dr Norbert Gill

Wstęp do nauki o państwie i prawie to dyscyplina interdyscyplinarna - różne nauki oddają jej część swoich elementów m.in.:

- teoria państwa i prawa - zajmuje się budowaniem pewnych abstrakcyjnych konstrukcji o charakterze idealnym;

- historia państwa i prawa - zajmuje się tymi instytucjami, które już nie obowiązują, wyciąga wnioski by uniknąć błędów w przyszłości;

- historia myśli politycznej - koncepcje historyczne i współczesne (współczesność to reakcja na rewolucję francuską)

- dogmatyka prawa (dot. prawa obowiązującego w danym momencie i w danym państwie) - prowadzi badania prawno-porównawcze.

Metody analizy w nauce o państwie i prawie:

• egzegetyczna - badanie znaczenia językowego danych słów

• podejście polityczne - formułowanie celów, które chcemy zrealizować oraz drogi osiągnięcia celu (powinniśmy być świadomi skutków)

• podejście systemowe - metoda analizy systemowej

wejście wyjście

gdy system nam nie odpowiada to chcemy go rozbić

• podejście socjologiczne (w zakresie społeczeństwa)

• podejście psychologiczne (projekcja psychologiczna)

• podejście prawno-porównawcze

• podejście prawno-historyczne

Termin prawo jest pojęciem wieloznacznym, wokół którego toczą się spory dotyczące fenomenu i funkcji jaki on wypełnia. Postawy zajmowane wobec zjawiska prawa dadzą się sprowadzić do dwóch podstawowych szkół:

• szkoła prawno-naturalna - głównym założeniem tego kierunku jest przekonanie, iż poza normami prawa formułowanymi przez właściwe organy państwa są inne normy i reguły wyższego rzędu, istniejące niezależnie od woli ludzkiej , z którymi prawo stanowione w państwie winno być zgodne. Te nadrzędne normy to prawo natury (naturalne).

• szkoła prawno-pozytywna - opiera się na założeniu, iż prawem jest zespół wypowiedzi o oczekiwanym przez państwo zachowaniu adresatów tych wypowiedzi. Zbiór uregulowań stworzonych przez władzę państwową jest jedynym wyznacznikiem zasad postępowania.

Prawo jest zespołem norm postępowania, z tym jednak, że na straży przestrzegania norm prawnych stoi państwo ustanawiające te normy.

Normy i przepisy prawne oraz relacje, które zachodzą między tymi pojęciami.

Norma prawna - jest regułą postępowania człowieka. Wyznacza ona powinny sposób zachowania człowieka, jakiego wymaga od niego ustawodawca.

Norma prawna jest szczególnym rodzajem normy postępowania. Norma postępowania to wypowiedź, która określonym osobom lub zespołom osób (adresatom normy) wskazuje jak powinny się zachowywać w określonych okolicznościach.

Przepis prawny - jest wyrażeniem językowym, zdaniokształtnym, spójnym i gramatycznym, zawartym w tekście aktu prawnego.

Relacje pomiędzy normą a przepisem prawnym:

• pojęcie normy i przepisu są równoznaczne

• norma jest pojęciem odrębnym od przepisu prawnego

• przepis jako pojęcie wyłączne

• norma jako reguła postępowania wysłowiona z treści przepisu prawnego

• norma jako znaczenie przepisu prawnego

norma = przepis - koncepcję tę należy odrzucić - norma to reguła, a przepis to wyrażenie językowe. Zdarza się, że słowa te używane są zamiennie, co nie jest właściwe - wynika to jedynie z maniery językowej.

przepis jako pojęcie wyłączne - w języku prawnym występuje jedynie pojęcie przepisu. Akty prawne sporządzane są w języku prawnym. Nie istnieje w nim pojęcie normy (takie pojęcie występuje jedynie w języku prawniczym, czyli tym którym posługują się prawnicy).

norma jako pojęcie wyłączne - teoria wyrosła na gruncie koncepcji praw natury (odrzucamy prawo państwowe gdy jest niezgodne z naszymi normami). Dzisiaj nie można zostawać wiernym tej koncepcji, gdyż państwo szanuje prawa natury (np. odbywanie zastępczej służby wojskowej) oraz stosuje sankcje.

norma prawna jest regułą, którą wysławiamy z treści przepisu

norma jako znaczenie przepisu - to uproszczenie wcześniej opisanego twierdzenia, że norma jest regułą wysłowioną z przepisów. Bardzo trudno jest wysłowić normę z jednego tylko przepisu.

Budowa normy prawnej

Norma prawna składa się z trzech części:

• hipotezy

• dyspozycji

• sankcji

Hipoteza normy prawnej to ta jej część, która odpowiada na pytanie o zakres jej zastosowania. Innymi słowy z hipotezy normy prawnej dowiadujemy się w jakich okolicznościach znajduje ona zastosowanie i jakiego podmiotu dotyczy. Wskazuje jej adresata oraz okoliczności w jakich adresat ma zachować się w sposób wskazany w dyspozycji. Wyróżniamy elementy przedmiotowe i podmiotowe:

Elementy o charakterze podmiotowym:

• wiek

• stan majątkowy

• motyw działania

• stan zdrowia

Elementy o charakterze przedmiotowym:

• okoliczności zastosowania normy

Dyspozycja normy prawnej jest tą częścią normy prawnej, która mówi nam jaki jest powinny sposób postępowania, którego domaga się w prawodawstwo, jeżeli zajdą okoliczności wskazane w hipotezie i dotyczy to kręgu podmiotów tam wskazanych. Dyspozycja to po prostu sposób postępowania, jakiego od adresata wymaga normodawca.

Zachowania podlegające dyspozycji normy prawnej:

• obowiązek, który może być realizowany przez dwa typy zachowania: nakaz i zakaz

• uprawnienie - możliwość wyboru sposobu zachowania z dostępnych alternatyw, co się nie wiąże z żadnym ujemnym skutkiem prawnym.

Zazwyczaj obowiązek jest sprzężony z uprawnieniem np. kupiec-sprzedawca.

Sankcja normy prawnej - jest tą częścią normy prawnej, która odpowiada na pytanie jaka jest reakcja państwa na fakt, że podmiot nie zachował się w sposób zgodny z tym jakiego domaga się prawodawca w dyspozycji normy i dotyczy to kręgu podmiotów w niej wskazanych. Sankcji nie należy utożsamiać z karą.

Rodzaje sankcji:

• sankcja nieważności - polega na tym, że podmiot, który nie przestrzega normy prawnej, ten nie osiąga przez swoje zachowanie zamierzonych skutków prawnych - nie osiąga zamierzonego celu np. testament musi być sporządzony własnoręcznie pod rygorem nieważności;

• sankcja egzekucyjna - polega na przymuszeniu do realizacji obowiązków, ma charakter administracyjno-prawny (majątkowe i niemajątkowe)

• sankcja karna - szczególny rodzaj sankcji, która najgłębiej wnika w życie człowieka.

Dyrektywy wymiaru sankcji karnej:

• dyrektywa resocjalizacji

• dyrektywa prewencji szczególnej (indywidualnej) - ma na celu powstrzymywanie konkretnej osoby od popełnienia w przyszłości kolejnego przestępstwa lub jej pełnej izolacji od społeczeństwa (dyrektywa izolacji)

• dyrektywa prewencji ogólnej (generalnej) - polega na tym, że ma wychowywać społeczeństwo poprzez ukazywanie, że popełnianie przestępstw się nie opłaca

• dyrektywa izolacji

• dyrektywa sprawiedliwej odpłaty (zemsta w imieniu prawa)

Katalog kar

• grzywna - kara o charakterze majątkowym wymierzana w stawkach dziennych

• ograniczenie wolności - najczęściej świadczenie pracy

• pozbawienie wolności

• pozbawienia praw publicznych - orzekane gdy dojdzie do popełnienia czynu przeciwko Rzeczpospolitej lub czynu zasługującego na szczególne potępienie (odebranie prawa wyborczego, zakaz sprawowania funkcji ławnika, pozbawienie odznaczeń)

• zakaz wykonywania określonego zawodu, prowadzenia działalności, czy piastowania określonych stanowisk lub funkcji

• zakaz prowadzenia pojazdów

• nawiązka

• świadczenie pieniężne

• przepadek przedmiotów

1. pochodzących z przestępstwa (obligatoryjnie)

2. narzędzi przestępstwa

3. przedmiotów, których wytwarzanie, przetwarzanie, przewożenie lub posiadanie jest zabronione

• pozbawienie sprawcy korzyści z przestępstwa

• ogłoszenie wyroku w prasie

Struktura normy prawnej:

norma jako struktura jednoelementowa - elementem wystarczającym jest dyspozycja normy prawnej

norma jako struktura dwuelementowa - hipoteza albo sankcja jest uzależniona od stosunków społecznych, których dana norma dotyczy

norma jako struktura trójelementowa - zakłada istnienie dyspozycji, hipotezy i sankcji (wyjątek to kodeks rodzinny i opiekuńczy, który nie przewiduje sankcji)

norma prawnie sprzężona - to norma sankcjonowana i sankcjonująca. W pierwszej jest zawarta dyspozycja, a jej złamanie powoduje uaktywnienie normy sankcjonującej. Przekroczenie normy sankcjonowanej uaktywnia normę sankcjonującą np. sankcja nakazuje aby człowiek, który wyrządził drugiemu szkodę naprawił ja. Gdy tego nie chce uczynić norma sankcjonująca nakazuje państwu zastosowanie odpowiedniej kwoty tytułem naprawienia szkody.

