Nauka - (w/g Leona Zawodowskiego), system zdań opisujących pewną dziedzinę rzeczywistości; system zdań komunikujących jasno, wyraźnie i zrozumiale prawdziwy stan rzeczy w danej dziedzinie rzeczywistości, przynoszący sprawdzalne dowody, że ten stan rzeczy zachodzi.
Nauka - (w/g Ireneusza Bobrowskiego), 1.Stawia pytania (poprawne, zasadne, trafne, rozstrzygalne). 2.Definiuje. 3.Klasyfikuje lub typologizuje. 4.Wyciąga wnioski.
Każdy normalny człowiek ma wiedzę o języku:
Wiedza jasna (implicytna, intuicyjna) - umie poprawnie używać końcówek przypadkowych.
Wiedza wyraźna (świadoma, naukowa) - wie, dlaczego są takie końcówki.
Poprawna klasyfikacja - jest wtedy, gdy po klasyfi., sumując elementy, mamy tyle samo elementów, co przed klasyfikacją.
Gdy mamy kłopoty z klasyfikowaniem, to wprowadzamy typologię.
Decyzja arbitralna - zaliczenie czegoś do jakiejś grupy dla potrzeb opisu.
Klasyfikacje są zawsze rozłączne!
Językoznawstwo ogólne - naukowa wiedza o języku; nauka o języku.
Językoznawstwo szczegółowe - synchroniczny opis jakiegoś języka lub dialektu (gramatyka opisowa).
Językoznawstwo porównawcze - porównywanie systemów językowych różnych języków.
Językoznawstwo ogólne - badanie istoty zjawisk językowych w oparciu o różne języki (teoria języka)
Językoznawstwo to zbiór naukowych sądów na temat języka; zbiór sądów tworzących wiedzę wyraźną o języku.
Języko. buduje modele systemu językowego. Musza istnieć modele, ponieważ oryginał jest abstrakcją. Modeli jest wiele (zawierają uproszczenia).
Mowa jest pierwotna, a pismo wtórne!
Cechy językoznawstwa tradycyjnego (XIXw.):
- ekspresjonizm (dać wyraz uczuciom),
- psychologizm (wyrażenie myśli),
- rozdrobnienie (każdy kawałek badany osobno),
- indywidualizm (badano języki pojedynczych osób)
- diachroniczność (badano rozwój głoski na tle jęz.).
Cechy współczesnego języka naukowego:
- komunikatywność (prymalna funkcja języka),
- funkcjonalność (szukanie elementów i ich funkcji),
- tekstowość (poznajemy system jęz. poprzez tekst),
- systemowość, relacyjność,
- społeczność,
- synchroniczność.
„W języku nie ma prywatnej własności, to co funkcjonuje w języku jest społeczne”- De Soussiere.
Miejsce językoznawstwa wśród innych nauk:
- w/g Franciszka Gruczy
Socjologia Psychologia
Etnologia Lingwistyka Neurologia
- w/g Antoniego Furdala
cybernetyka socjologia
i teoria informacji
etnografia
semiotyka
nauka o literat.
logika
historia
psychologia
archeologia
akustyka anatomia i fizjologia antropologia
1.Dziedziny komunikatywno-poznawcze:
- cybernetyka - w jaki sposób język komunikuje: redundancja (nadmiar informacji), entropia (ilość informacji na jednostkę),
- semiotyka - nauka o znakach, najważniejszy język,
- logika - formalne podejście do języka, duży wpływ na składnie, prawdziwość sadów,
- psychologia - język to przejaw myśli; (psycholingwistyka powstała w poł. XXw.), aktywizacja poszczególnych części mózgu podczas posługiwania się językiem, mechanizmu przyswajania języka, wielojęzyczność,
- ontogeneza - rozwój osobniczy od niemowlęcia,
- filogeneza - rozwój społeczności,
- zoopsychologia - rozwój i język zwierząt.
2.Nauki społeczne:
- socjolingwistyka - rola języka w społeczeństwie,
- etnografia - rozmieszczenie na mapie zjawisk jęz.
- nauka o literat. - tworzywem liter. jest język, rozwój liter. wpływa na rozwój języka,
- historia - wpływ historii społeczności, kultury,
- archeologia - odkrycia weryfikują i pomagają przy ustalaniu dziejów (onomastyka i etymologia pomagają archeologom).
3.Nauki przyrodnicze:
- antropologia - dł. czaszki i kości, położenie krtani,
- anatomia i fizjologia - fonetyka (oddech, narządy mowy),
- akustyka - fiz. strona dźwięków mowy, w jaki sposób my odbieramy dźwięki mowy, przekaz i zapis mowy.
NAJSTARSZE BADANIA JĘZYKOZNAWCZE
Chiny - Chińska myśl lingwistyczna nie została opracowana. Różne dialekty, ale łączy ich pismo (IVw.p.n.e.), który pozwala im się porozumieć. Prosta struktura morfologiczna, ale trudne pismo.
Indie - V-Viw.p.n.e. (sanskrypt - język religi).
Indyjska szkoła gramatyczna:
- wysoki poziom językoznawstwa materiałowego,
- potrzeba jego opracowania wynikała z potrzeb filologicznych i religijnych,
- gramatyka przed pismem,
- Panini systematyzuje w tzw. „Ośmioksiąg” wiedzę gramatyczną: 3976 reguł mnemotechnicznych. Była to pierwsza gramatyka opisowo-normatywna opracowana na podstawie etopirii, wydana przez Paniniego w Europie w 1810r. pt. „Gramatyka”.
Bardzo dobre opracowanie takich problemów, jak:
- klasyfikacja głosek, miejsce artykulacji,
- zasad kombinacji fonologicznej,
- opis zmian zachodzących na styku morfemów i wyrazów,
- podział na części mowy (czasownik, rzeczownik, przyimek, partykuła),
- rozróżnienie fleksji i słowotwórstwa,
- wyróżnienie rdzenia i afiksu,
- systematycznego opisu kompozycji i derywacji,
- akcentu zdaniowego i wyrazowego.
Przykłady reguł mnemotechnicznych:
l - końcówka czasownika
n - końcówka czasów pobocznych
a, o, u - poszczególne końcówki czasów
Grecja - dwa okresy:
1.V-IVw.p.n.e.: zainteresowanie językiem i badania językoznawcze prowadzone przez filozofów.
2.IIIw.p.n.e.-476r. (epoka hellenizmu): w drugim okresie dochodzą również filologowie, a pod koniec starożytności także gramatycy.
Zajmowano się sprawami fundamentalnymi:
- Problem stosunku języka do rzeczywistości, tzw. problem thesei i physei, o ile język może być narzędziem poznania. Zajmowali się tym filozof.
physei - istnieje związek między językiem a rzeczywistością; poznanie rzeczywistości przy pomocy języka,
thesei - nie istnieje związek między językiem a rzeczywistością; wszystko jest umowne, związek natury konwencjonalnej, przypadkowej.
