACJI

• stan depersonalizacji - człowiek czuje się odłączony od własnego ciała i umysłu (sen, kino, automat)

• DSM-IV: zaburzenia depersonalizacji - powtarzające się epizody depersonalizacji

• emocje - spłaszczone i rozmyte

• brak poczucia kontroli

• jest świadomość rzeczywistości i osoba wie, że to nie dzieje się naprawdę

• często, bo 50% populacji - stany depersonalizacji

• rzadko - zaburzenia depersonalizacji

• osoba z zanurzeniami depersonalizacji:

• łatwo poddaje się hipnozie

• wypaczone doświadczenia kształtów i wymiarów przedmiotów

• występuje łącznie z depresją, hipochondrią, narkomanią - należy wykluczyć w diagnozie różnicowej

• również wykluczyć lęk paniczny, fobie, zaburzenia stresu pourazowego

3. DYSOCJACYJNE ZABURZENIA TOŻSAMOŚCI = ZABURZENIA OSOBOWOŚCI WIELORAKIEJ

• dysocjacyjne zaburzenia tożsamości polegają na występowaniu 2 lub więcej różnych tożsamości u tego samego człowieka

• każda tożsamość jest dostatecznie zintegrowana, prowadzi własne życie wewnętrzne i na przemian przejmuje kontrolę nad zachowaniem (DSM-IV)

• główna rola w zaburzeniu - amnezja

• wiele tożsamości + amnezja łagodzenie nietolerowanego lęku

• 5% wśród pacjentów niektórych klinik psychiatrycznych

• 3 przyczyny, dla których często stwierdza się dysocjacyjne zaburzenia tożsamości:

1. kluczowe znaczenie - rozpoznanie amnezji

niepamięć - (def.) „niezdolność odtworzenia ważnych informacji dotyczących własnej osoby, w tak znacznym stopniu, że nie można tego wyjaśnić zwyczajnym zapominaniem” - część diagnozy

2. pasują do modelu psychodynamicznego

rozpoczynają się od wypieranego urazu z okresu dzieciństwa, przed którym człowiek się broni tworząc inne tożsamości

3. większa świadomość zjawiska znęcania się nad dziećmi

znęcanie (też wykorzystanie seksualne) jako czynnik wywołujący zaburzenia dysocjacyjne

• opis dysocjacyjnych zaburzeń tożsamości:

• rożne wspomnienia, pragnienia i postawy, zainteresowania, uzdolnienia, wiedza, sposób mówienia, wyniki testów psychologicznych i badań fizjologicznych: częstotliwość pracy serca, ciśnienie krwi, EEG

• różnice z grupą normalną w procesach autonomicznych: poziomy oddychania, wydzielanie potu, pracy serca, powstawanie przyzwyczajeń

• kobiety każda tożsamość ma własny cykl menstruacyjny

• inny charakter pisma

• przewaga kobiet

• rożny poziom zdrowia psychicznego tożsamości przeważnie tożsamość dominująca jest osobowością najzdrowszą;

• gdy tożsamość dominująca nie jest najzdrowsza tożsamość wtórna jej współczuje i próbuje pomoc

ETIOLOGIA DYSOCJACYJNYCH ZABURZEŃ TOŻSAMOŚCI

• Dysocjacyjne zaburzenia tożsamości rozwijają się w 3 etapach:

• między 4 a 6 rokiem życia następuje uraz emocjonalny

• wspólne z pourazowym zaburzeniem stresowym

• 97% doświadczyło maltretowania w dzieciństwie

• wyjątkowa wrażliwość na autohipnozę

• autohipnoza - proces, w którym człowiek jest zdolny siłą woli padać w trans, który ma właściwości formalnej indukcji hipnotycznej

3. człowiek odkrywa, że stworzenie innej tożsamości przez autohipnozę uwalnia go od cierpień emocjonalnych kiedy następnym razem nastąpi przykre doznanie - stworzy inną tożsamość

• dysocjacyjne zaburzenia tożsamości to próba obrony przed bardzo przykrymi emocjami!!!!

• spór o prawdziwość dysocjacyjnych zaburzeń tożsamości:

1. teoria psychoanalityczna

• wypieranie wspomnień o maltretowaniu z dzieciństwa

teoria poznawcza i behawioralna

• nie uznają motywowania nieświadomych procesów takich jak wypieranie

• powątpiewanie!!!

1. prawnicy i sądy

• usprawiedliwianie przestępstw

1. fałszywe wspomnienia

2. symulacja

3. brak potwierdzenia o wykorzystaniu seksualnym w dzieciństwie

4. prawie wszyscy pacjenci z dysocjacyjnymi zaburzeniami tożsamości należą do kategorii „piątego stopnia” popadania w hipnozę

2. Zaburzenie pozorowane (Zespół Muenchausena) i zaburzenie pozorowane per procura.

ZESPÓŁ MUENSCHAUSENA

Zespół Münchhausena - choroba z grupy zaburzeń pozorowanych polegająca na wywoływaniu u siebie objawów somatycznych w celu wymuszenia na personelu medycznym hospitalizacji. Pacjenci domagają się operacji chirurgicznych, aby doprowadzić do deformacji zdrowego organizmu. Zespół występuje u osób, które mają zaburzenia osobowości, zwłaszcza w psychopatii, oraz osób z tendencjami masochistycznymi lub obsesyjnymi. Celem zachowania jest wejście w rolę chorego. Zachowanie to często wiąże się ze znacznymi nieprawidłowościami w zakresie związków z innymi ludźmi.

• Typ krwotoczny Histeria krwotoczna (Syndroma haemorrhagicum histrionicum). Prezentowane objawy to najczęściej wymioty krwią, krwotok z płuc lub objawy hemofilii. Osoby z tą formą zaburzenia prowokują krwawienia z nosa lub połykają krew zwierzęcą i prowokują wymioty.