Budowa przepisu prawnego

Rodzaje przepisów prawnych:

poprzednik - ustala pewną klasę okoliczności z jaką należy wiązać stosunki prawne

następnik - określa skutki prawne

funktor normotwórczy - łączy w gramatyczność całość następnik i poprzednik

Poprzednik w przepisie ustala pewna klasę okoliczności z jaką należy wiązać skutki prawne, natomiast w następniku ustalane są te skutki. Funktor normatotwórczy łączy poprzednik z następnikiem formę zdaniokształtną.

Podział na przepisy:

• bezwzględnie obowiązujące - przepisy, które nie dopuszczają jakichkolwiek odstępstw od ich treści

• względnie obowiązujące - możemy znieść ten przepis na bazie zawartej między stronami umowy

Podział na przepisy:

• ogólne -

• szczególny - bliżej określa czyn zabroniony

Podział ze względu na sankcje:

• norma doskonała - sankcja nieważności

• norma bardziej doskonała - oprócz sankcji nieważności zawiera jeszcze sankcję karną

• norma niedoskonała - nie zawiera sankcji nieważności, ale nadal pozostaje sankcja karna

• norma mniej niż doskonała - nie zawiera żadnej sankcji

Podział na przepisy:

• konkretne - mówią co konkretnie trzeba zrobić

• odsyłające - nie wskazują działania, lecz odsyłają do innych przepisów

• blankietowe - nie wskazują działania, ale upoważniają organ niższego stopnia do wydania przepisu wskazującego takie działanie

Podział na przepisy:

• proste - wskazuje skutki tylko jednego stanu faktycznego

• złożone - wskazuje skutki dwóch lub większej liczby stanów faktycznych

Stosunki prawne

Stosunki prawne - stosunkiem prawnym jest taki stosunek społeczny stanowiony, który jest regulowany przez normę prawną. Osoby uczestniczące w stosunku prawnym noszą miano podmiotów albo stosunków stosunku prawnego. W każdym stosunku prawnym uczestniczą przynajmniej dwa podmioty tego stosunku. Podmiotem stosunku prawnego jest każda osoba fizyczna lub prawna, której norma przypisuje określone zachowanie, albo zobowiązując ją do takiego zachowania, albo uprawniając. Każdy, kto jest podmiotem prawa, ma zdolność prawną.

Typy stosunków prawnych:

• stosunek prywatno-prawny - stosunek równorzędny

• stosunek publiczno-prawny - jeden z podmiotów dominuje np. podmiotem jest organ państwa, który egzekwuje określone zachowanie od innego podmiotu

• stosunek mieszany - np. prawo pracy - dominacja stron zmienia się

Stosunek prawny składa się z przedmiotu i podmiotu stosunku prawnego

Podmioty prawne:

• osoba fizyczna

• osoba prawna

• jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, które system prawny traktuje jak osoby prawne

Zdolność prawna jest to możność posiadania praw i obowiązków. Nabywa ją osoba fizyczna, a więc każdy człowiek z chwilą narodzenia (poczęty, a nie narodzony ma ją pod warunkiem, że przyjdzie na świat żywy). Zdolność ta trwa do jego śmierci. Osobą prawną jest każdy podmiot prawa nie będący osobą fizyczną. Jest to zespół ludzi i podmiotów majątkowych zorganizowany dla osiągnięcia pewnych celów i uznany przez prawo za osobę, a więc mający zdolność prawną.

Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność osoby (fizycznej lub prawnej) do nabywania lub urzeczywistniania swoich uprawnień i obciążania się obowiązkami. Zdolność do czynności prawnych osoba fizyczna uzyskuje z chwilą osiągnięcia pewnego wieku, umiejąca prawidłowo rozeznawać swoje zachowania i należycie oceniać ich znaczenie. Nie posiadają zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby fizyczne całkowicie ubezwłasnowolnione, czyli pozbawione zdolności do czynności prawnych z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zaburzeń psychicznych. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne między 13 a 18 rokiem życia oraz osoby fizyczne częściowo ubezwłasnowolnione. Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają więc osoby, które ukończyły 18 lat życia, a nie zostały ubezwłasnowolnione ani częściowo, ani całkowicie. Osoby prawne uzyskują zdolność do czynności prawnych jednocześnie ze zdolnością prawną (z chwilą powstania).

Osoby prawne dzielimy na dwie grupy:

• charakterze korporacyjnym, czyli związki osób, grupy osób fizycznych będących członkami korporacji, których skład można określić liczbowo, realizujące jakiś cel;

• charakterze fundacyjnym (zakłady) definiowane są przez fakt posiadania określonego majątku oraz fakt zaspakajania potrzeb osób fizycznych nie będących ich członkami, których krąg nie jest z reguły określony liczbowo, ani imiennie (np. szpitale, uniwersytet)

Zdolność prawna osoby prawnej rozpoczyna się wraz z momentem jej powstania i trwa do momentu rozwiązania.

Tryby powstawania osoby prawnej:

• tryb koncesyjny - osoba prawna powstaje w ten sposób iż założyciele objawiają wolę utworzenia osoby prawnej, podejmują czynności np. o charakterze materialno-formalnym, technicznym, ale elementem konstytutywnym (czyli momentem uzyskania osobowości) jest uzyskanie koncesji (wcześniej można uzyskać promesę koncesji) od organu państwowego

• tryb rejestracyjny - osoba prawna powstaje w ten sposób iż założyciele objawiają wolę utworzenia osoby prawnej, podejmują czynności np. o charakterze materialno-formalnym, technicznym, ale elementem konstytutywnym jest wpis do rejestru

• tryb erekcyjny- osoba prawna powstaje na mocy odrębnego aktu prawnego (np. uniwersytet powstaje na mocy ustawy, zmiana jego nazwy także wymaga ustawy)

Ustanie osoby prawnej:

• ogłoszenie upadłości

• uchwała kompetentnego organu osoby prawnej o zakończeniu działalności

• upływ czasu, na który osoba prawna została powołana

• realizacja celu dla którego powołano osobę prawną (na mocy uchwały organu państwa)

Przedmiot stosunku prawnego:

• obowiązek - nakaz lub zakaz odpowiednich zachowań

• uprawnienie - norma prawna, przewidując dla adresata możliwość działania, pozostawia mu wybór, czy je wykonać czy też nie.

Fakty prawne są to wszelkie okoliczności wymienione lub wskazane w treści przepisów prawnych, a których zaistnienie powoduje powstanie , modyfikację, lub ustanie stosunku prawnego.

Klasyfikacja faktów prawnych




Zdarzenia - okoliczność zewnętrzna do podmiotu prawnego (np. upływ czasu - przedawnienie)

Działania o charakterze wolicjonalnym - to działanie za pomocą czynności prawnej, którego koniecznym elementem jest wyrażenie woli, które może zostać złożone w sposób wyraźny lub dorozumiały (oświadczenie woli nie może posiadać wad np. być wydawane pod wpływem alkoholu, pod wpływem groźby)

Decyzje administracyjne - są to władcze rozstrzygnięcia organów administracyjnych państwa (akty administracyjne). Decyzja musi posiadać wszystkie elementy określone prawe pod rygorem nieważności (art. 140 kpa)

Orzeczenia sądowe - zapadają w postaci wyroków lub postanowień:

• charakter konstytutywny - decyzja lub orzeczenie wywołuje skutek prawny (np. wyrok rozwodowy)

• charakter deklaratywny - orzeczenie nie wywołuje skutku prawnego lecz go potwierdza.

Działania niezamiarowe

• czyny zgodne z prawem - np. znaleźne, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

• czyny niezgodne z prawem: wykroczenia, przestępstwa, delikty prawa cywilnego (działania bezprawne - np. niecelowe zniszczenie rzeczy)

Zasady prawa - jest to jedno z naczelnych pojęć w teorii prawa. Wyznaczają one kierunek prawa i zasady jego stosowania. Zasady są odbiciem wartości, które są dla nas najważniejsze i istotne. W jednym systemie prawnym nie może być zasad sprzecznych (wtedy jedna jest obowiązująca, a druga postulatywna).