Heraklit z Efezu opowiadał się po stronie physei, a Demokryt z Abdery po stronie thesei. Epikur chciał to pogodzić i wyróżnił III okresy: 1.Thesei - naturalny (krzyk niemowląt, symptomy do I roku), 2.Physei - włączamy własny intelekt (świadomy krzyk, apel) 3. Połączenie thesei i physei.
- Pytania o zgodność kategorii logicznych i językowych, a w związku z tym podjęcie problemu analogii i anomalii.
Analogia - regularność, sztuka porządku w języku; przedstawiciele to filologowie aleksandryjscy,
Anomalia - wyjątki od reguły; stwierdzenie, że nie ma reguł w języku, które nie miały by anomalii; przedstawiciele to stoicy.
Gramatycy greccy:
Dionysios Thrax (Dionizjusz Trak): około 100 lat p.n.e. „Tekhne grammatike” (Sztuka dotycząca liter). Uczono z niej greki do końca XIIw.
„Gramatyka jest to znajomość normalnego języka poetów i pisarzy”.
Apoloniusz Dyskolos (Mruk) - I.poł. IIw.; uznany za najwybitniejszego gramatyka greckiego. Twórca lokalistycznej teorii przypadków. Wychodził od tekstu.
Przez cały okres starożytności nie umiano oddzielić fleksji od słowotwórstwa. Sprawa wewnętrznej budowy języka oparta na jednostkowości.
Rzym - opierali się na tym, co zrobili Grecy; przejęli od nich alfabet.
Gramatycy rzymscy:
Marcus Varro (Warron) - I w.p.n.e.; wybitny uczony rzymski; około 70 dzieł, m.in. „De linquae latina”, zachowało się 6 ksiąg „O etymologii, deklinacji i koniugacji”. W/g Warrona podstawą fleksji jest kategoria - analogia, język jest zjawiskiem umownym, Warron ustalał klasy wyrazów.
Analogia = a = c np. biegać = spawać
b (x) biegacz spawacz
Aelius Donatus - autor dwóch gramatyk: „Ars minor” i „Ars major”. Napisał je metodą katechizmową (pytanie i odpowiedź).
Chrisippos - stwierdził, że jednemu wyrazowi nie odpowiada tylko jeden antonim,
np. lekki - ciężki, poważny, ciepły, silny
- uważał również, że rodzaje mogą się wahać,
np. por, pora albo ten magiel, ta magiel
- zauważył, że występują wśród nazw zwierząt rzeczowniki, takie same dla dwóch rodzajów,
np. ta, ten jaskółka, bocian
Współcześnie uważamy, że istnieje analogia między zjawiskami językowymi a pojęciami, a nie kategoriami. Nie każde pojęcie ma swój odpowiednik. Kategorie gramatyczne są odbiciem podziałów językowo-relewantnych. Abstrakcyjne cechy mają najczęściej końcówkę -ość.
ANALOGIA I ANOMALIA
Kategorie Jednostki
Składnia Fleksja Derywacja Leksykologia
Analogie Jednostkowość
i proporcjonalność i nieproporcjonalność
Kategorie fleksyjne Kategorie słowotwórcze
są aprioryczne są aposterioryczne
(przewidywalne) (uświadamiane ex post)
- w/g A.Heinza
# To, co nieregularne w diachronii, jest regularne w synchronii!
# Formy używane najczęściej ewoluują najwolniej!
# W miarę rozwoju języka formy anomalijne są eliminowane!
ŚREDNIOWIECZE (476 -1453R.)
1.Wysoka ranga łaciny, uznawanej za jedyny język mający gramatykę (miała opracowaną gramatykę). Gramatyka łacińska uznana za uniwersalną.
2.Spekulacje na temat pochodzenia mowy (gloriogonia), deferencja języków.
3.”Grammatica speculatina”, czyli teoretyczne rozważania na temat języka: logika, teoria części mowy, znaczenie, filozoficzny spór o uniwersalia.
4.Pisanie podręczników do nauki łaciny:
- Izydor z Sevilli (VI/VIIw.),
- Aleksander de Villa Dei (XIIw.).
5.Dante Alighieri (XIII/XIVw.) „De vulgari eloquentia“. Przełamuje monopol łaciny. Stwierdza, że języki europejskie pochodzą od hebrajskiego.
6.W Polsce Jakub syn Parkosza z Żurawicy ok.1440r. „Traktat o ortografii”.
ODRODZENIE - OŚWIECENIE
1.Zdarzenia ważne dla ludzkości:
- wynalazek druku: Jan Gutenberg, 1455r.,
- odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492r.,
- humanizm,
- odkrycie łaciny klasycznej,
- awans społeczny poprzez pisanie tekstów i mówienie poprawnym językiem.
2.Konsekwencje tego dla językoznawstwa:
- złamanie monopolu łaciny,
- powstanie gramatyk żywych języków narodowych, np. Piotr Statorius Strojeński „Polonicae grammatices instituttio”. - 1568r.
- powstanie nowych naukowych gramatyk łacińskich, np. Juliusz Cesar Scaliger „De casuis linquae Latinae”.,
- poznanie i opisywanie egzotycznych języków nieeuropejskich. Bogaty i różnorodny materiał jęz.,
- obok zintegrowań materiałowych i teoretycznych powstaje językoznawstwo ogólne i szczegółowe,
- początki fonetyki (Wolfgang Hellwag),
- klasyfik. samogł., trójkąt samogł.(Wolfgang von Kempelen),
- próby typologii języków i ustalenia prajęzyków (J.J.Scaliger 1599r.),
- moda na porównywanie języków, np. „Dictionarium septem linquarum” Ambrogia Calepina - Kalepinusa z 1561r.,
- szybki rozwój fonetyki - XVIII, XIXw.,
- 1601r. odkrycie istnienia wiązadła głosowego,
- składnia nie istnieje samoczynnie, ale związana jest z retoryką,
- Dante Alighieri zauważa podobieństwo do siebie języków (1599r.):
11 języków macierzystych:
4 główne grupy jęz. Europy:
romańska,
germańska,
słowiańska,
grecka.
7 pobocznych:
albański,
tatarski,
węgierski,
fiński,
islandzki,
starobrytyjski,
baskijski.
3.Trzy główne problemy okresu późniejszego:
I. Rozważania dotyczące gramatyki uniwersalnej.
II. Próba stworzenia uniwersalnego, sztucznego języka nauki (wyrazy jednoznaczne).
III. Rozważania dotyczące pochodzenia języka (kulminacja w XIXw. We Francji).
4.Wpływ racjonalizmu i empiryzmu (Kartezjusz „Rozprawa o metodzie”). Dwie metody: a) analiza- rozkład na czynniki proste; b) matematyczna - stosunki ilościowe.