• Typ brzuszny Wędrująca operacja jamy brzusznej (Laparotomia migrans). Powodem operacji jest najczęściej podejrzenie niedrożności jelit, spowodowane połknięciem ostrego przedmiotu. Osoby z tą formą zaburzenia mają często bogate doświadczenie pacjentów chirurgicznych.

• Typ neurologiczny Neurologiczny zespół diabelski (Syndroma neurologicum diabolicum). Symulowane objawy to napady bólów głowy, utraty świadomości i padaczkopodobne.

• Typ skórny Symulacja dotyczy chorób skóry.

ZABURZENIE POZOROWANE PER PROCURA Przeniesiony zespół Münchhausena jest poważnym zaburzeniem relacji między rodzicem (jest nim niemal zawsze matka) a dzieckiem, której istotnym rysem jest przypisywanie dziecku objawów rzekomej choroby, albo aktywne ich wywoływanie. Z pewnością zaburzenie to może mieć swoje łagodniejsze formy, ale cięższe przypadki przeniesionego zespołu Münchhausena są groźną, a nawet potencjalnie śmiertelną formą maltretowania dzieci.
Termin przeniesiony zespół Münchhausena (ang. Munchausen syndrom by Proxy) wprowadził w 1977 r. angielski pediatra Roy Meadow. Nawiązał w ten sposób do używanego już wcześniej pojęcia zespołu Münchhausena oznaczającego zaburzenie polegające na fabrykowaniu przez osoby dorosłe objawów rzekomej choroby u samego siebie.
Inne używane określenia synonimiczne: zespół Münchhausena zastępczy, zespół Münchhausena udzielony, zespół Münchhausena rozszerzony, zespół Münchhausena per procura.

ZAJĘCIA 8: Zależności somatopsychiczne

1. Na czym polega bilans choroby? Jakie problemy pojawić mogą się w związku z tym zjawiskiem? Obraz własnej choroby jest to pewna struktura poznawcza składająca się z sądów i przekonań dotyczących tego jakie są przyczyny choroby, w jakim stanie obecnie chory się znajduje, jak choroba będzie przebiegać , ile będzie trwać, jakie wyniki może dać leczenie oraz jakie będą skutki choroby. Teoria ta nie stanowi oczywiście odzwierciedlenia wiedzy medycznej na temat choroby - jest to teoria zawierająca subiektywny obraz chorego, jego przekonania. Teoria ta pełni bardzo istotną funkcje regulacyjną w życiu chorego - wpływa na pierwotną i wtórną ocenę sytuacji. Pojęcia te (pierwotna i wtórna ocena) zostały zaczerpnięte z teorii stresu Lazarusa.

Według teorii Lazarusa ocena pierwotna jest procesem nieustannego monitorowania otoczenia ze szczególnym skupieniem uwagi na tych elementach, które wpływają na dobrostan jednostki. Sytuacja może zostać oceniona w trzech kategoriach: może być z punktu widzenia jednostki nieistotna, może być sprzyjająca albo też może być stresująca. Oczywiście nie jest to ocena obiektywna sytuacji tylko ocena w ścisłym tego słowa znaczeniu - subiektywna. Sama sytuacja stresowa może z kolei zostać oceniona jako:

• krzywda - jednostka już poniosła jakiegoś rodzaju straty - mogą to być straty zarówno fizyczne jak i symboliczne np. w wyniku zaistniałej sytuacji ucierpiała samoocena jednostki

• zagrożenie - jednostka jeszcze nie poniosła żadnych strat ale ocenia że może to nastąpić

• wyzwanie - jednostka w wyniku zaistnienia danej sytuacji może ponieść straty albo też może coś na sytuacji zyskać.

Każdej z tych ocen towarzyszą charakterystyczne dla niej emocje. Jeśli sytuacja zostaje oceniona jako krzywda pojawia się żal, smutek czy złość. Jeśli sytuacja zostanie oceniona jako zagrożenie pojawia się strach i martwienie się. Natomiast w przypadku wyzwania reakcja emocjonalna jest mieszana - towarzyszą jej zarówno emocje pozytywne jak i negatywne (pojawia się strach a także nadzieja, zapał czy pozytywnie zabarwione pobudzenie).

Jeśli wynikiem oceny pierwotnej jest zdefiniowanie sytuacji jako stresowej inicjuje to proces oceny wtórnej. Podczas oceny wtórnej jednostka szacuje to, jakie ma możliwości działania - czy może usunąć lub złagodzić skutki stresu, a jeśli jest to sytuacja wyzwania - jednostka szacuje co może zrobić by osiągnąć przewidywane korzyści. W przypadku sytuacji chorobowej wynikiem oceny pierwotnej może być zarówno ocena w kategoriach krzywdy (Dlaczego właśnie mnie to spotkało?), zagrożenia (pacjent może przewidywać że w wyniku choroby mogą być zagrożone istotne dla niego wartości takie jak życie, sprawność fizyczna, relacje z najbliższymi) jak i wyzwania (chory koncentruje się na możliwościach leczenia i na własnym udziale w leczeniu).

Oceny te z reguły nie są jednak jednoznaczne i stabilne - charakteryzuje je dosyć duża dynamika i współwystępowanie różnych elementów oceny.

Dynamika tych ocen jest szczególnie widoczna w dłuższej perspektywie czasowej - stanowią one wówczas odzwierciedlenie tego jak w czasie zmieniała się obiektywna sytuacja pacjenta.