Podstawowe zasady prawne w Polsce:

• Rzeczpospolita jest demokratycznym państwem prawa

• lex retro non agit - prawo nie działa wstecz

• in dubio prorero - wszelkie nie dające się wyjaśnić wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść oskarżonego

• zasada domniemania dobrej wiary

• nemo iudex causa sua- nie bądź sędzią w swojej sprawie

• res iudicata Ne bis in iden procedata - dwa razy w tej samej sprawie się nie orzeka

• nullum crimen, nulla poena sine lege - nie ma przestępstwa, nie ma kary bez ustawy

Droga dochodzenia do prawdy

Prawda jest jedna. W teorii prawa wyróżniamy dwa rodzaje prawdy:

• prawdę materialną - odzwierciedla rzeczywistość na podstawie źródła dowodowego - to pewność i dlatego jest najważniejsza;

• prawdę formalną - powstaje na gruncie prawdy formalnej (uprawdopodobnienia) - to domniemanie, a każde domniemanie można obalić;

Rodzaje domniemań:

• domniemanie faktyczne - opiera się o fakty, przyjmuje za uprawdopodobnione pewne fakty, których nie można udowodnić, lecz wynikają one z innych udowodnionych faktów. Muszą być to związki o wysokim stopniu współwystępowania w związkach przyczynowo-skutkowych.

• domniemanie prawne - opiera się o normy prawne np. domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa, domniemanie własności, domniemanie pełnomocnictwa, domniemanie dobrej wiary, domniemanie niewinności.

System prawny

System jest pojęciem wieloznacznym, to układ elementów zorganizowanych. Rozróżniamy systemy naturalne np. wszechświat oraz systemy sztuczne (nominalne) np. system moralny, prawny, obyczajowy.

System prawny składa się tylko z norm prawnych, w skład których wchodzą normy bezpośrednie i normy pośrednie - konsekwencje wynikające z wnioskowania.

Pomiędzy tymi normami dochodzi to pewnych związków:

• związki o charakterze treściowym - polegają na tym, że normy danego systemu mają wspólną podstawę ajschologiczną. W jednym systemie prawa obowiązują te same wartości np. prawa dziecka są realizowane w wielu kodeksach i przepisach (np. podatkowych).

• związki o charakterze formalnym - wynikają z faktu, iż prawo tworzy się w określonych procedurach, odpowiednia treść prawna powinna znaleźć się na właściwym ku temu poziomie źródeł prawnych (np. podatki wymagają ustawy)

• związki o charakterze hierarchicznym - normy niższe wynikają z norm wyższych;

Analizując związki norm można wyróżnić:

• systemy dynamiczne (częste zmiany prawa)

• systemy statyczne (kraje o stabilnej sytuacji, demokratyczne, w których istnieje duże zaufanie do prawa).

Cechy systemu prawa jako całości

• cecha hierarchiczności

• cecha niesprzeczności

• cecha zupełności

Cecha niesprzeczności oznacza, że prawo wewnętrznie powinno być zgodne. To także postulat do tych, którzy tworzą prawo.

Reguły kolizyjne (usuwania sprzeczności prawa):

• hierarchiczna (lex superio derogat legi in feriori) prawo wyższe uchyla prawo niższe;

• temporalna (chronologiczna, czasowa) (lex posteriori derogat legi priori) prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze

• merytoryczna (lex specialis derogat legi generali) prawo szczególne uchyla prawo ogólne.

Reguły kolizyjne drugiego stopnia:

• reguła hierarchiczna jest ważniejsza od reguły temporalnej

• reguła hierarchiczna jest ważniejsza od reguły merytorycznej (ustawa uchyla rozporządzenie)

• reguła temporalna w stosunku do merytorycznej jest niższą (merytoryczna wchłania przepis ogólny i nie ma już czego porównywać).

Cechy zupełności prawa

Nigdy nie jest tak by system był zupełny. W granice systemu wchodzą normy bezpośrednie i normy konsekwencje.

Luki w prawie:

• extra legem - jest to luka pozorna (nierzeczywista). Norma, która reguluje dany stosunek istnieje w systemie norm konsekwencji i dlatego należy zastosować analogię.

• contra legem - jest to luka pozorna i polega na tym, że norma istnieje, lecz podmiot stosujący prawo ocenia negatywnie skutki jej zastosowania i dlatego wzbrania się przed jej użyciem.

• intra legem - ta luka pozorna polega na tym, że regulacja prawna jest luźna, trudna do dostrzeżenia, niedookreślona, ogólna.

• luka techniczna - kolejna pozorna luka, która polega na tym, że w obrębie regulacji prawnej brakuje pewnego elementu i dlatego nie możemy orzec na jej podstawie.

• luka swoista - tzw. swoista luka w prawie - jest to luka rzeczywista i polega na tym, że aby tę lukę wypełnić trzeba stworzyć nową normę.

Wykładnia prawa

W procesie stanowienia prawa niejednokrotnie zachodzą wątpliwości co do znaczenia i treści poszczególnych przepisów prawnych. Wykładnia prawa to zespół czynności zmierzających do odtworzenia norm prawnych wysłowionych w przepisach prawnych. Wykładnią prawa jest operacja myślowa, której celem jest ustalenie, jakie normy Prawne są zawarte w interpretowanych przepisach prawnych i jakie jest ich znaczenie. Wykładnia to inaczej interpretacja prawa, która zawsze musi być do siebie zbliżona w ramach jednego systemu. Wykładnia prawa jako proces interpretacji prawa jest niezwykle sformalizowany.

Wykładnia prawa jako proces

(przejście z jednej fazy do drugiej może nastąpić tylko wtedy gdy nadal jest ona niejednoznaczna)

1. wykładnia językowa - polega na ustaleniu norm prawnych poprzez analizę struktur językowych, badanie sensu użytych wyrazów i zwrotów;

2. wykładnia systemowa - polega na ustaleniu znaczenia normy prawnej poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego. Chodzi o to, aby żadnej z norm nie rozpatrywać w oderwaniu od innych, szczególnie od tych, które z nią sąsiadują

3. wykładnia funkcjonalna (celościowa) - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy zostały wydane. Zasadniczą trudnością jest ustalenie wspomnianego celu.

W obrębie poszczególnych wykładni istnieją wewnętrzne dyrektywy, których kolejności także należy przestrzegać

wykładnia językowa

• dyrektywa domniemania języka potocznego (zwykłe znaczenie używanych słów) - chyba że znaczenie potoczne nie miałoby żadnego znaczenia prawnego lub dany termin w języku potocznym nie występuje (np. powódka)

• dyrektywa domniemania uniwersalnego języka prawnego

• dyrektywa tożsamości znaczeniowej (tym samym wyrazom nadajemy to samo znaczenie, chyba że na prawodawca wyraźnie na gruncie danego aktu prawnego zaznacza, że dany wyraz oznacza coś dodatkowego)

• dyrektywa kompletności

wykładnia systemowa

• dyrektywa niesprzeczności - polega na tym, że pomiędzy poszczególnymi aktami wykładni nie mogą zachodzić sprzeczne relacje

• dyrektywa domniemania zasady prawa

• dyrektywa normatywności zasady prawa (należy wskazać z jakich przepisów wynika i jak brzmi)

• dyrektywa systematyzacji wewnętrznej aktu prawnego (w której części aktu prawnego znajduje się dana norma)

wykładnia funkcjonalna

odwołanie do funktorów pozaprawnych, funktory muszą być tożsame z grupą społeczną, dla której dokonujemy wykładni prawa. Tę wykładnie należy stosować bardzo ostrożnie.

Wykładnia jako rezultat tego procesu

Podział wykładni ze względu na osiągnięte rezultaty:

• wykładnia dosłowna

• wykładnia rozszerzająca

• wykładnia zawężająca

wykładnia dosłowna (deklarowana) - jest wykładnią, która doprowadza do ustalenia treści i zakresu danej normy zgodnie z dosłownym rozumieniem użytych słów.

wykładnia rozszerzająca - nakazuje daną normę rozumieć szerzej, niż to wynika z wykładni słownej

wykładnia zawężająca - nakazuje daną normę rozumieć ściślej, w węższym znaczeniu, niż to wynika z wykładni słownej;

Ze względu na podmiot dokonujący wykładni, wyróżnia się wykładnie:

• autentyczną

• legalną

• doktrynalną

wykładni autentycznej dokonuje ten sam organ, który ustanowił dane przepisy

wykładni legalnej - dokonuje organ wskazany w konstytucji i dokonuje powszechnie obowiązującej wykładni (obecnie takiego organu w Polsce nie ma, kiedyś był to Trybunał Konstytucyjny; ograniczonej legalnej wykładni prawa może dokonać Sąd Najwyższy - tylko w określonej sprawie)

wykładnia doktrynalna dokonywana jest w naukowej literaturze prawniczej (podręczniki, komentarze).