5.Leibnitz
- postuluje za powstaniem map lingwistycznych,
- uważa, że jęz. hebrajski nie jest najstarszy,
- sądzi, że nazwy geograficzne są najstarszymi nazwami na danym terenie,
- wprowadził dużo zdrowego rozsądku,
- ważniejsza strona formalna a nie znaczenie, podczas porównania języków.
- „Język jest po to, aby treści psychiczne przekazywać otoczeniu”.
6. Cykliczny rozwój ludzkości jest rozwojem mowy. Trzy etapy teorii ekspresji w/g Vico:
- etap bogów - jęz. religii; brak dźwięków, tylko symbole, alegorie i gesty,
- etap bohaterów - etap poetycki; rozwój poezji, głównie tropy, obrazy poetyckie; przejaw pierwotnego ludzkiego poznania,
- etap ludu - okres języka ludzkiego, okres dojrzałości języka; są dźwięki, konwencjonalne wyrazy.
# Najważniejsza funkcja ekspresywna, a nie komunikacyjna!
# Pod koniec XVIIIw. Pierwszy kontakt ze skryptem
# XIXw. To dominacja diachronii!
GRAMATYKA PORT - ROYAL
Jej twórcami byli filozofowie Antoine Arnauld i Claude Lancelot 1660r. Był to podręcznik gramatyki uniwersalnej dla szkół jensenickich.
Pierwsze zdanie brzmiało: „Gramatyka jest sztuką mówienia”.
ZAŁOŻENIA:
1.Założone, że istnieje nadrzędna - uniwersalna gramatyka (jednakowe zasady myślenia wszystkich ludzi).
2.Badanie języka polega na wykrywaniu praw i ustaleniu związków między regułami gram. i logicz.
3.Bada się jęz. żywe, ale nie zapomina o klasycznym
4.Poszukiwano uniwersaliów językowych.
5.Naukowy charakter mają tylko twierdzenia ogólne na temat języka; gramatyki szczegółowe są sztuką.
6.We wszystkich językach myśl wyobrażona jest przez podmiot i jego atrybut oraz ich łącznik czasownikowy „jest”. Punktem wyjścia jest struktura sądu logicznego X jest Y, np.
* Niewidzialny Bóg stworzył widzialny świat.
trzy sądy: - Bóg stworzył świat.
- Bóg jest niewidzialny.
- Świat jest widzialny.
7.Odróżnia się dźwięk i literę.
8.Zauważono, że przyimki uzupełniają braki fleksji przypadkowej.
9.Składnia zgody jest wynikiem porządku naturalnego, zaś rządu arbitralnego. Jest też tzw. nieprzypadkowy układ wyrazów w zdaniu.
10.Zastanawiano się, co zachodzi między myślą a wypowiedzeniem.
11.Za uniwersalne uznano cechy języka (wszystkie języki mają jeden wspólny mechanizm): język jest odbiciem myśli; myśl przekazywana jest przez zdanie; zdanie zawsze zawiera podmiot i orzeczenie, wyrażone określoną częścią mowy.
12.Składnia - stosunki zachodzące między wyrazami w zdaniu. Konstrukcja - szyk wyrazów w zdaniu. Dzięki regułą składniowym sens pozostaje ten sam.
13.Rzeczownik - rzeczowy odpowiednik substancji; jest pierwszy od czasownika, tak wskazuje rozum i natura, najpierw musi ktoś istnieć, aby mógł trwać.
14. Trzy konstrukcje zdania: I. Prosta (naturalna) - odzwierciedla to szyk wyrazów; tak poznajemy świat, np. słońce świeci. II. Ekspresywna - np. w poezji szyk nie jest naturalny. III. Potoczna - łączy obie wyżej wymienione.
15.Cechy uniwersalnego języka:
- język jest odbiciem myśli (ujawnia główną cechę człowieczeństwa),
- myśl przekazywana przez zdanie,
- zdanie zawsze zawiera podmiot i orzeczenie,
- podmiot i orzeczenie wyrażone są określonymi częściami mowy,
- określone relacje między poszczególnymi częściami mowy.
Wiek XVII-XVIII:
Uniwersalia Językowe
Cechy dostępne we wszyst. jęz.(mogą ale nie muszą)
niezmienność niezależnośc
absolutne statystyczne nieograni. Implikacyjne
języki języki Z występuje jeśli X to Y
zawsze... zwykle... wszędzie
Metoda indukcyjna: bierzemy jak największą liczbę języków i szukamy wspólnot; badania intuicyjne.
Metoda dedukcyjna: przecenienie roli jednego języka; badania powierzchowne.
Uniwersalia absolutne:
- w języku występują samogłoski i spółgłoski
- z fonemów tworzą się większe jednostki znaczące (morfemy)
- w języku istnieją rzeczowniki i czasowniki
- można zestawiać ze sobą morfemy
- istnieją pytania i przeczenia
- występuje rekurencja: można stosować cały czas te same reguły.
Uniwersalia statystyczne: z bardzo dużym prawdopodobieństwem występuje w każdym języku, ale może się zdarzyć, że ich nie ma.
Uniwersalia nieograniczoności:
- im więcej samogł. tym więcej spółgł.
- dotyczą wyizolowanych faktów
- wszystkie języki mają samogłoski.
Uniwersalia implikacyjne:
- jeżeli w języku występuje zjawisko X, to występuje też Y; jeśli.....to.....
- nie stwierdzono występowania języków, w których byłyby samogł. nosowe, a nie byłoby ustnych
- jeśli w jakimś jęz. jest l.mn., to jest też l.p. Jeśli występuje l.podw., to jest też l.mn
np. l.p.<l.mn.<l.podw.<l.potr.....
- jeśli w zdaniu występuje dopełnienie bliższe, to jest też podmiot. Jeśli dopełn. dalsze, to jest bliższe.
Np. podmiot<dop. bliższe<dop. dalsze.