Oceny te mogą się zmieniać pod wpływem zjawiska wtórnych zysków. Wtórne zyski są to różnego rodzaju zyski jakie człowiek osiąga poprzez bycie chorym . Zyski te dzieli się na korzyści - poprzez to że człowiek jest chory może nastąpić lepsze zaspokojenie pewnych jego potrzeb np. rodzina poświęca mu więcej uwagi, oraz na ulgi- osoba chora zostaje zwolniona z pewnych pełnionych przez siebie obowiązków - jest to atrakcyjne dla chorego jeśli obowiązki te były dla niego zbyt trudne lub jeśli ich nie lubił.

Tak więc chory sporządza pewnego rodzaju bilans zysków i strat wynikających z choroby. Z reguły bilans ten ma wartość ujemną - choroba zostaje oceniona w kategoriach sytuacji stresowej, co pozwala postawić wniosek że zostaną podjęte działania zmierzające do zlikwidowania źródła stresu.

2. Znacznie gorzej sytuacja wygląda jeśli bilans chorobowych zysków lub strat plasuje się w okolicach zera lub też jest dodatni. Wówczas chory może nie chcieć podejmować procesu leczenia, może też go celowo opóźniać. Zachowania tego rodzaju są czasem wynikiem nie przyjmowania do wiadomości tego że Aby osiągać sukcesy terapeutyczne, pracownikom służby zdrowia potrzebna

jest się chorym (mechanizm zaprzeczania) bądź też nie brania pod uwagę konsekwencji choroby (pomimo tego że chory ma dostęp do informacji na temat choroby i jego poziom intelektualny pozwala mu te informacje rozumieć i wykorzystać).

Ocenie sytuacji choroby towarzysza również jak o tym wspomniano wcześniej konkretne stany emocjonalne. Z reguły przeważają stany negatywne. Do wspomnianych wcześniej emocji dodać tutaj jeszcze można często występujące poczucie winy i wstydu (jeśli chory przypisuje sobie winę za powstanie choroby lub jeśli ocenia ze choroba będzie mieć negatywne konsekwencje dla rodziny) oraz przygnębienie i apatię (w przypadku gdy dominuje uczucie bezradności) a czasami rozpacz (jeśli sytuacje ocenia się jako nie do pokonania).

Negatywne emocje same w sobie powiększają dyskomfort chorego - stanowią dodatkowe źródło cierpienia. Dlatego też często motywują chorych do działań mających na celu poprawienie samopoczucia. W przypadku podejmowania takich działań mówimy o radzeniu sobie ukierunkowanym na emocje.

3. Działania prozdrowotne zlecane przez lekarza i prowadzone na własną rękę oraz poziom lęku jako zjawiska powiązane z profilaktyką i leczeniem.

Znajomość reakcji człowieka na stres, chorobę, a także podstawowych metod pomocy psychologicznej i zasad komunikacji interpersonalnej jest niezbędna w praktyce klinicznej. Kontakt z pacjentem jest bardzo złożonym zjawiskiem, które stanowi fundament, na którym opiera się system opieki medycznej. Od personelu medycznego wymaga się posiadania wiedzy oraz odpowiednich umiejętności, które stanowią istotę funkcji instrumentalnej. Równie ważnym aspektem jest funkcja ekspresywna, czyli zdolność nawiązywania kontaktu, empatii, oddziaływania na stan emocjonalny pacjenta [3, 4, 5]. Doskonalenie umiejętności komunikacji, porozumiewania się z pacjentem przyczynia się do poprawy: jakości kontaktu z chorym oraz skuteczności terapii. Oprócz werbalnych form przekazu, istotne są również informacje przekazywane na poziomie niewerbalnym przez dotyk, wzrok, mimikę i ton głosu. Zakłócenia relacji z pacjentem mogą obniżać satysfakcję z usług medycznych oraz niekorzystnie wpływać na efekty terapii. Nawiązanie kontaktu z chorym jest jednym z najważniejszych zadań personelu medycznego. Pozwala na zebranie podstawowej wiedzy o dolegliwościach. Psychologiczne aspekty kontaktu z pacjentem chorym somatycznie pacjenta, prowadzi do zrozumienia jego zachowania, umożliwia udzielenie mu właściwej pomocy. Podejście do pacjenta, które cechuje koncentracja wyłącznie na medycznym aspekcie sytuacji, jest nie tylko niewystarczające lecz również często niemożliwe. Relacja z pacjentem zawiera bowiem m.in. takie elementy, jak: wymiana informacji, oddziaływanie na zachowanie drugiej strony, wymiana

emocjonalna . Całościowe podejście do pacjenta przeciwstawiane jest podejściu skoncentrowanemu

na chorym narządzie. Oznacza ono uwzględnienie w postępowaniu z pacjentem: procesu chorobowego, stanu psychicznego, a także czynników, które stan ten warunkują (m.in.: percepcji sytuacji choroby, sytuacji rodzinnej oraz zawodowej pacjenta, jego planów na przyszłość). Można zastanowić się, czy wdrażanie całościowego podejścia wobec pacjenta wiąże się z dążeniem do przełomu w medycynie. Wydaje się, iż przeciwnie, nawiązuje ono do ukształtowanego wielowiekową tradycją modelu lekarza domowego, pełniącego często rolę przyjaciela i opiekuna rodziny. Posiadał on informacje umożliwiające stosowanie podejścia całościowego w sposób naturalny Jak wcześniej wspomniano, istotne zagadnienie stanowi sposób porozumiewania się z pacjentem. Komunikacja z łac. communicatio oznacza wymianę, łączność, rozmowę [8]. Jest to przekazywanie myśli, treści emocjonalnych pomiędzy nadawcą a odbiorcą. Przebiega na poziomach: niewerbalnym - postawa ciała, gesty, mimika, intonacja wypowiedzi i werbalnym - przekazywane słowa. Naczelne miejsce w komunikacji niewerbalnej zajmuje dotyk, bowiem podczas badań oraz zabiegów pielęgnacyjnych umożliwia poznanie kondycji zdrowotnej pacjenta. Dotyk posiada również wartość symboliczną, oznacza troskę,

wsparcie. Istotnym elementem jest także utrzymywanie kontaktu wzrokowego,

bowiem spojrzenie oznacza zainteresowanie, dodaje otuchy, natomiast unikanie

wzroku może powodować u pacjenta podejrzenia, iż coś się przed nim ukrywa.