Gałęzie prawa

Przez gałąź prawa rozumie się ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych, regulujących określoną kategorię stosunków społecznych.




Prawo publiczne:

• prawo konstytucyjne - obejmuje normy prawne ustalające podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego, strukturę i zasadę działania aparatu państwowego, prawa i wolności obywateli, a także zasady prawa wyborczego.

• prawo administracyjne - konkretyzuje postanowienia prawa konstytucyjnego o określa szczegółowe zasady organizacji i działania organów administracji rządowej i samorządowej, ich strukturę oraz stosunki tych organów z obywatelami państwa. Normuje ono zarówno działalność władczą (zarządzanie), jak i gospodarczą. W ramach tego prawa wyodrębnia się m.in. prawo górnicze, wodne, morskie, łowieckie itp. W ramach prawa administracyjnego można wyróżnić prawo finansowe, które składa się z norm regulujących gospodarkę pieniężną państwa

• prawo karne - jest to dyscyplina, która opisuje jaka jest reakcja państwa na popełnienie przestępstwa. Podstawowym aktem prawnym w tym zakresie jest kodeks karny (przepisy materialne), który składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej (rozdziały z opisem poszczególnego rodzaju przestępstw) i wojskowej. Zasady postępowania zawarte są w prawie karnym procesowym no. kodeksie postępowania karnego (przepisy formalne).

• prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niemajątkowe między równorzędnymi podmiotami prawa.

Nie jest gałęzią prawa polskiego prawo międzynarodowe publiczne, które zawiera system norm prawnych regulujących stosunki wzajemne między państwami.

Źródła prawa

Przyjmuje się, że źródła prawa to akty prawotwórcze, poprzez które odpowiednie organy państwowe nadają moc obowiązującą normom generalnym i abstrakcyjnym. Charakter taki ma tylko wola państwa objawiona w przewidzianej prawe, formie i we właściwym trybie. Nie każdy organ państwa jest upoważniony do tego, aby stanowić bądź uznawać normy prawnie obowiązujące.

Prawo stanowione obejmuje normy prawne powstające w wyniku stanowienia kompetentnego organu państwa. Formą stanowienia jest także współstanowienie, czyli utworzenie prawa we współdziałaniu przez dwa organy państwowe.

Normy prawne mogą także powstawać w wyniku uznania przez państwo jakiejś istniejącej normy. Akt ten składa się z dwóch elementów: z aktu aprobaty danej normy i aktu przyjęcia jej do zespołu norm prawnych. Uznanie nie stwarza normy, powoduje jedynie to, że istniejąca już norma zmienia swój charakter, stając się normą prawa.

Odmienne od prawa stanowionego jest prawo zwyczajowe, które kształtuje się spontanicznie. Treść normy prawa zwyczajowego winna być jasno zarysowana, a sama norma przestrzegana przez część społeczeństwa, w dłuższym okresie czasu. Uczynienie przez organ państwa takiej normy elementem składowym prawa nie jest aktem stanowienia, lecz aktem uznania normy za obowiązującą prawnie.

Akty prawne obowiązujące w jakimś państwie tworzą zbiór hierarchicznie uporządkowany. Pozycja aktu prawnego w tym zbiorze zależy od tego, jaki organ państwa wydał dany akt prawny. Każdy rodzaj aktu prawnego ma swoją nazwę ogólną (np. ustawa, rozporządzenie).

Konstytucja - stoi na szczycie hierarchii norm prawnych. Szczególna pozycja konstytucji jest uzasadniona tym, że określa ona podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego państwa, a także tym, że wszelkie inne akty prawne muszą być tworzone, zmieniane i uchylane zgodnie z jej postanowieniami, nie mogą też naruszać wartości, których ochronę konstytucja poręcza.

Ustawa jest aktem uchwalanym wyłącznie przez parlament i zajmuje w hierarchii aktów prawnych miejsce bezpośrednio po konstytucji. W Polsce prawo uchwalania ustaw przysługuje Sejmowi, z tym, że udział w procesie ustawodawczym mają także Senat i Prezydent. Ustawą można normować wszelkie sprawy, z tym, że wyłącznie w formie ustawy musi być uchwalony budżet, a także m.in. przepisy nakładające na obywateli obowiązki, ograniczające ich swobody, dotyczące wyborów do Sejmu i Senatu oraz określające kompetencje organów państwa. Niektóre ustawy normujące wyczerpująco jakąś dziedzinę spraw noszą zwyczajową nazwę kodeksów, które zazwyczaj są stabilniejsze niż ustawy.

Rozporządzenia, zarządzenia to akty wykonawcze wydawane w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w ustawach upoważnień. Akty wykonawcze mogą normować jedynie te sprawy, które powierzyła im określona ustawa i które służą realizowaniu norm w niej zawartych. Prawo do wydawania rozporządzeń wykonawczych w Polsce posiadają: Prezydent, Prezes Rady Ministrów, Rada Ministrów, ministrowie, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Uchwały - mogą być podejmowane tylko przez organy kolegialne. W Polsce kompetencje do ich podejmowania mają Sejm, Senat, Rada Ministrów, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Uchwały Sejmu mają dwojaki charakter. Te z nich, które zawierają powszechnie obowiązujące normy generalne i abstrakcyjne są źródłami prawa (np. uchwała ustanawiająca regulamin sejmowy). Pozostałe nie mają takiego charakteru (np. uchwała o powołaniu określonych osób na określone stanowiska). Sejm swoimi uchwałami nie może zmieniać ustaw. Uchwały Rady Ministrów odgrywają większą rolę od uchwał Sejmu. Uchwały te są również dwojakiego rodzaju. Część z nich, o charakterze prawotwórczym, ma charakter źródeł prawa, pozostałe, nieprawotwórcze mają charakter decyzji administracyjnych. Przedmiotem uchwał mogą być wszelkie sprawy należące do kompetencji Rady Ministrów.

Zarządzenie - jest aktem prawnym niższego stopnia i może być wydawane przez Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów, ministrów i kierowników niektórych urzędów centralnych. Zarządzenia wydawane są na podstawie ustaw i rozporządzeń w celu ich wykonania, a także z mocy aktów prawodawczych określających ustrój danego organu państwowego.

Akty normatywne mogą wydawać także w Polsce organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej na podstawie ustaw.

Definicja państwa

Próby sformułowania definicji państwa podejmowano od najdawniejszych czasów. W doktrynie wyróżnia się zazwyczaj pięć typów definicji państwa:

• funkcjonalne

• wskazujące na elementy państwa

• psychologiczne

• socjologiczne

• klasowe

Definicje funkcjonalne opisują państwo w zależności od funkcji jakie pełni. Należą do nich m.in. definicja Hugo Grotiusa, który określił państwo jako zrzeszenie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa oraz dla dobra powszechnego; definicja Włodzimierza Lenina, który stwierdził, że państwo to pałka, państwo to uzda, państwo to aparat ucisku.

Definicje wskazujące elementy państwa - państwo jest określana poprzez wyliczenie jego cech np. Georg Jelinek stwierdził, że państwo to ludność, terytorium i władza najwyższa.

Definicje psychologiczne występują dość rzadko w praktyce. Zgodnie z definicją Leona Petrażyckiego państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich.

Definicje socjologiczne określają państwo jako społeczność polityczną. Zaliczyć można do nich jedną z definicji Arystotelesa, który uznał, że państwo to zdolna do samowystarczalności wspólnota równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych zbiorowości ludzi, mająca za cel doskonałe życie.

Definicje klasowe podkreślają, że państwo jest organizacją o odpowiednim aparacie, służącą do panowania określonej klasy społecznej.

Definicja politologiczna - państwo jest to suwerenna organizacja polityczna społeczeństwa zamieszkującego terytorium o oznaczonych granicach, wyposażona w najwyższą władzę o charakterze publicznym, która dysponuje środkami przymusu i dąży do monopolizacji w ich stosowaniu.

We współczesnej doktrynie państwem nazywa się taką organizację społeczną, która jako społeczność uniwersalna ma charakter polityczny, wyposażona jest w system organów zwany aparatem państwowym, suwerenna, terytorialna, do której przynależność ma charakter sformalizowany (przymusowy), w której społeczne role obywateli wyznaczone są w konstytucji lub w innych aktach o charakterze zasadniczym.