Uniwersalia strukturalne:
- Arbitralność- umowny znak języka
- Semantyczność- mają znaczenie
- Dwuklasowość- z nieznaczących elementów tworzymy znaczące, np. z fonemów morfemy
- Dyskretnośc- znaki złożone są kombinacjami znaków prostych, np. znaki językowe nie są znakami ciągłymi, tylko są rozkładane na czynniki prostsze
- Otwartość (produktywność)- definicyjność; otwartość systemu językowego; tworzymy tyle nazw ile nam potrzeba; język jest nieskończony
- Metajęzykowość- jedyny znany kod mówiący o sobie
Uniwersalia pragmatyczne: (relacja między znakami a użytkownikami znaków) biorąc pod uwagę użytk. języka:
- Tradycyjność- język przekazywany od innych pokoleń, dziedziczony
- Sprzężenie zwrotne- każdy nadawca komunikatu jest zarazem jego odbiorcą
Uniwersalia gramatyczne:
- elementy deiktyczne- elementy wskazujące (zaimki wskazujące i osobowe)
- uniwersalne jednostki językowe- morfemy, wyrazy
- występowanie morfemów gramatycznych (morfem <leksykalny, gramatyczny>- wskazuje końcówki wyrazowe, jak i analityczne
- występowanie nazw własnych- wiąże się z funkcją poznawania świata za pomocą języka
Niekwestionowane uniwersalia językowe:
- konwencjonalność języka
- dwuklasowość
- występowanie spółgłosek i samogłosek
- występowanie elementów deiktycznych
- występowanie nazw własnych
Redundancja- nadmiar informacji w komunikacie sformułowanym w danym kodzie:
- komunikat musi być zrozumiały mimo zakłóceń
- kod językowy musi zawierać nadmiar inform. po to, by błędy i zniekształcenia nie przeszkodziły w odczytaniu informacji
- redundancja 0- wszystkie inform. są tak samo ważne do odczytania, niczego nie można pominąć, np. nr tel., str. internetowa
- im większa redundancja, tym mniej pomyłek
- początek wyrazu jest najmniej przewidywalny, pierwsza litera nie powinna zostać zmieniona
-ważniejsze w informacji są spółgłoski
-im częściej pojawia się jakaś litera, tym jest mniej informatywna
- najczęstszą literą jest e, potem a, o, t / j
- język naturalny jest zawsze redundantny.
Wiek XIX:
I. Cechy:
1.Postawa romantyczna- sięganie do przeszłości; badamy to, co sami możemy zobaczyć.
2.Fascynacja egzotyką- zainteresowanie Indiami; odszyfrowane hieroglify „Kamień z Rozetty” 1822r.
3.Najważniejsza diachronia.
4.Kontynuowanie postawy psychologizującej.
5.Porównywanie języków. Powstaje naukowa metoda badawcza (historyczno-porównawcza).
6.Materiałowość (2 poł. XIXw.); wnikliwa analiza.
7.Teoretyczność.
8.Osiągnięcia nauk przyrodniczych (silna zależność z językiem).
II. Ważne dla rozwoju językoznawstwa:
1.Carl von Linne- przejrzysta i uporządkowana systematyzacja typologiczna organizmów (klasy-gromady-rzędy-rodzaje-gatunki).
2.George Cusier- twórca zasady „korelacji budowy narządów” dzięki której możliwa jest rekonstrukcja szkieletów z fragmentów; porównywanie elementów chronologicznie różnych.
3.Karol Darwin- sformułował teorię ewolucji.
4.Wilhelm von Humboldt (1767-1835)- największy teoretyk (XIXw.) i ojciec językozn. ogólnego; zwolennik psychologizmu; przeciwnik gr. uniwer.
* Językozn. służy antropologii- analiza powinna pozwolić na dotarcie do psychiki ludzkiej.
* Językozn. rozpatrujemy w powiązaniu z kulturą i psychiką danego narodu. Wyrazy pozwalają myśleć.
* U podstaw budowy gramatycznej języka tkwi forma pojęciowa (Inners Sprachenform).
* Różnorodność języków jest przejawem różnorodności światopoglądów.
*Język cały czas ewoluje, jest działaniem a nie stanem (energia).
* Język subiektywizuje poznanie rzeczywistości.
* W latach 30-tych XXw. powstaje neokumbottyzm reprezentowany głównie przez Leo Wieisgerbera, twórcę gramatyki treści. Jego celem było poznanie i naukowe opracowanie duchowej strony języka. Uważał, że treść wyrazu jest pojęciem, które niekoniecznie odnosi się do rzeczywistości, jest swoistym „przedmiotem duchowym”. Istnieje językowy obraz świata, determinujący sposób widzenia świata zewnętrznego. Neokumbottycy stworzyli pojęcie pola językowego.
III. Wpływ nauk biologicznych na językoznawstwo:
1.Friedrich von Schlegl- przejął termin gramatyka porównawcza z anatomii porównawczej Cusiera. Przeniósł również na grunt lingwistyki metodę polegającą na porównaniu całych systemów gramat. Zajmował się ustaleniem prajęzyka oraz pokrewieństwem języków. Wniósł do badań nad językiem wartościowanie. W 1808r. „Uber die Sprache und Weisheit der Indier”.
2.August Schleicher (1821-1868)- przedstawiciel darwinizmu w lingwistyce. Zdefiniował rodzinę języka- pochodzą od wspólnego przodka. W/g niego język jest organizmem niezależnym od człowieka. Od niego pochodzi znak (asterisk).
* Morfologiczna klasyfikacja języków:
- izolacyjne - „kryształy”
- fleksyjne - „zwierzęta”
- aglutynujące - „rośliny”
* W 1868r. opublikował bajkę w zrekonstruowanym języku praindoeuropejskim „Owce i konie”.
* Stworzył teorię falową- zmiany językowe zachodzą w określonym czasie i miejscu. Zapoczątkowana zmiana w jakimś punkcie promieniuje na zewnątrz, jak kręgi na wodzie np. akcent na pierwszą sylabę- gw. góralska, kaszubska.
Początki językoznawstwa naukowego
3.Rasmus Kristian Rask (1787-1832)- jeden z twórców językozn. historyczno-porównawczego. Odkrył pokrewieństwo i podobieństwo języków indoeuropejskich, tjk: języki germańskie, grecki, łacina, litewsko-słowiański.
* 1814r. „Badania nad powstaniem języka indoeuropejskiego, czyli islandzkiego”- wykazał ścisły związek między język. i grupami języków indoeurop. Opierał się na budowie, czyli gramatyce.
* Sformułował pierwsze prawo głosowe, tzw. prawo przesuwki konsonatycznej w językach germańskich, znane jako Prawo Grimma.
4.Franz Bopp- współrodzic językozn. porównaw.
* 1816r. „Uber der Conjugat...”- porównywał systemy koniugacyjne języków indoeurop. Początek lingwistyki historycznej.
* W latach 1839-52 wydał VI tomów „Gramatyki porównawczej”.
* Stworzenie metody historyczno-porównawczej:
- objaśnienie faktów językowych poprzez związki z faktami język. na wcześniejszym etapie języka
- porównywanie języków pokrewnych pozwala zrekonstruować zjawiska bezpośrednio niedostępnych badaczowi; fakty język. rekonstruowane w wypadku zachowania ich w językach pokrewnych
- porównywano dużą ilość języków i faktów język.