Również intonacja wypowiedzi, tempo mówienia są bardzo ważnymi wskaźnikami

przeżywanych emocji oraz stosunku do rozmówcy [2, 5].

Komunikacja słowna jest podstawową formą przekazywania informacji.

Z treści analizowanych wypowiedzi w gabinetach lekarskich wynika, że pacjenci

poruszają kwestie problemów psychospołecznych, szukają porady w zakresie terapii,

pytają, jak radzić sobie z chorobą, proszą o interpretację wyników badań,

a także pragną odreagować przeżywane emocje [1, 7].

Na poziomie werbalnym, czyli wypowiedzi słownych, szczególnie zalecane

są formy komunikacji umożliwiające nawiązanie dialogu z pacjentem. Można

wśród nich wymienić m.in.: zachęcanie pacjenta do wypowiedzi poprzez: powtórzenie

ostatniego słowa lub zdania wypowiedzianego przez pacjenta, lub

zadanie pytania „Czy może pan powiedzieć o tym coś więcej?”; pytania otwarte,

np. „Proszę opowiedzieć o swoich dolegliwościach.”; pytania o szczegółowe informacje,

np. „Czy wystąpiło to po raz pierwszy po wypadku?”; podsumowanie

treści podanych przez pacjenta, np. „Usłyszałem od pana, że bóle te pojawiły50 Kamilla Bargiel-Matusiewicz, Grzegorz Hofman

się przy pracy fizycznej i nasilają się, gdy wykonuje pan gwałtowne ruchy” oraz

interpretacja, czyli zebranie danych i ich wzajemne powiązanie odpowiednio

przekazane pacjentowi.

Stosowanie przedstawionych form prowadzenia dialogu sprzyja nawiązywaniu

z pacjentem kontaktu, umożliwiającego dotarcie do istotnych informacji oraz

wzbudzenie u pacjenta motywacji do stosowania zaleceń lekarskich [2, 9, 10].

Bardzo ważną kwestię w kontekście relacji z pacjentem stanowi zagadnienie

dostarczania pacjentowi informacji związanych z jego chorobą oraz procesem leczenia.

Z licznych badań wynika, iż zapotrzebowanie pacjentów na tego typu

informacje jest zwykle większe niż sądzą lekarze oraz inni członkowie personelu medycznego. Pacjenci znacznie częściej uskarżają się na brak wystarczających informacji - około 60% osób, niż na niedostateczną opiekę - około 20% lub niewłaściwe leczenie - około 10% [5, 6, 7]. Warto wskazać korzyści płynące z udzielania pacjentom informacji dotyczących ich stanu zdrowia, procesu leczenia. Są to przede wszystkim: poprawa samopoczucia, zwiększenie zaangażowania pacjentów w proces leczenia oraz lepsze efekty terapii. Pacjenci, którzy otrzymują wystarczającą liczbę informacji na temat rozpoznania, prognoz dotyczących dalszego przebiegu choroby oraz sposobu leczenia doświadczają mniejszego lęku oraz są bardziej skłonni do współdziałania. Są również generalnie bardziej zadowoleni z procesu leczenia oraz w większym stopniu zdolni do zaakceptowania

choroby i związanych z nią ograniczeń [7, 9, 10]. Informacje dotyczące diagnozy możemy uważać za podstawowe. Redukują one niepokój związany z niepewnością, co do przyczyn obserwowanych u siebie niepokojących zmian. Informacje o prawdopodobnym przebiegu choroby oraz o procesie leczenia, jego poszczególnych aspektach pozwalają pacjentowi zaplanować najbliższą przyszłość, przygotować się do czekających go wydarzeń. Zwiększa to komfort psychiczny pacjenta, niwelując element nieprzewidywalności, który sam w sobie stanowi zwykle źródło silnego stresu. Informacje dotyczące działania stosowanych leków zwiększają natomiast prawdopodobieństwo stosowania ich zgodnie z zaleceniami. Wiedza o ewentualnych skutkach ubocznych stosowanych leków zapobiega niepotrzebnym obawom oraz zaprzestaniu przyjmowania leku w sytuacji wystąpienia objawów ubocznych. Ważną kwestią jest również informowanie pacjenta o ewentualnych trwałych następstwach choroby szczególnie, jeśli wiążą się one z koniecznością zmiany dotychczasowego trybu życia, czy przeformułowania celów życiowych. Szczególnie ważne są: wybór odpowiedniego momentu przekazania tego typu informacji, uwzględnienie ogólnej kondycji psychicznej pacjenta. Czasami może być konieczne odłożenie podania informacji o trwałych następstwach choroby do momentu, kiedy pacjent odzyska równowagę psychiczną, która mogła ulec zakłóceniu w pierwszym okresie zmagania się z chorobą [2, 5, 11, 12, 13]. Istotne zagadnienie stanowi również sposób interpretowania objawów oraz radzenie sobie z nimi. Psychologiczne aspekty kontaktu z pacjentem chorym somatycznie w systemie wartości i przekonań pacjenta oraz z uwarunkowaniami rodzinnymi

i społeczno-zawodowymi. Pacjent może przyjąć jedną z dwóch strategii radzenia sobie z chorobą: strategię unikową, polegającą na odwracaniu uwagi od różnych przejawów choroby lub strategię koncentracji na chorobie. Radzenie sobie z chorobą zależy od indywidualnych uwarunkowań związanych z takimi czynnikami, jak doświadczenie życiowe, osobowość, odporność na stres, wsparcie społeczne, czy wiedza na temat choroby.