Suwerenność państwa oznacza, że władza państwowa zarówno stosunkach wewnętrznych, jak i międzynarodowych może postępować według własnego uznania, kierując się własną oceną potrzeb i interesów państwa. Suwerenność państwa przejawia się w dwóch aspektach. W aspekcie zewnętrznym oznacza, że państwo jest organizacją niezależną od innych państw. Ograniczenia suwerenności mogą być następstwem dobrowolnie przyjętych przez państwo zobowiązań. Natomiast w aspekcie wewnętrznym oznacza ona, że władza państwowa jest władzą najwyższą na danym obszarze (na obszarze państwa) i sama decyduje o swoim zakresie działania.

Przynależność do państwa ma charakter sformalizowany. Osoba przynależąca do określonej grupy państwowej (państwa) jest obywatelem tego państwa. Obywatelstwo jest trwałym węzłem prawnym łączącym osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego. Można je nabyć przez urodzenie, nadanie, związek małżeński, adopcję, opcję, repatriację, reintegrację.

Terytorium państwa jest ściśle ograniczone. Stanowi je przestrzeń, na którą rozciąga się władza suwerenna określonego państwa. Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń.

Geneza państwa

Liczne teorie odnoszące się do genezy państwa można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich wypada zaliczyć te poglądy, w myśl których państwo jest odwieczne, tak stare jak ludzkość. Do drugiej należy zakwalifikować te teorie, których twórcy stoją na stanowisku, że państwo jest wynikiem rozwoju ludzkości, powstało na określonym etapie rozwoju społecznego, ulega zmianom i nie będzie istnieć wiecznie.

Według koncepcji teistycznych państwo jest tworem Boga lub bogów; narzędziem w boskich rękach. Wg. św. Augustyna od Boga pochodzi wszelka władza, państwo zaś jest dziełem boskim i bezpośrednim objawem panowania Boga na ziemi. Wg. św. Tomasza z Akwinu od Boga pochodzi sama władza, natomiast każde realne istniejące państwo jest dziełem ludzi. Twierdził on, że państwo, będące podobnie jak władza państwowa instytucją boską, zgodne jest z naturą człowieka i jego społecznym instynktem. Podkreślał przy tym, iż nie każda władza pochodzi od Boga, a więc nie każdej władzy należy okazywać jednakowe posłuszeństwo.

W myśl koncepcji patriarchalnej państwo powstało w wyniku łączenia rodzin w rody, rodów w plemiona, plemion w większe organizmy, do państwa włącznie. Państwo jest organizmem naturalnym, bez którego jednostka nie może istnieć. Jedynym możliwym ustrojem - zgodnie z tą koncepcją - jest monarchia absolutna. Osoba panującego, bez względu na to kim jest, zajmuje pozycję ojca w rodzinie.

W koncepcji patrymonialnej źródłem powstaniem państwa jest i władzy państwowej była własność ziemi. Państwo jest dziedziczną własnością dynastii panującej. Lud to z jednej strony poddani władzy państwowej, z drugiej zaś dzierżawcy ziemi.

W myśl koncepcji utylitarystycznej istnienie państwa jest użyteczne, dogodne dla ludzi, gdyż zapewnia im ono bezpieczeństwo, chroni życie i mienie, umożliwia współdziałanie w realizacji celów, których ludzie jako jednostki nie są w stanie osiągnąć. Państwo jest więc wynikiem rozumnego działania człowieka we własnym interesie.

W myśl koncepcji umowy społecznej państwo powstało w wyniku dobrowolnej umowy członków społeczeństwa zawartej między nimi lub między nimi a władcą. Zgodnie z tą teorią ludzie zrzekli się swojej naturalnej wolności w zamian za korzyści, jakie miało im przynieść istnienie państwa.

Przeciwieństwem tej teorii jest koncepcja przemocy Ludwika Gumplowicza, w myśl której powstanie państwa nie jest związane z umową racjonalnie myślących ludzi, lecz wynikiem stosowania przemocy i podboju niższych cywilizacyjnie grup przez społeczności stojące na wyższym poziomie zorganizowania. Według Gumplowicza państwo powstało w wyniku walki ras. Pod pojęciem ras nie rozumiał on jednak zbioru ludzi o jednakowych, dziedzicznych cechach somatycznych, lecz historyczną zbiorowość etniczną.

Funkcje państwa

Funkcje państwa są dość różnie definiowane w nauce. Najczęściej pod tym terminem rozumie się całokształt działalności państwa w doniosłych strefach życia politycznego i społecznego lub skutki działalności organów państwa rozpatrywane z określonego punktu widzenia. Inni uważają, że funkcje państwa to zasadnicze kierunki jego działalności, wynikające z celów i zadań jakie państwo spełnia lub winno spełniać. W doktrynie nie ma zgody co do tego ile funkcji spełnia państwo i jakie one są.

Najczęściej na podstawie kryteriów terytorialnego charakteru państwa i zasięgu skutków działania jego organów, wyróżnia się tylko dwie funkcje:

• funkcja zewnętrzna państwa polega na zabezpieczeniu bezpieczeństwa i niezależności w stosunkach z innymi państwami. Sprawując tę funkcję państwa starają się chronić własne terytorium. Państwo może jednak, wykonując funkcję zewnętrzną, podjąć działania ofensywne, dążyć do powiększenia swojego terytorium lub do zniszczenia bądź osłabienia sił państwa postrzeganego jako wrogie lub niebezpieczne. Działania o charakterze defensywnym niekoniecznie muszą przybrać postać militarną. Mogą objawiać się w postaci sankcji gospodarczych, embarga itd.

• funkcja wewnętrzna państwa realizowana jest poprzez działania zmierzające do utrzymania i umocnienia istniejącego systemu społeczno-gospodarczego, porządku i bezpieczeństwa wewnętrznego. Funkcja wewnętrzna może przybrać różne postaci i dlatego niektórzy wśród funkcji wewnętrznych wymieniają funkcje:

• ochronną - gwarantuje bezpieczeństwo obywateli

• regulacyjną- wpływ poprzez system nakazów i zakazów na zachodzące procesy społeczne

• kulturalno-wychowawczą - kreuje i upowszechnia idee, poglądy polityczne, filozoficzne i moralne korzystne z punktu widzenia państwa

• adaptacyjną - państwo zmierza do organizacji swojego aparatu, systemu prawnego i gospodarczego

• innowacyjną - inicjowanie przez państwo nowych procesów społecznych

• socjalną - zapewnienie wszystkim obywatelom pracy, godziwego wynagrodzenia, warunków wypoczynku, świadczeń rentowych i emerytalnych

• ekonomiczną- organizowanie życia gospodarczego, określanie zasad podatkowych, kształtu systemu pieniężnego.

Forma państwa

Przez formę państwa rozumie się organizowanie państwa i całokształt sposobów sprawowania władzy. Pojęcie formy państwa traktuje się czasem jako tożsame z terminem ustrój państwa. Na formę państwa składa się:

• określenie formy rządu

• wskazanie suwerena

• ustalenie struktury państwa

• określenie reżimu politycznego

Forma rządów - kryterium podziału jest tu kwestia, do kogo należy najwyższa władza w państwie. Z tego punktu widzenia państwa dzielimy na:

• monarchie - najwyższa władza należy do jednej osoby sprawującej ją dożywotnio;

• republiki - najwyższa władza należy do organu kolegialnego (parlament, rada państwa) lub jednoosobowego (np. prezydent) powoływanego na określony czas przez ogół obywateli albo przez szersze, wyłonione przez obywateli, kolegium.

Monarchia występuje w formie nieograniczonej (absolutnej), gdy monarcha skupia w swoich rękach pełnię władzy (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej) oraz w formie monarchii ograniczonej, gdy część władzy przejmują inne organy państwa.

Współczesną formą monarchii są monarchie konstytucyjne powstałe w państwach konstytucyjnych opartych na teorii podziału władzy. Monarchie konstytucyjne dzieli się na:

• monarchie ograniczone - nie funkcjonują rządy parlamentarne, a postulaty demokracji realizowane są w ograniczonym zakresie. Konstytucja ustala jedynie sposób wykonywania władzy, określa udział organu przedstawicielskiego w ustawodawstwie, gwarantuje także niektóre prawa obywatelskie

• parlamentarne - monarcha sprawuje głównie funkcje reprezentacyjne, parlament zaś wydaje ustawy, określa skład rządu i ustala zasady jego polityki.