- porównuje się morfemy i formanty gram.; ich funkcje w systemie są lepiej określone i b. stałe
- przyjęcie zasady językowego continuum.
MŁODOGRAMATYCY
* Pierwsza szkoła językoznawcza w dziejach lingwistyki- Lipsk 1870-1900r.
* Członkowie: August Leskien, Karl Brugmann, Hermann Osthoff, Herman Paul (główny teoretyk)- autor dzieła z 1880r. „Prasipien der Schprachgeschichte” oraz stwierdzenia „co nie jest historyczne, nie jest naukowe“, zwany był „Nieugiętym Apostołem historyzmu, Berthold Delbruck.
* Cechy szkoły młodogramatyków:
- nadanie pełnej naukowej ścisłości metodzie hist.-porównawczej
- fakty językowe tłumaczono przez zjawiska psychologiczne (jęz. nie jest bytem biologicznym)
- asystemowe, atomizujące traktowanie zjawisk językowych
- przedmiotem badań mogą być tylko konkretne fakty materiałowe; postawa empiryczna
- brak wartościowania; język w całym rozwoju jest jednakowo ważny
- początek badań dialektologicznych; dialekty są objawem działania praw rozwoju językowego
- dość słabe zainteresowanie językiem mówionym i językiem indywidualnym
- próbowali wyjaśnić zjawiska, a nie tylko je opisać.
* Korzyści dla językoznawstwa:
- konieczność kompletności badanego materiału
- zmiany fonetyczne wyjaśniane tylko przy pomocy danych językowych
- ograniczenie subiektywizmu w badaniach
- stworzenie bardzo solidnej podstawy dla późniejszych koncepcji lingwistycznych.
* Złe skutki:
- atomizm
- drobiazgowość- niechęć do uogólnień i abstrakcji.
Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929)
* 1868r. “Einige Falle der Wirkung der Analogii...”
1.Badał ogólne przyczyny zmian język. (istotę jęz.).
2.Razem z Mikołajem Kruszewskim stworzył tzw. „kazańskie szkoły polskiej lingwistyki”. Celem tej szkoły było „zastosowanie ścisłych metod naukowych w językozn. i studia nad nowoczesną myślą językozn. w Europie.
3.Język to twór społ. i wytwór psychiki ludzkiej; jest narzędziem wytworzonym przez człowieka.
4.Jezykozn. to nauka niezależna, której nie należy mieszać, ani z fizjologią, ani z psychologią.
5.De Courtenay zwrócił uwagę na konieczność badań synchronicznych.
6.Zauważył, że różnice w dźwiękach języka wiążą się z różnicami znaczenia.
7.Fonetykę podzielił na dwie części:
a)fiziofonetykę (antropofonika)- fizyczna natura dźwięku (dziś:fonetyka)
b)psychofonetykę- rola dźwięku w mechanizmie jęz.; wpływ dźwięku na znaczenie (dziś:fonologia).
8.M.Kruszewski użył terminu fonem w znaczeniu jednostki fonetycznej (tzn. tego co jest fonetycznie niepodzielne) w odróżnieniu od dźwięku- jednostki antropofonicznej.
9.W/g Baudouina fonemy to kombinacje „bardziej podstawowych czynności artykulacyjno-słuchowych określonego typu, które „nie są jak oddzielone nuty, ale jak akordy złożone z kilku elementów”.
10.Baudouine nie ułożył swych koncepcji w spójny system. De Saussure przejął od obu Polaków i rozwinął m.in.:
- pojęcie statyki i dynamiki w języku
- pojęcie trwałości i zmienności
- odróżnienie języka i mowy
- nierozłączność oznaczającego i oznaczanego.
Wiek XX:
STRUKTURALIZM
1. I. poł. XXw.; język jako struktura systemu.
2.Podstawowe szkoły i kierunki:
- szkoła genewska
- praska szkoła strukturalna
- szkoła kopenhaska (glosemantyka)
- strukturalizm amerykański (deskryptywizm i dystrybucjonizm)
- gramatyka generatywna.
3. Ferdynand de Saussure zasadę systemowości: badacz powinien traktować zespól opisywanych przez siebie zjawisk wyraźnie i świadomie jako system; brać pod uwagę ograniczoną liczbę cech relewantnych z jakiegoś punktu widzenia.
4.Aksjomaty strukturalizmu:
- język należy badać jako system
- język jest zjawiskiem społ.
- oddzielenie synchronii od diachronii
- w badaniach należy być ścisłym i dążyć do prostoty.
5.F. de Saussure napisał w 1878r. rozprawę o systemie samogłoskowym w jęz. praindoeurop., w której zrekonstruował system fonologiczny w oparciu o analizę systemu morfologicznego.
6.Główne punkty jego teorii:
a)Język jest systemem znaków; istnieją w nim tylko różnice systemu relacji; jest system znaków tak powiązanych, że wartość jednego zależ od obecności pozostałych.
b)Wyróżnia się pojęcia: lanque- system językowy, parole- tekst.
Lanque:
- potencjalny (może być zawsze użyty; zjawiska mogą ale nie muszą się zdarzyć)
- trwały (solidarność z przeszłością)
- społeczny (brak prywatnej własności)
- abstrakcyjny
- wspólny całej społeczności językowej
- niezależny od jednostek
Parole:
- momentalne (nietrwałe)
- przypadkowe (własny, niezaplanowany wybór)
- jednostkowe (jeden nadawca)
- konkretne (konkretne dźwięki lub zapis)
- realizacja języka (bez lanque nie ma parole)
c)Znak językowy ma naturę dwudzielną, jest połączeniem pojęcia i wyobrażenia akustycznego; składa się z signifie (strony oznaczanej elementu znaczonego) i sigifiant (strony oznaczającej elementu znaczącego).
d)Cechy znaku językowego:
- arbitralność (thysei, physei)
- ma strukturę linearną (mówimy pojedynczymi dźwiękami mowy)
- ma wartość i znaczenie (relacje określają funkcje i wartości)
- znaki językowe pozostają w stosunku do siebie w relacjach: syntagmatycznych (in frasentia- obecne w danym tekście elementy danego wyrażenia zależą od sąsiednich lub od tego co wchodzi w ich skład) i paradygmatycznych (in absentia- stosunki nieobecne; dotyczą tych samych elementów językowych w systemie, a nie w tekście).
e)Konieczne jest odróżnienie synchronii od diachronii.
f)Język jest „czystą formą”, a nie substancją. O formie decydują różnice (opozycje) w zakresie pojęć i dźwięków.