4. Koncepcja mechanizmu bramki w doznawaniu bólu.

Bramka kontrolna - mechanizm "bramki kontrolnej". Teoria tłumacząca hamujący wpływ bodźców odbieranych przez receptory skórne na odczuwanie bólu. Stymulacja nerwów czuciowych w miejscu bólu, ogranicza ilość bodźców bólowych docierających do świadomości i osłabia dolegliwości bólowe, ponieważ nerwy czuciowe są grubsze i przewodzą sygnały szybciej niż nerwy bólowe. Na poziomie rdzenia kręgowego dochodzi do "blokowania" bodźców bólowych. Mózg, odbierając bodźce czuciowe, nie nadąża z przetwarzaniem bodźców bólowych. Bodźcem stymulującym może być masaż, nalepiony plaster (taping), prąd elektryczny, ciepło lub zimno. Zjawisko to leży u podstaw przeciwbólowego działania zabiegów fizjoterapeutycznych.

5. Różnice między bólem ostrym a przewlekłym.

Cecha	Ból ostry	Ból przewlekły
Czas trwania	Do miesiąca	>3 msce
Recepcja	Częściej receptorowy	Częściej pozareceptorowy
Natężenie Przewodzenie	Duże Włókna A-delta, droga rdzeniowo-wzgórzowa	Mniejsze Włókna A-delta i C, MAS i drogi rdzeniowo-wzgórzowe
Reakcja na ból: psychiczna Ruchowa autonomiczna	Ostra — lękowa Obronna — ucieczka Widoczna, naczynioruchowa potowydzielnicza i inne	Przewlekła — depresyjna Napięcie mięśniowe Niewidoczny udział w modulacji i utrwalaniu bólu
Przyczyny	Objaw urazu lub choroby	Jest cierpieniem i chorobą,najczęściej następstwem urazu bądź choroby
Następstwa	Przemijające	Trwałe
Skuteczność leczenia.	Skuteczne	Mniej skuteczne

1. Czym są teorie na temat własnej choroby? W jaki sposób wiążą się one z oceną pierwotną i wtórną wg koncepcji Lazarusa

Jan Strelau, Psychologia t. III, rozdział 55.

Koncepcje zdrowia w naukach społecznych.

Potocznie zdrowie jest ujmowane jako stan braku choroby . Wg WHO (def. Z 1948 r.) zdrowie traktowane jest jako STAN i utożsamiane jest z pełnym dobrostanem psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie z brakiem problemów medycznych. Pojęcie zdrowia w ujęciu WHO jest krytykowane przez naukowców społecznych. Nowe propozycje zmierzają w dwóch kierunkach:

1. Jako DYSPOZYCJA - “ poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągnięcia pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska”.

2. Jako PROCES - utrzymanie równowagi w obliczu obciążeń, z którymi organizm ma nieustannie do czynienia. Jest to podejście dynamiczne i interakcyjne (Antonowsky; 1979)

RODZAJ CZYNNIKA M. PATOGENETYCZNY M. SALUTOGENETYCZNY

Emocje negatywne, zalegające pozytywne, związane z postawą optymizmu i

nadziei

Motyw zdrowotny (stopień brak zaint lub nadmierna koncentracja umiarkowane zaint własnym zdrowiem

zainteresowania wł zdrowiem) na własnym zdrowiu

Zachowanie ryzykowne dla zdrowia np. palenie zdrowy styl życia (ostatnio modne pojęcie)

Osobowość wzór zachowania A osobowość odporna*, poczuci koherencji *

Czynniki sytuacyjne pole życiowe ryzykowne dla zdrowia zdrowe pole życiowe*

 

  * osobowość odporna - charakteryzuje się przekonaniem o własnej kontroli, zaangażowaniu i spostrzeganiu wydarzeń stresujących

jako wyzwań oraz nad

* poczucie koherencji - złożona struktura poznawcza, której składnikiem osiowym jest przekonanie o zrozumiałości i sensowności świata, a także o własnych możliwościach sprostania jego wymaganiom.

* zdrowe pole życiowe - środowisko sprzyjające zdrowiu, wolne od czynników szkodliwych i bogate, ważne dla zdrowia różnorodne zasoby.

Jan Strelau, Psychologia t. III, rozdział 56.

Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie.

Ujęcie stresu przez Hansa Selye’go: niespecyficzna reakcja powstająca w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów), zwany Ogólnym Zespołem Adaptacyjnym (GAS). 3 stadia tego zespołu to:

• Reakcja alarmowa

• Stadium odporności

• Stadium wyczerpania

Zainteresowanie problematyką stresu w Polsce datuje się na lata 60 -te, inicjatorem badań był Janusz Reykowski.

Psychologiczne koncepcje stresu.

Pojęcie stresu nie doczekało się powszechnie akceptowanej definicji. Wyróżnić można natomiast 3 nurty w określaniu SP (stresu psychologicznego):

1. Jako bodziec, sytuacja, wydarzenie zewnętrzne o określonych właściwościach.

2. Jako reakcja wewnętrzna człowieka, zwłaszcza reakcja emocjonalna doświadczana wewnętrznie w postaci określonego przeżycia.

3. Jako relacja między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka.

W definicjach stresu widoczny jest więc podział na stres spowodowany czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Obecnie powszechnie akceptuje się pogląd, że w definiowaniu SP należy uwzględnić obydwa człony, a także spostrzeganie sytuacji przez podmiot, jako czynnik pośredniczący.

Relacyjne ujęcia stresu.

Przed pojawieniem się pojęcia stres, Tadeusz Tomaszewski proponował pojęcie “sytuacji trudnej”. Były to sytuacje w których naruszona została równowaga podstawowych elementów konstytuujących każdą sytuację: zadań, czynności, warunków i cech podmiotu. Na plan pierwszy wysuwa się tutaj moment zakłócenia równowagi.