Republiki występują w formie republik:

demokratycznych - najwyższe organy państwa powoływane są przez szerokie rzesze obywateli

arystokratycznych - naczelne organy państwa powoływane są przez wąską grupę ludności, wyróżnioną najczęściej pochodzeniem lub statutem majątkowym;

Systemy wyborcze:

• system proporcjonalny - w zależności od liczby oddanych głosów dana partia uzyskuje odpowiednią liczbę mandatów

• system większościowy - tworzy się jednomandatowe okręgi i mandat otrzymuje ten z kandydatów, który uzyska większość głosów

Podział praw wyborczych:

• bierne prawo wyborcze - prawo do tego aby w wyniku wyborów objąć jakąś funkcję, mandat czy urząd

• czynne prawo wyborcze - prawo do tego by wziąć udział w wyborach.

Ograniczenia praw wyborczych:

• cenzus pochodzenia - tylko osoby legitymujące się odpowiednim pochodzenie mają bierne i czynne prawo wyborcze

• cenzus majątkowy - prawo wyborcze uzależnione od posiadania określonego majątku lub płacenia odpowiedniego majątku

• cenzus wykształcenia - tylko osoby legitymujące się odpowiednim wykształceniem np. umiejące czytać i pisać, posiadają czynne prawo wyborcze

• cenzus wieku - czynne i bierne prawo wyborcze uzależnione od osiągnięcia określonego wieku

• autokratycznym - władza wyłączona spod wpływu ogółu obywateli

Struktura terytorialno-prawna państwa.

Państwa, ze względu na strukturę terytorialno-prawną, dzielimy na jednolite i złożone.

Państwa jednolite (unitarne) to państwa charakteryzujące się jednolitym systemem organów państwowych, jedną władzą najwyższą i jednolitym systemem prawnym. Władza suwerenna dotyczy w tym samym zakresie całego państwa.

Do państw złożonych zalicza się:

• federacje,

• konfederacje,

• unie (personalne i realne).

Państwo federacyjne (państwo związkowe) składa się z wielu państw, które ograniczyły swoją suwerenność na rzecz powołanego przez siebie państwa. W państwie takim obok jednolitego na terytorium państwa systemu organów państwowych i systemu prawa, w poszczególnych częściach występują osobne systemy organów i prawa. Współcześnie istniejące państwa federacyjne to: USA, Niemcy, Szwajcaria. Federacja powstaje przez działanie się dośrodkowych, gdy kilka państw dotychczas suwerennych łączy się tak ściśle, że tworzy nowe państwo związkowe, lub też sił odśrodkowych, gdy w miejsce państwa dotychczas jednolitego z punktu widzenia prawa wewnętrznego powstaje w drodze zmiany konstytucji państwo składające się z kilku „autonomicznych) - tak powstały Meksyk, Argentyna.

Konfederacja (związek państw) - nie jest ona jednolitym tworem jak państwo utylitarne czy federacja, ale trwałym, opartym na umowie międzynarodowej, zespoleniem niezależnych państw, które to zespolenie ma na celu obronę terytorium państw należących do państw i utrzymanie spokoju między państwami zespolonymi. Więzy między państwami-członkami są stosunkowo luźne. Samodzielność członków konfederacji jest znacznie większa niż członków federacji. Konfederacje są raczej nietrwałe. Przekształcają się stopniowo w federacje albo rozpadają się na zupełnie niezawisłe państwa. Od konfederacji należy odróżnić organizacje państw o wspólnych organach, wspólnych normach prawnych, wspólnym budżecie i przedstawicielstwach dyplomatycznych. Charakter takiej organizacji ma Wspólnota Europejska.

Unie - były szczególną formą związku państw w przeszłości. Obecnie taką formę zachowała jedynie Wielka Brytania (unia Anglii i Szkocji). Unia mogła mieć charakter personalny, gdy jedyną więzią łączącą państwa byłą osoba monarchy i realny gdy oprócz monarchy były inne wspólne organy. Unia realna była związkiem zbliżonym do konfederacji.

Reżim polityczny

Reżim polityczny to ogół metod, jakimi posługuje się aparat państwowy w stosunkach z ludnością, a także zasady, jakimi kieruje się on w tych stosunkach. Innymi słowy, to styl rządzenia określający faktyczne stosunki pomiędzy strukturami organizacyjnymi państwa a ludnością, to sposób sprawowania władzy i egzekwowania posłuszeństwa wobec sprawujących ją organów. Ze względu na różnice istniejące w faktycznym sposobie sprawowania władzy w państwie wyróżniamy reżimy demokratyczne i reżimy autorytarne.

Reżim demokratyczny to taki reżim, w którym obywatele mają istotny wpływ na funkcjonowanie państwa, jego politykę i kierunki działania organów państwowych. Opiera się więc na aktywnym udziale obywateli w życiu państwa. Odmianą reżimu demokratycznego jest reżim liberalny, w którym władza ogranicza swój zakres działania do spraw niezbędnych.

Reżim autorytarny to taki reżim, w którym skład osobowy, struktura i cele działania aparatu państwowego wyłączone są spod wpływu ogółu obywateli. Organy sprawujące władzę uznają się za nadrzędne wobec obywateli. Reżimy autokratyczne mogą przybierać postać reżimów policyjnych (wszechobecna policja, bezkarne naruszanie praw i wolności) lub militarnych (kluczowe stanowiska w państwie obsadzone są przez wojskowych, armia głęboko ingeruje w życie społeczne i kulturalne i ekonomiczne kraju.

Autorytaryzm - system rządów, w których władza sprawowana jest przez armię, aparat biurokratyczny lub partię polityczną, zwykle po dokonaniu zamachu stanu. Rząd nie jest oparty na większości parlamentarnej i nie podlega kontroli społecznej, chociaż mogą w nim występować elementy demokracji (np. samorząd)

Szczególną formą reżimu autorytarnego jest reżim totalitarny, w którym organy państwa zmierzają do całkowitej kontroli całości życia obywateli, nie tylko stosunków między ludźmi, ale nawet ich poglądów, narzucanie oficjalnej ideologii poprzez stosowanie różnych form przymusu, nie wyłączając terroru. Odmianą reżimu totalitarnego jest reżim faszystowski i reżim dyktatury proletariatu. Reżim totalitarny może przyjąć także postać dyktatury, kiedy władzę w państwie zdobytą w sposób nielegalny (przemocą lub podstępem) obejmuje jednostka lub nieliczna grupa. Dyktatura jest reżimem dość nietrwałym, kończy się najczęściej wraz z upadkiem lub śmiercią dyktatora.

Zmiana formy państwa

Formy państw, ustroje państwowe nie mają charakteru niezmiennego. Zmiana formy państwa, zmiana ustroju następuje w wyniku różnych procesów politycznych, a mianowicie na skutek:

• rewolucji

• reform

• przewrotu (zamach stanu, pucz)

• powstań zbrojnych

• wojen domowych

• buntów

• wojen z nieprzyjacielem zewnętrznym

Rewolucja społeczna jest terminem wieloznacznym. Pod pojęciem tym rozumie się najczęściej zmianę ustroju państwa związaną z gwałtownymi i zasadniczymi zmianami w stosunkach społecznych i własnościowych. Rewolucja ma najczęściej charakter zbrojny, może jednak zostać także dokonana drogą pokojową.

Reformą jest każda istotna zmiana w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym czy kulturalnym państwa. Przeprowadzana jest ona przez warstwy rządzące z własnej inicjatywy lub pod naciskiem pozostałych grup społecznych. Reforma dokonywana jest w sposób pokojowy. Prowadzi do lepszego funkcjonowania państwa oraz do rozładowania napięcia społecznego.

Przewrót - to gwałtowana zmiana ekipy rządzącej. Przewrót może przybrać formę

• zamachu stanu - nagłe, nielegalne przejęcie władzy przez osobę lub grupę osób zajmujących w strukturze państwa wysokie pozycje. Dokonywany jest przy udziale lub poparciu sił zbrojnych, a czasem z inspiracji zagranicy;

• puczu - także nielegalne przejęcie władzy w państwie przez osobę lub grupę osób spoza aparatu państwa albo zajmującą w strukturze aparatu poślednie pozycje.

Zamach stanu i pucz nie muszą doprowadzić do zmiany ustroju, a jedynie do zmiany ekipy rządzącej.

Powstanie zbrojne - z punktu widzenia porządku prawnego ma charakter nielegalny. U jego źródeł mogą leżeć antagonizmy narodowe, religijne, klasowe oraz waśnie między zwolennikami różnych pretendentów do władzy. Najczęściej prowadzi do wojny domowej.

Bunt - masowy ruch zbrojny przeciwko istniejącej władzy ograniczony do jakiejś części terytorium państwa. Bunt ma charakter nielegalny, żywiołowy, u jego źródeł leżą określone konflikty społeczne.