7.Znaczenie F. de Saussure'a dla językozn.:
- utworzenie pierwszego zwartego systemu teoretycznego języka
- badanie jęz. jako systemu immanentnego odrzucenia danych pozajęzykowych
- uczynił z językozn. dyscyplinę, która stała się wzorem dla innych gałęzi nauk
- przezwyciężył pozytywistyczne myślenie młodogramatyków.
Szkoła genewska:
* Charles Bally i Albert Sechehaye.
* Badali funkcje ekspresywne mowy oraz stylistykę indywidualną i społeczną. Bally jest twórcą stylistyki w dzisiejszym kształcie.
Praska szkoła strukturalna:
* Powstała w 1926r. wokół praskiego koła lingwist.
* Reprezentanci: Mathesius(założyciel), Roman Jackobson, Mikołaj Trubeckoj (twórca fonologii), Muharowski.
Założenia:
- nie była wybitnie spójna
- spojrzenie członków tej szkoły na język było wybitnie funkcjonalne; „Jeżeli coś istnieje w języku to istnieje po coś”
- analiza wszystkich wyrażeń językowych powinna wychodzić od ich funkcji
- język jako narzędzie komunikacji
- istotna jest płaszczyzna foniczna (dźwiękowa) języka- Trubeckoj i Jackobson
- odróżnienie dźwięków różnicujących i nieróżnicujących znaczenie
- zajęcie się funkcjami języka
- głównym zadaniem jest analiza synchroniczna
- trzeba umieć zauważyć diachronię w synchronii
- podsystem dźwiękowy jęz. jest system. (alternacje)
- społeczeństwo posługujące się tym samym jęz. nie wykorzystuje go we wszystkich funkcj. jednakowo
- wprowadzili w typol. jęz. pojęc. „ligi bałkańskiej”.
Trubeckoj:
- uznał błędnie fonem za znak językowy
- napisał i wydał w 1939r. „Podstawy fonologii”
- podstawiamy dwa dźwięki (fonemy) i jest zmiana znaczenia, ale zmieniamy dwa dźwięki i nie ma zmiany znaczenia,
np. matka - patka - łatka , ale dżevo - dżevo.
Jackobson: `
- zajmował się zmianami spowodowanymi przez fonemy
- artykuł „Poetyka w świetle językoznawstwa”
- chciał przedstawić matrycę fonologiczną dla jęz. świata
- wyróżnił 12 cech charakteryzujących fonemy jęz. świata (+,-,0)
- a, u, i, p, k, t- tych dzieci uczą się najszybciej, a afatycy zapominają najpóźniej
- razem z Halle „Podstawy języka”
Mathesius:
- zajmował się funkcjonalną perspektywą zdania
- wprowadził pojęcia: temat (datum)- informacja znana remat (novum)- infor. nowa. W zdaniu najpierw temat potem remat.
Muharowski:
- zastanawiał się jak a nie co się komunikuje.
Szkoła kopenhaska:
* Twórca Luis Hjemslev: stworzył elegancki model jęz., ale nie można było go zastosować.
* Wykluczył semantykę i fonetykę.
* Morfologia i składnia wchodzą w skład gramatyki.
Strukturalizm amerykański:
1.Rozwój w latach 30- i 40-tych XXw. Dwie podstawowe przyczyny tego rozwoju:
- opis języka Indian (około 1000 jęz.)
- psychologiczna koncepcja behawioryzmu (znaczny wpływ behawioryzmu na języka).
2. Behawioryzm- przedmiotem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie człowieka, wszystkie różnice między ludźmi wynikają z uwarunkowań środowiskowych, zachowanie jest odpowiedzią na bodźce zewnętrzne.
3.Deskryptywizm- ścisły opis zjawiska na podstawie cech zewnętrznych (dotyczyło języków, których lingwistyczni badacze nie znali).
4.W lingwistyce:
- odrzucono metodę introspekcji (nie brano pod uwagę intuicji)
- korpus tekstów traktowanych jako podstawa opisu języka
- nie zajmowano się znaczeniem
- dużą rolę przypisywano mowie (parole)
- każdą wypowiedź rodzimego użytkownika języka uznawano za gramatyczną
- prymat synchronii
- segmentacje tekstu na części, a potem klasyfikacja.
5.Dystrybucjonizm- wykorzystywanie dystrybucji w badaniach lingw. Dystrybucja to „zbiór kontekstów w jakich dany element jęz. może wystąpić”. Metoda ta pozwala na opis wszystkich jednostek języka bez odwołania się do znaczenia (zastąpienie semantyki kryteriami dystrybucyjnymi). Jedynym kryterium analizy jest czysta dystrybucja relatywna, stosowana z „heroicznym rygoryzmem”. Język można opisać ściśle i naukowo. Jedyną rzeczywistością językową jest tekst. Semantyka nie da się usunąć z badań.
6.Analiza dystrybucyjna- dzięki niej wszystkie zjawiska jęz. można opisać przy pomocy obiektywnych, wymiernych stosunków.
7.Harris wprowadził pojęcie transformacji- „przekształcenie jednej konstrukcji syntaktycznej w drugą przy zachowaniu tej samej podstawowej wartości semantycznej”; znaczenie zostaje zasadniczo to samo, zmianie ulega status gramatyczny i wartość stylistyczna. Transformacja może być: bierna, pasywna lub dotycząca szyku wyrazów. W języku istnieją „zdania językowe” (są one rozszerzeniem gramatyki) oraz „zbiór transformacji”. Gramatyka to zbiór reguł przekształcania.
8.Harris jest też twórcą struktury zdania przedstawianego jako algebraiczna formuła łańcuchowa, np. NP(fraza nominalna) + VP(fraza werbalna).
Franz Boss (twórca antropologicznej lingwistyki):
- opisał kilkanaście języków indiańskich; podkreślał rolę kultury w badaniach nad językiem; uważał, że najmniejszą jednostką języka jest zdanie.
Edward Sapir:
- uczeń Bossa
- wyznawca teorii, że język jest związany z kulturą społeczeństwa, a poznanie z językiem; podkreślał kulturowe znaczenie języka
- system jęz. uznał za idealny, ale badał tekst
- zwolennik dystrybucjonizmu; gramatyka to „system struktur tekstowych, będący odbiciem sposobu myślenia i widzenia świata przez daną społ.
Benjamin Lee Whorf:
- wraz z Sapirem twórca tzw. „hipotezy Sapire-Whorfa”, wg której język służy nie tylko porozumiewaniu się lecz zawiera także określony „obraz świata”; język determinuje widzenie świata, kształtuje myśli; różne języki w odmienny sposób klasyfikują rzeczywistość; poznanie uwarunkowane jest językiem.
Leonard Bloomfield (tw. amer. ling. deskryptywn.):
- 1933r. “Lanquage”- mechanistyczna koncepcja (formalna i materialna, oparta na behawioryźmie) języka; postawa socjologiczna, ignorowanie semantyki (znaczenie jest poza językiem).