Jan Strelau pojęcie stresu odnosi do:

Stanu, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczający bazalny poziom aktywacji.

Ujęcie to stanowi przykład podejścia relacyjnego, sam autor określa je mianem interakcyjnego, traktując stan stresu jako wynik interakcji między wymaganiami a możliwościami. Problem oceny poznawczej wystąpił już u Reykowskiego, Strelau zajmuje tu jasne stanowisko rozróżniając obiektywne i subiektywne wymagania i możliwości.

Fenomenologiczno - poznawcze ujęcie stresu (Lazarus).

Podstawowymi zagadnieniami we współczesnych teoriach SP (jaką jest teoria Lazarusa) są: podmiotowa percepcja sytuacji stresowej, jej poznawcza reprezentacja i ocena.

Podstawowym wątkiem rozważań Lazarusa jest:

• znaczenie kontekstu sytuacyjnego

• znaczenie relacji jednostka - otoczenie (termin “transakcja” na określenie tych relacji)

Wg Lazarusa transakcja z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu, mającej charakter ciągłego procesu (ocena pierwotna). Proces oceniania dotyczy tych elementów relacji z otoczeniem, które są ważne dla dobrostanu (well - being).

Definicja SP:

Określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi.

Transakcja stresowa może być ujmowana w ocenie pierwotnej jako:

à krzywda/ strata - odnosi się zaistniałej szkody (utrata wartościowych obiektów tj. samoocena, ocena społeczna)

à zagrożenie - odnosi się do tych samych szkód, które mogą zaistnieć

à wyzwanie - ma charakter antycypacyjny, odnosi się do sytuacji w których możliwe są straty i szkody ale i korzyści

Jeżeli w wyniku oceny pierwotnej, relacja zostanie uznana za stresową, zapoczątkowuje się proces poznawczy zwany oceną wtórną.

Dotyczy ona możliwości podjęcia działań usuwających lun łagodzących skutki stresu, a w przypadku wyzwania - prowadzą do osiągnięcia dostępnych korzyści. Ocena pierwotna i wtórna przebiegają równocześnie i są ze sobą sprzężone. Lazarus proponuje respektowanie w badaniach nad stresem 3 poziomów analizy:

• społecznego - odnosi się do transakcji jednostki z otoczeniem

• psychologicznego - obejmuje jednostkową ocenę sytuacji, reakcje emocjonalne i organizację zachowania

• fizjologicznego - polega na mobilizacji do działania.

Nowością w koncepcji Lazarusa jest wykazanie, że są one w pewnym stopniu od siebie niezależne

Transakcja stresowa i radzenie sobie w procesualnym ujęciu Lazarusa. - rycina 56-1, str. 471

Teoria zachowania zasobów Hobfolla.

Stefan Hobfoll przyjął zasadę, że ogólnym celem aktywności ludzkiej jest uzyskiwanie, utrzymanie i ochrona zasobów. Wyróżnił 4 rodzaje zasobów:

1. Przedmioty, np. mieszkanie;

2. Warunki, np. stała praca;

3. Zasoby osobiste, np. umiejętności interpersonalne;

4. Zasoby energetyczne, np. pieniądze lub wiedza;

SP definiuje jako:

Reakcja wobec otoczenia, w którym istnieje (a) zagrożenie utratą zasobów netto, (b) utrata zasobów netto, (c) brak wzrostu zasobów następujący po ich zainwestowaniu.

Autor docenia znaczenie subiektywnej oceny zasobów, przyjmując że zarówno spostrzeganie jak i faktyczna utrata zasobów jest wystarczające do doznania stresu. Mimo tego, że nie ma tutaj mowy o żadnej relacji to uznajemy tą teorię za relacyjną ponieważ autor wspomina że źródłem stresu jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi pomiędzy jednostką a otoczeniem.

Przyczyny stresu.

Stresory są różnorodne i mogą być charakteryzowane z różnego punktu widzenia. Przede wszystkim bierze się pod uwagę ich siłę

i zakres działania. Stanowi to podstawę rozróżnienia:

1. dramatycznych wydarzeń o rozmiarach katastrof, obejmujących całe grupy (stres traumatyczny, ekstremalny); są stresorami uniwersalnymi ponieważ osoby nimi dotknięte nie mogą ich nie zauważyć, dokładniejsza charakterystyka psychologiczna jest następująca:

• atakują najbardziej podstawowe wartości człowieka tj. życie, schronienie.

• stawiają wysokie wymagania, którym nie można sprostać

• często przychodzą bez ostrzeżenia

• pozostawiają po sobie potężny ślad, który jest reaktywowany przy sytuacjach podobnych

1. poważnych wyzwań i zagrożeń, dotyczących jednostek lub kilku osób ( śmierć małżonka, rozwód, karę więzienia ale też wyjazd na wakacje czy zawarcie małżeństwa (!) - związane z wyzwaniem, które także stawia wymagania)

2. drobnych, codziennych utrapień - najsłabsze stresory (uciążliwości dnia codziennego - ważne znaczenie za względu na częstość i powszechność ich występowania)

Innym rozróżnieniem jest charakterystyka stresora w wymiarze czasowym. Można tu wymienić:

1. wydarzenia stresowe jednorazowe, np. niemiłe spotkanie

2. wydarzenia stresowe periodyczne lub cykliczne, np. powtarzające się wizyty u nielubianych krewnych

3. stresory chroniczne, działające permanentnie, np. nieudany związek małżeński

4. sekwencję - jeden stresor pociąga za sobą następny, np. rozwód - podjęcie pracy przez kobietę - problemy z opieką nad dziećmi.