Organy państwa

Państwo jest organizacją, a więc grupą społeczną, która posiada określony system organów.

Organem państwa jest osoba lub grupa osób, które podejmują decyzje i działają w imieniu państwa.

Państwo, jako grupa sformalizowana, posiada statut (konstytucję) w której bezpośrednio, lub pośrednio wyznaczono poszczególnym organom kompetencje do działania w imieniu państwa. Różnorodność zadań spełnianych przez państwo powoduje zróżnicowany charakter organów państwa. Od organów państwa należy odróżnić zespoły ludzi spełniających różne zadania pomocnicze w stosunku do organów i związane z funkcjonowaniem grupy państwowej. Organem jest np. minister sprawiedliwości, natomiast Ministerstwo Sprawiedliwości to zespół urzędników wykonujących czynności pomocnicze, usługowe. Za decyzje organu odpowiada jednak minister, a nie ministerstwo. Te zespoły ludzi dysponujące środkami technicznymi i materialnymi, które są danemu organowi państwa niezbędne dla realizacji jego zadań, zwie się urzędami.

Podział organów państwa z uwagi na ilość osób tworzących dany organ:

• organy jednoosobowe (prezydent, minister) - podejmują decyzje jednoosobowo

• organy wieloosobowe (kolegialne) (Sejm, Senat) - podejmują decyzje zbiorowo w formie uchwał. Sposób podejmowania uchwał określany jest w odpowiednich przepisach. Współcześnie odbywa się to w formie głosowania. Przepisy prawne określają zazwyczaj liczbę członków ciała kolegialnego, jaka jest niezbędna dla podejmowania ważnych decyzji zbiorowych. Przepisy określają także wymaganą większość głosów. Do podjęcia uchwały może wystarczyć:

• zwykła większość głosów (50% plus 1 ważnie oddany głos)

• większość kwalifikowana (do ważności uchwały niezbędna jest większa niż zwykła, ale zawsze dokładnie określona większość głosów, np. 2/3, 3/4 oddanych głosów)

• większość względna - istnieją co najmniej trzy możliwości wyboru w głosowaniu i możliwy jest taki rozrzut głosów, że żadna z tych opcji może nie uzyskać nawet zwykłej większości;

• większość bezwzględna - za przyjęciem uchwały oddana została liczba głosów co najmniej o jeden głos większa od sumy pozostałych ważnie oddanych głosów.

Podział organów w zależności od terytorialnego zakresu kompetencji organów państwowych:

• organy centralne - ich kompetencja rozciąga się na cały obszar państwa, bądź które reprezentują państwo jako całość na zewnątrz (Sejm, Prezydent, Prezes Rady Ministrów)

• organy terytorialne - ich kompetencje ograniczone są jedynie do części obszaru państwa (wojewoda, burmistrz);

Podział organów według trybu ich powoływania:

• organy pochodzące z wyboru - tj. takie, których skład wyłaniany jest w drodze wyborów, w wyniku głosowania, przez liczniejsze od tego organu w ten sposób powoływanego ciało wyborcze (Sejm, Senat, Rada Ministrów)

• organy pochodzące z losowania - obecnie rzadko spotykane

• organy pochodzące z dziedziczenia - obecnie rzadko spotykane

• organy powstałe w wyniku kooptacji - skład organ powołany w drodze wyboru lub nominacji dobiera sobie inne osoby do swojego grona według własnego wyboru;

Podział organów z punktu widzenia zadań organów:

• organy prawodawcze (ustawodawcze) np. Sejm, Senat - ich zadaniem jest stanowienie przepisów prawa, ustaw, na podstawie których wydawane są następnie akty prawnego niższego rzędu;

• organy wykonawcze np. Prezes Rady Ministrów, minister, wojewoda - na podstawie obowiązującego prawa organizują procesy społeczne oraz kształtują indywidualne sytuacje prawne. Organy te zajmują się praktycznym realizowaniem pewnych uznanych za pożądane stanów rzeczy i działają w ramach wyznaczonych przez organy ustawodawcze. Nazywane są także organami administracyjnymi, a ich działalność administrowaniem.

• organy sądowe np. Sąd Najwyższy, sąd okręgowy, rejonowy- to organy, które rozstrzygają sprawy z inicjatywy organów państwa lub poszczególnych obywateli, a także ich organizacji i osób prawnych. W sądach są rozstrzygane m.in. sprawy karne, cywilne, pracownicze i ubezpieczeniowe.

• organy kontrolne np. Najwyższa Izba Kontroli - kontrolują działalność innych organów. Ustalają one i oceniają działalność tych organów, określone stany rzeczy wynikające z tej działalności w zestawieniu z celami i zadaniami państwa oraz wskazaniami prawa.

• Szczególnymi organami państwowymi są organy powołane do badania konstytucyjności prawa, zgodności ustaw z konstytucją oraz aktów niższego rzędu z ustawami. Funkcję tę może sprawować specjalny sąd (w Polsce Trybunał Konstytucyjny) lub sąd najwyższy państwa. Istnieją też w wielu państwach specjalne organy powołane do sądzenia osób sprawujących najwyższe urzędy w państwie w przypadku naruszenia przez te osoby konstytucji lub przepisów prawa (w Polsce Trybunał Stanu).

Stosunki, które zachodzą między organami państwa:

• zasada podziału (władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza)

• zasada jedności władzy państwowej (hierarchiczność i podległość jednemu organowi np. Sejmowi)

Władza państwowa

Przez władzę rozumie się zazwyczaj taki stosunek społeczny między dwiema jednostkami, między jednostką a grupą lub między grupami, która polega na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały i instytucjonalnie zagwarantowany zmuszać drugą do określonego postępowania, jeśli posiada środki zapewniające kontrolę tego postępowania.

Zjawisko władzy było definiowane z różnych punktów widzenia:

• definicja behawioralna - władza jest zjawiskiem uniwersalnym, właściwym każdej formie życia zbiorowego. Definicje te stwierdzają, że władza to możliwość narzucenia czyjeś woli na zachowanie innych osób w celu osiągnięcia jakiejś wartości (Max Weber);

• definicja teologiczna - władza to spełnienie pewnych celów, osiągnięcie zamierzonych celów (Talcoot Parsons);

• definicja instrumentalna - władza to możliwość stosowania przemocy;

• definicja strukturalna - władza to pewnego rodzaju stosunek między rządzącymi, a rządzonymi;

• definicja instytucjonalizowanego wpływu - władza to wynikająca z posiadanych kompetencji zdolność do narzucania i egzekwowania decyzji, wpływania na ludzi tak, aby zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany;

• definicja ujmująca władzę w kategoriach konfliktu - władza to możliwość podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych;

Władza polityczna to szczególny rodzaj władzy. Pojawia się ona wówczas, gdy przynajmniej jeden z podmiotów stosunku władzy ma realną możliwość podejmowania społecznie ważkich decyzji regulujących zachowania przede wszystkim wielkich grup ludzi, a także ma realną możliwość egzekwowania podjętych decyzji za pomocą przymusu państwowego.

Władza polityczna spełnia szereg funkcji:

• funkcję integracyjną - hamuje tendencje odśrodkowe;

• funkcję dystrybucyjną - pośredniczy w rozdziale dóbr;

• funkcję ochronną - zapewnia spokój zewnętrzny i wewnętrzny;

• funkcję strukturotwórczą - tworzy mechanizmy społeczne umożliwiające dostęp do rządzenia różnym grupom społecznym;

Trzy rodzaje władzy politycznej:

• władza sprawowana - przedmiotowy i podmiotowy zakres decyzji podjętych przez podmiot władczy;

• władza kontrolowana - zakres w jakim decyzje podjęte przez podmiot władczy w określonym czasie, poddane zostały szeroko rozumianym środkom kontroli;

• władza realna - zakres wykonania (respektowania) decyzji politycznych;

Podział władzy z uwagi na jej podstawy i sposób sprawowania:

• władza faktyczna - nie usprawiedliwiona żadnymi normami, oparta na sile i przemocy;

• władza oparta o normy - władza legitymizująca się systemem norm; czasem akceptowana, kiedy indziej nie akceptowana i odrzucana wraz z systemem legitymizującym tę władzę;

• władza społecznie akceptowana - podstawą działania są nie tylko normy, lecz także aktywne przyzwolenie członków określonej struktury organizacyjnej

Sprawowanie władzy politycznej nosi miano rządzenia.

W obrębie władzy politycznej wyróżnia się zazwyczaj władzę polityczną (w węższym znaczeniu) pojmowaną jako władza partii, która zwyciężyła w wyborach oraz władzę państwową.

Władza publiczna to władza państwowa i samorząd terytorialny (nie jest władzą państwową).