- w składni wprowadził pojęcia:
Taksem- najmniejsza jedn. formy syntaktycznej, „cecha gram. pozbawiona znaczenia”, czyli morfem gram. o funkcji syntaktycznej.
Tagmem- forma znacząca i będąca taksemem (coś w rodzaju morfemu).
Znaczenie- „sytuacja, w której mówiący je wyraża i odpowiedź, którą ono wywołuje u słuchacza.
ZNAKI JĘZYKOWE
1.Mówimy o znaku jeśli coś oznacza coś innego.
2.Znak nie został rozpoznany, czyli nie spełnił swojej funkcji, czyli nie był znakiem.
3.Znak istnieje tylko wtedy, gdy istnieje umowa, że coś jest znakiem.
4.Nieświadomy znak- nadawca nadał znak nieświadom, że nadaje znak, a odbiorca odebrał go.
5. X w t A i B (X w czasie t dla A i B)
X (musi być zmysłowo dostrzegalny) jest znakiem Y
6.Związek między formą znaku i jego znaczeniem jest to problem związku między jęz. i rzeczywist.
7.Mondateralna koncepcja znaku językowego:
*Utożsamianie nazwy z rzeczą; za znak uznaje się tylko element znaczący, czyli obraz akustyczny, pomija się znaczony.
*Myślenie magiczne- zmiana nazwy zmienia rzeczyw.- jest to potoczne rozumienie znaku. X to tylko ciąg dźwięków pomija się Y (znaczenie), np. O wilku mowa, a wilk tu./ Nie wywołuj wilka z lasu.
*Myślenie magiczne- jeżeli coś powiemy(X), to tak się stanie(Y).
Jeżeli coś jest nazwane (X) to jest (Y).
*Dodawanie prestiżu poprzez zmianę nazwy, np.
sklep- butik/ zakład- salon/ cieć- gosp. domu
8.Bilateralna koncepcja znaku językowego:
*Znak tworzy element znaczący, element oznaczany oraz relacje między nimi
*Wg Św. Augustyna znak składa się z form (signant) oraz z treści (signatum).
*Wg F. de Saussure'a nie rzeczy i nazwy, ale pojęcia i obrazy. Tak rozumiany znak jest „bytem psychicznym” o dwóch obliczach. Pojęcie (signifie), obraz (signifiant).
*Cechy:
- dowolność
- linearność
- niezmienność (solidarność z przeszłością)
- zmienność (w czasie)
- wartośc (wynika z wchodzenia w związki pragmatyczne i syntaktyczne.
9.Triadyczna koncepcja Charlesa Peirce'a:
*Semiotyka miała „służyć wykrystalizowaniu uniwersalnego języka wiedzy o świecie”. Antypsychologiczna koncepcja znaku - logiczna koncepcja.
*Znak jest dla Peirce'a „kategorią teoretyczną, której sens jest określony apriorytycznie. Znak jest kategorią metafizyczną i logiczną, a semiotyka jast aprioryczną dedukcją możliwych typów znaków i ich własności. Każda myśl jest znakiem.
Znak jest relacją triadyczną. Jest to całość składająca się z trzech elementów (znak, jego przedmiot i znaczenie):
- materialnego nośnika znaczenia, który pełni funkcję reprezentowania (wyrażenie językowe, napis, każdy materialny nośnik znaczenia); jest to znak w węższym znaczeniu
- przedmiotu znaku; znak zastępuje jakiś przedmiot „dla kogoś lub dla czegoś”; przedmiot zachowuje pełną autonomię wobec znaku - istnieje również wtedy, kiedy żaden znak się do niego nie odnosi.
- znaczenie, które jest „logicznym interpretantem znaku”; interpretacja nie dopuszcza dowolności; interpretantem znaku jest ogólne znaczenie, trwale związane z danym znakiem; związek znaku z przedmiotem następuje dzięki znaczeniu; znaczenie jest ukryte w znaku; jest ono intersubiektywne i ponadindywidualne; triada ta istnieje wtedy, gdy jest myśl.
Konwencjonalna/ naturalna klasyfikacja znaków wg Peirce'a:
ZNAKI:
1.Ikoniczne- znaki graficzne, obrazy; związek między X a Y jest bezpośredni, np. wykresy.
2.Wskaźniki- indeksy, między znakiem a odpowiadającym mu przedmiotem jest związek naturalny.
3.Symbole- związek konwencjonalny ze względu na obyczaj, np. flaga spuszczona do połowy.
*Podział znaków wg Tadeusza Milewskiego:
Znaki
Symptomy Sygnały
Apele Sygn. semantyczne
Obrazy Sygn. arbitralne
Jednoklasowe Dwuklasowe
(znaki drogowe) (mające gramatykę)
Bezfonemowe Fonemowe
(system dziesiętny liczb) (system język.)
*Typy znaków dorosłego człowieka:
- symptomy (krzyk z bólu)
- apele (zwracamy czyjąś uwagę)
- obrazy
- sygnały arbitralne (dwuklasowe)
*W kognitywiźmie inne rozumienie znaku językowego. Związek między signifiant i signifie jest stopniowalny, a nie arbitralny, przypadkowy i nieprzewidywalny. Między desygnatem a znakiem istnieje bezpośredni związek. Owszem, morfemy są arbitralne, ale ich połączenia już nie. „Znaki, które dają się rozkładać na mniejsze znaki, są w istocie mniej arbitralne niż te, które analizować się nie dadzą”. H.Kardela
np. koń -ik/ -isko
np. biały kot - mały stopień arbitralności
białe wino - większy stop. arbitr.
biały sport - największy stop. arbitr.
*Im więcej formy, tym więcej treści w powtórzeniach mających oznaczać intensywność, np. Bardzo, bardzo, bardzo Cię kocham.
*Przy przeczeniach bliskość partykuły wzmaga siłę oddziaływania,
np. Marek jest nieszczery.
Marek nie jest szczery.
Nie sądzę, że Marek jest szczery.
GRAMATYKA GENERATYWNA
(transformacyjno-generatywna)
1.Abram Noam Chomsky- twórca gramatyki generat.-transform., należącej do amerykańskiego strukturalizmu formalnego.
*Psychologiczna koncepcja języka. Poglądy Chomsky'ego stale ewoluują (np. początkowo całkowicie wyłączył z badań semantykę, a w drugim okresie włączył ją do swoich badań; teoria jest poprawiana, udoskonalana.