Ważną właściwością stresorów jest ich kontrolowalność - to w jakim stopniu ich wystąpienie, przebieg i następstwa zależą od celowego działania osób zaangażowanych.

Radzenie sobie ze stresem jako proces i jako organizacja.

Coping - radzenie sobie ze stresem. “Radzenie sobie” ma 3 odniesienia znaczeniowe, może być ono rozpatrywane jako proces jako

strategia i jako styl. Pierwsze odnosi się do całości aktywności podejmowanej w sytuacji stresowej (SS). Proces radzenia sobie ma

złożoną strukturę, można w nim wyodrębnić ogniwa, które określane są jako strategie lub sposoby radzenia sobie. Pojęcie stylu radzenia sobie jest konstruktem ujmującym indywidualne tendencje do radzenia sobie w określony sposób.

Pojęcie procesu radzenia sobie.

Wg Lazarusa i Folkmana:

Proces radzenia sobie ze stresem obejmuje “ stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”

Dwie funkcje radzenia sobie (RS).

Wyżej wspomniani autorzy przypisują radzeniu sobie 2 funkcje:

• instrumentalną - inaczej zadaniową, polegającą na poprawie relacji podmiotu z otoczeniem

• regulacji emocji - polega na obniżaniu przykrego napięcia i łagodzeniu innych negatywnych stanów emocjonalnych

WARIANTY relacji między nimi:

1. jedna i ta sama forma radzenia sobie spełnia równocześnie obie funkcje, np. uczenie się przed egzaminem służy wykonaniu zadania i może jednocześnie obniżać poziom lęku;

2. określona forma RS spełnia 1 funkcję, ale jest antagonistyczna w stosunku do 2, uniemożliwia jej realizację, np. alkohol w obliczu stresu obniża napięcie, ale powoduje upośledzenie innych czynności;

3. określona forma RS skutecznie spełnia 1 funkcję, nie powodując skutków dla drugiej (ani +, ani -);

4. naprzemienna realizacja obu funkcji, koncentracja na 1 doraźnie pogarsza realizację 2, ale istnieje możliwość powrotu do niej w przyszłości

Jeżeli chodzi o rolę emocji, wydawać by się mogło że są one niepożądane gdyż 2 funkcja polega na łagodzeniu skutków emocji. Nie można jednak zapomnieć o tym, iż emocje odgrywają rolę adaptacyjną - sygnalizując że dzieje się coś niedobrego, a także energetyzując proces RS i kształtując jego przebieg.

Przebieg radzenia sobie.

Na podstawie badań przeprowadzonych przez Lazarusa nad studentami (radzenie sobie z sytuacją egzaminu), i innych badań stwierdzono:

1. W każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych strategii RS, stosując większość z głównych rodzajów tych strategii;

2. Jeżeli jednak porównać strategie tych samych osób w różnych sytuacjach stresowych, to okazuje się że niektóre z nich wykazują większą stałość niż inne. Często występuje pozytywne przewartościowanie, a poszukiwanie wsparcia społecznego zmienia się w różnych sytuacjach stresowych;

3. Także w obrębie tej samej sytuacji RS zmienia się w miarę jej trwania i ma odmienną charakterystykę w różnych jej fazach;

4. RS zależy od oceny czy można coś zrobić aby zmienić sytuację (ocena wtórna). Jeżeli przyczyny stresu są oceniane jako niepodatne na zmiany, przeważa RS zorientowane na emocje, jeżeli są oceniane jako podatne na zmiany to występuje RS zorientowane na problem;

5. K i M nie przejawiają różnic we wzorach RS w sytuacjach określonego typu.

Strategie i styl RS: problemy klasyfikacji i pomiaru.

RS jako proces wymaga w badaniach empirycznych rejestracji ciągłej, co w warunkach naturalnych jest niemożliwe. Drugą metodą badań jest w tym przypadku procedura badań podłużnych, co pozwala na przybliżoną charakterystykę procesu RS.

Alternatywnym podejściem jest opis mający charakter przekrojowy, rezygnuje się wówczas z przebiegu czasowego i otrzymuje się ilościową charakterystykę stosowanych strategii RS.

RS jako strategia.

Można by było mnożyć konkretne formy RS, do systematycznego opisu strategii RS poszukuje się ogólniejszych kategorii. Dotychczas opracowano wiele propozycji klasyfikacji strategii RS, przedstawieni poniżej autorzy opracowali także narzędzia pomiaru.

1. Lista Sposobów Radzenia Sobie (WCC) - Lazarus i Folkman; zawiera 8 czynników (np. samokontrola, ucieczka, dystansowanie się) do których weszły 42 stwierdzenia (np. samokontrola - “Starałem się zachowywać swoje uczucia dla siebie”)

2. Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie (WCQ) - autorzy jak wyżej; teoretyczne ujęcie RS zawiera 2 główne kryteria: MODALNOŚĆ RS oraz KRYTERIUM FUNKCJONALNE (ukierunkowanie strategii bądź na rozwiązanie problemu, lub na regulację emocji)

3. Inwentarz Reakcji Radzenia Sobie (CRI) - R.H. Moos; 4 rodzaje strategii RS: poznawcze i behawioralne zbliżanie i unikanie

4. Kierunki Radzenia Sobie z Aktualnymi Problemami (COPE) - Carver, Scheier, Weintraub - pierwsza praca rozróżniająca RS jako styl i strategię, zaproponowali podział na RS dyspozycyjne i sytuacyjne; test zawiera 13 skal opisujących konkretne zachowania zaradcze, każda składa się z 4 twierdzeń

RS jako styl.

Zajmowała się tymi zagadnieniami Irena Heszen - Niejodek. Wprowadzono ten podział kiedy zauważono, że różne osoby różnie reagują w tych samych sytuacjach stresowych.

Istota stylu radzenia sobie (SRS).