Władza państwowa to władza, która przysługuje konkretnym organom państwowym, w granicach określonych przez normy prawne. Sprawowana jest za pomocą wyodrębnionego aparatu na określonym terytorium, nad którym państwo posiada suwerenność. Sprawując władzę państwo ma możność stosowania środków przymusu.

Władza państwowa to ogół powiązanych ze sobą państwowych jednostek organizacyjnych, w szczególności organów państwowych i obsługujących je urzędów, a także instytucji służących centralnemu ośrodkowi decyzji politycznych - służący do prowadzenia bieżącej polityki państwa. Aparat państwowy jest zorganizowany hierarchicznie i obejmuje swoją działalnością ogół ludności i całe terytorium państwa.

System rządów:

• parlamentarno-gabinetowy polega na równowadze między władzą prawodawczą a rządem, który bywa nazywany gabinetem. Rząd jest powoływany przez głowę państwa (monarchę, prezydenta) i musi cieszyć się poparciem większości parlamentarnej. Zaufanie parlamentu muszą posiadać zarówno poszczególni ministrowie jak i rząd jako całość. Utrata poparcia następuje, gdy parlament uchwali votum nieufności (uchwała wyrażająca brak zaufania do rządu). W systemie tym uprawnienia głowy państwa są bardzo ograniczone. Akty wydawane przez głowę państwa wymagają kontrasygnaty przez ministra. Polega ona na złożeniu podpisu pod aktem głowy państwa przez właściwego ministra lub prezesa rady ministrów, a także ponoszą odpowiedzialność polityczną za przyjęty akt. W systemie parlamentarno-gabinetowym na czele rządu staje zazwyczaj lider partii posiadającej większość w parlamencie lub lider koalicji. Parlament może odwołać rząd zawsze, gdy polityka rządu mu nie odpowiada. Środkiem zapobiegawczym pochopnemu odwoływaniu rządu przez parlament jest tzw. konstruktywne votum nieufności. Polega ono na tym, że głowa państwa przyjmuję dymisję rządu tylko wówczas, gdy większość parlamentarna, która doprowadziła do upadku rządu, jednocześnie uzyskała poparcie dla nowego premiera. Rząd w określonych okolicznościach może skutecznie żądać od głowy państwa rozwiązania parlamentu i rozpisania nowych wyborów. Rząd ma również wpływ na pracę parlamentu, gdyż jest głównym autorem projektów ustaw.

• parlamentarno-komitetowy (konwentu) - rząd jest wybierany bezpośrednio przez parlament i stanowi jego komitet wykonawczy. Parlamentowi podporządkowane są wszystkie inne organy państwowe.

• prezydencki - w systemie tym istnieje pewna przewaga władzy prezydenta nad parlamentem. W systemie tym prezydent najczęściej łączy stanowisko głowy państwa i szefa rządu. Czasami jest wyłącznym twórcą polityki zagranicznej i zwierzchnikiem sił zbrojnych. Legislatywa (parlament) i egzekutywa (prezydent) pochodzą najczęściej z odrębnych wyborów powszechnych. Prezydent dobiera sobie ministrów bez względu na stanowisko parlamentu. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, może być złożony z urzędu jedynie w wypadku naruszenia konstytucji czy popełnienia przestępstwa. Cechą charakterystyczną systemu prezydenckiego nie jest oddzielenie władz, ale rząd oddzielnych instytucji wspólnie sprawujących władzę. W praktyce dość często spotykanym systemem rządów jest system semiprezydencki (półprezydencki) łączący w sobie elementy systemu prezydenckiego i parlamentarno-gabinetowego. System ten charakteryzuje się tym, że prezydent, będąc głową państwa powoływany jest w wyborach powszechnych, podobnie jak parlament. Ponosi on odpowiedzialność konstytucyjną, powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów. Rząd politycznie odpowiada przed parlamentem. Rząd nie pełni funkcji doradczych wobec prezydenta, natomiast w niektórych odmianach systemu semiprezydenckiego głowa państwa może zwoływać posiedzenia rady ministrów i im przewodniczyć

Władza samorządowa to samodzielne i niezależne zawiadywanie swoimi sprawami.

Samorząd dzieli się na dwie grupy:

• samorząd korporacyjny - członkostwo ma charakter przymusowy (obowiązkowy) np. gmina, izba lekarska; Członkostwo nie zależy tu od woli jednostki, ale od pewnych faktów określonych przez prawo, np. zamieszkiwanie na określonym terenie, wykonywanie pewnego zawodu; Jednostka samorządu korporacyjnego wyposażona jest zazwyczaj w osobowość prawną i powołana do wykonywania określonych zadań administracji państwowej na zasadach pełnej samodzielności i niezależności od rządu. Swoje zadania wykonuje przy użyciu przymusu. Samorząd korporacyjny występuje jako:

• samorząd terytorialny - czyli samorząd obejmujący wszystkie osoby zamieszkałe na terenie określonej jednostki podstawowego podziału terytorialnego (np. gminy)

• samorząd specjalny - którego jednostki mają zadania jednokierunkowe i skupiają osoby wykonujące określony zawód lub czynne w określonej gałęzi gospodarki. Stosownie do tego samorząd specjalny można podzielić na samorząd zawodowy (np. rada adwokacka) i samorząd gospodarczy (np. izba rzemieślnicza)

• samorząd zakładowy - członkostwo ma charakter dobrowolny;

Różnorodność zadań podejmowanych przez współczesne państwo powoduje rozbudowę aparatu państwowego i wzrost liczby urzędników. Dla uporządkowania ich działań wypracowane zostały szczególne formy organizacyjne w postaci struktur biurokratycznych. Struktura biurokratyczna jest wysoce zracjonalizowaną formą zorganizowania hierarchicznego administracji.

Społeczeństwo

Społeczeństwo - to historycznie ukształtowana wielość zbiorowości społecznych oraz ich instytucji wzajemnie od siebie uzależnionych, zintegrowanych przez instytucje społeczności nadrzędnych (narodu, państwa, plemienia) posiadających określone, wspólne, obiektywne warunki bytu i pewne wspólne kompleksy kultury.

Społeczność państwowa obejmuje ludzi zamieszkałych w granicach jednego państwa, którego granicę w znacznym stopniu wyznaczają ramy działalności członków takiej społeczności. Społeczność państwowa skupia w sobie prawie wszystkie przejawy życia społecznego mieszkańców kraju.

Naród

Między organizacją społeczną jaką jest państwo, a organizacją społeczną zwaną narodem istnieją rozliczne związki. Pojęcie narodu jest dyskusyjne. W dużej mierze zaważył na tym fakt, że naród jest zarówno jedną z kategorii politycznych i instytucją prawną, jak i przedmiotem potocznych refleksji oraz naukowych koncepcji i teorii.

Naród- to wielka grupa wspólnotowa, niesformalizowana, powstała w toku rozwoju historycznego, oparta na zbliżonym stosunku jej członków do wspólnych elementów kultury, tradycji wspólnych losów oraz na dążeniu do zachowania odrębności. Naród najczęściej - chociaż nie zawsze - jest grupą o wspólnym pochodzeniu i wspólnym języku. Naród powstaje na określonym terytorium, ale po ukształtowaniu może ulec rozproszeniu, zachowując poczucie odrębności narodowej. Naród nie jest grupą sformalizowaną. W granicach jednego państwa może żyć wiele narodów.

Koncepcje teorii narodu:

• naturalistyczna - naród to grupa genetyczna, uwarunkowana właściwościami środowiska geograficznego, w jakim zamieszkuje;

• politologiczna - naród to wspólnota polityczna tożsama z państwem; każde państwo zabiega o ukształtowanie w swoich ramach narodu;

• kulturowa - naród to ukształtowana w toku rozwoju historycznego społeczność, której członkowie uczestniczą we wspólnej kulturze narodowej obejmującej język, obyczaje, sztukę i naukę, działalność gospodarczą, tradycje i inne formy aktywności. W tym ujęciu naród jest wspólnotą kultury.
  
  
  
  
  
  
  

25

15

prawo konstytucyjne

prawo prywatne

prawo cywilne

prawo publiczne

Gałęzie prawa

zbrodnie

występki

delikty prawa cywilnego

przestępstwa

wykroczenia

czynności niezgodne z prawem

czynności zgodne z prawem

konstytutywne

deklaratywne

konstytutywne

deklaratywne

orzeczenia sądowe

decyzje administracyjne

czynności prawne

niezamiarowe

wolicjonalne (zamiarowe)

działania

zdarzenia

fakty prawne

SYSTEM

historia państwa i prawa

historia myśli politycznej

teoria państwa i prawa

Wstęp do nauki o państwie i prawie

prawo administracyjne

prawo karne

---