SRS to: posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii RS z sytuacjami stresowymi.

Strategie RS są zachowaniem nabytym. Podlegają więc zasadom uczenia się. SRS jest określany jako dyspozycja. Ludzie w podobnych sytuacjach stosują nawykowo te same, stałe wzorce RS. Innymi słowy wpływ SRS na zachowanie podejmowane w obliczu stresu prowadzi do względnej stałości tego zachowania.

Rodzaje SRS.

Jedno z najczęściej stosowanych podejść do klasyfikacji SRS wykorzystuje jako podstawy teoretyczne psychoanalityczny konstrukt represji - sensytyzacji, SRS rozróżnia się tutaj ze względu na:

• postawę wobec sygnałów dotyczących stresora,

• własne reakcje.

Koncepcja Suzane Miller.

2 SRS:

1. koncentracja uwagi na stresorze i/ lub własnej reakcji (czyli poszukiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i wykorzystywanie informacji) - osoba dąży do konfrontacji z sytuacją stresową;

2. “unikowy” - polega na odwracaniu uwagi od stresora i własnych reakcji, odwracanie się i chronienie się od stresujących informacji poprzez angażowanie się w “bezstresowe” formy aktywności

W obrębie każdego z tych SRS można wyodrębnić przynajmniej 2 główne rodzaje strategii: poznawcze i behawioralne.

Na niezależnych wymiarach KONFRONTACJA (+, -) i UNIKANIE (+, -) można rozróżnić 4 style, które można opisać tak:

1. Styl charakteryzujący się wysokimi wartościami na obu wymiarach. Osoby takie mają dużą liczbę strategii, ukierunkowanych na poszukiwanie i wykorzystywanie informacji o sytuacji stresowej, jak i ograniczających dopływ takich informacji.

2. Styl z wysoką wartością na wymiarze konfrontacji i niska na unikaniu. Charakterystyczna jest tutaj nierównowaga zasobów zaradczych. Strategie są dobrze przygotowane do poszukiwania i wykorzystywania informacji, ale słabo do unikania informacji.

3. Styl z niskimi wartościami na obu wymiarach. Repertuar zaradczy jest raczej ubogi u tych osób, słabe oby dwie strategie. Można oczekiwać, że osoby takie będą mało aktywne w sytuacjach stresowych.

4. Przeciwstawny do 2 stylu - niska konfrontacja i wysokie unikanie. Osoby posiadające taki styl mają dobrze rozwinięte strategie chroniące przed sygnałami stresowymi, a słabo wykształcone uzyskiwanie i wykorzystywanie informacji.

Istnieją jeszcze inne metody badające SRS:

1. WCQ - Lazarusa i Folkmana

2. COPE - Carvera

Jednak ani jeden nie daje podstaw do diagnozy typu indywidualnego SRS. Styl ten można jedynie przedstawić w postaci profilu ujmującego wyniki w poszczególnych czynnikach bądź w skalach.

Efektywność procesu, strategii i stylu.

• Proces RS - warunkiem efektywności jest odpowiedniość pomiędzy (1) rzeczywistością a jej oceną oraz (2) oceną a radzeniem sobie.

• Strategie radzenia sobie - ocena tej właściwości opiera się na założeniu, że pewne SRS są lepsze od innych.

• Styl radzenia sobie - ocena efektywności obejmuje nie jeden epizod, ale radzenie sobie w jakimś wycinku czasu.

Jan Strelau, Psychologia t. III, podrozdział 58.2

Zachowanie emocjonalne chorego.

Treść emocji chorego zależy od oceny poznawczej :

• strach, lęk, niepokój - dominującym elementem sytuacji jest zagrożenie,

• gniew, złość - wobec przeszkód i ograniczeń,

• poczucie winy, wstyd - przypisanie choroby własnemu postępowaniu,

• przygnębienie, apatia - dominuje przekonanie o własnej bezradności,

• smutek, żal a nawet rozpacz - kiedy chory uważa, że poniósł nieodwracalne szkody.

Gdy choroba spostrzegana jest jako wyznanie, pojawiają się emocje pozytywne: nadzieja, zapał, podniecenie. Eksperyment z udziałem chorych na nadciśnienie, po zawale serca i na raka. Wskaźniki lęku i nadziei uzyskiwano: po postawieniu diagnozy, po 5 dniach i po 5 miesiącach.

Reakcja zaprzeczania sobie.

Definicja:

Zaprzeczanie chorobie polega na tym, że chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania lub konsekwencji choroby mimo dostępnych informacji i intelektualnych możliwości ich wykorzystania.

Zaprzeczanie ma charakter nieświadomy, pełni funkcje obrony przed zagrożeniem, u jego podstaw leży lęk. Ze względu na te możliwości może być traktowane jako rodzaj mechanizmu obronnego pokrewnego wyparciu.

c)Adaptacja poznawcza do zagrażających wydarzeń wg Shelley E. Taylor

Adaptacja poznawcza do zagrażających wydarzeń.

Shelley Taylor z Uniwersytetu Kalifornijskiego jest twórczynią teorii adaptacji poznawczej. Wg tej koncepcji przystosowanie do zagrożenia następuje w 3 fazach, spełniających kolejno określone funkcje:

• 1 polega na poszukiwaniu znaczenia zaistniałego zdarzenia, co dokonuje się przez atrybucję przyczyn oraz przewartościowanie dotychczasowego życia

• 2 faza polega uzyskaniu przynajmniej częściowej kontroli nad sytuacją zagrażającą

• 3 faza obejmuje wysiłki zmierzające do odzyskania poczucia własnej wartości, stosuje się tutaj strategię “porównania w dół” - z osobami będącymi w gorszej sytuacji.

STUDIA DZIENNE, ROK AKADEMICKI 2014/2015

---