2.Uczeń Zelliga Harrisa, od którego przejął pojęcie transformacji. Koncepcja Chomsky'ego jest prosta i jasna - opis języka maksymalnie sformalizowany i ograniczony do najprostszej struktury. Jest to teoria dedukcyjna: nie system jest wyprowadzony z tekstu, lecz teksty są dedukowane z systemu. Język to nieskończony zbiór zdań- granicą zdania jest nasza cierpliwość i nasza percepcja (chodzi o zdania wolne od wszelkich usterek).
3.Zbiór zdań akceptowanych powinien być tożsamy ze zbiorem zdań gramatycznych. Opis języka ma wyjaśnić, w jaki sposób za pomocą skończonych środków można tworzyć i rozumieć (czyli generować) nieskończony zbiór zdań. Próbuje stworzyć model języka. Jest to cel pośredni. Właściwym zaś jest wykrycie tych cech umysłu ludzkiego, które wiążą się z przyswajaniem i użyciem języka.
4.Najważniejsze pojęcia:
*Generowanie- (łac. genero- rodzę, wytwarzam), tworzenie nowych zdań w języku.
*Transformacja- (łac. transformatio- przekształcenie), przekształcenie jednej struktury języka w inną wg jakiejś reguły, zachowując podstawowe znaczenie lub zmieniając je zgodnie z regułą. Transformacje są ilościowo ograniczone (np. zd. czynne - zd. bierne, zd. oznajmujące - zd. pytające, zd. twierdzące - zd. zaprzeczone).
I reguła GG:
S(zdanie)=NP(fraza nominalna)+VP(fraza werbalna), np. Kobieta czyta./ Mężczyzna pisze.
Każdą regułę struktur frazowych można przedstawić w formie odwróconego drzewka, np.
S
NP VP
AP N V NP
Zły pies lubić AP N
dobry chłopiec.
Aby z takiej konstrukcji otrzymać poprawną, konieczna jest akomodacja (dostosowanie formy jednego leksemu do drugiego). W tzw. teorii standardowej założono, że transformacja powinna być semantycznie neutralna, jednak nie zawsze jest to możliwe. Okazało się, że generuje się zbyt wiele ciągów nieakceptowanych. Dlatego część zwolenników GG zaczęło uważać , że semantyka determinuje składnie. Powstała semantyka generatywna łącząca się z nią pojęciem struktury powierzchniowej i struktury głębokiej.
Struktura powierzchniowa- to warstwa lingwistyczna języka, czyli strona formalna zdania (podstawa interpretacji fonologicznej), języki różnią się właśnie nią.
Struktura głęboka- warstwa semantyczno-logiczna języka; podstawa interpretacji semantycznej zdania.
Transformacja przekształca abstrakcyjna strukturę głęboką w konkretną strukturę powierzchniową,
np. Spotkanie było nudne. - strukt. powierzch.
poprowadzenie spotkania było nudne - str. głęboka
sam pomysł spotkania był nudny - str. głęboka
Rekurencja- (łac. recurrens - powracający), metoda umożliwiająca efektywnie definiować zbiory nieskończone. Reguły rekurencyjne mogą być stosowane dowolną ilość razy przy tworzeniu coraz bardziej skomplikowanych przedmiotów. W GG polega to na tym, że generuje się „nieskończony zbiór zdań języka naturalnego używając skończonej liczby reguł gramatycznych”. Nie da się przewidzieć długości najdłuższego zdania.
Kompetencja- (łac. competentia - odpowiedniość). GG jest „opisem kompetencji językowych użytkownika danego języka (native speakera). Jest to wiedza jasna (nieuświadomiona, implicyjna), jak tworzyć poprawne zdania; umiejętność ich odróżnienia od niepoprawnych. Nie każde zdanie gramatyczne jest bowiem sensowne, np. Bezbarwne, zielone idee mocno śpią.
Także umiejetność parafrazowania oraz rozróżniania wieloznaczności zdań.
Kompetencja jest zjawiskiem psychologicznym.
Performancja- rzeczywiste posługiwanie się językiem, faktyczne użycie języka w konkretnej sytuacji. Bierze pod uwagę wszelkie czynniki, np. pamięć, samopoczucie, stan psych.; wpływające na popełniane błędy, kt. najczęściej sami poprawiamy.
Natywizm- idea wrodzona. „Język jest ideą wrodzoną „, a więc istnieje gramatyka uniwersalna. Jest to stanowisko przeciwne behawioryzmowi, które przypisuje dominującą role dziedziczeniu, a nie doświadczeniu później nabytemu. Wrodzone predyspozycje do nauki- dziedziczone genetycznie. Musi to być wykorzystane w przeznaczonym na to czasie (do 6 - 7 roku życia).
5.Najważniejsze prace:
- 1957r. „Syntactic Structars” - gramatyka samodzielna, niezależna od znaczenia; I okres pracy naukowej
- 1965r. „Aspects of the Teory of Syntax” ,jest to model aspektowy, tzw. teoria standardowa, semantyczna koncepcja gramatyki; II okres; 3 składniki: syntaktyczny, semantyczny, fonologiczny.
6. III okres GG poza wyraźnym wpływem Chomsky,ego, także Katz, Fodor (II okres) oraz Ch.Fillmore, zajmujący się semantyką przypadków głębokich i rolami semantycznymi. Najważniejszy staje się komponent semantyczny.
7.Semantyka generatywna (Fillmore, Laykoff, McCawley) nie była modelem operowanym do końca, lecz raczej zbiorem ciekawych idei, np.:
*Punkt wyjścia do generowania zdań powinna stanowić reprezentacja semantyczna (trzeba wychodzić od myśli). Ważne są informacje dotyczące struktury tematyczno-rematycznej oraz prezupozycje (informacje nie wprost, ale jakby w tle wypowiedzi), a także kwalifikatory (a) i negacje (b).
(a) Wielu ludzi czyta niewiele książek.
Niewiele książek jest czytanych przez wielu ludzi.
(b) Nie zrobiła tego z miłości.
- miłość nie była przyczyną, ale zrobiła to
- miłość była przyczyną, ale nie zrobiła tego
Zapis treści najlepiej jest przedstawić w terminach logiki symbolicznej. Stąd struktura predykatowo-argumentowa zdań.
JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE
1.Kognitywizm to prąd metodologiczny, który powstał w USA w latach 80-tych XXw.
2.Źródła:
- teoria prototypów Eleonora Rosch: istnienie kategorii naturalnych o nieostrych granicach
- semantyka generatywna (Laykoff, Fillmore)
- etnolingwistyka (E. Sapir, B. Lee Whorf)
3.Nazwa kognitywizm (łac. cognosco - poznanie)
4.W centrum zainteresowania lingwistyki kognitywistycznej przede wszystkim semantyka i metafora.
5.Kognitywiści uważają że:
a) nie ma wyraźnych granic między poziomami języka; odrzuca się modularny charakter opisu jęz.
b) nie ma rozdziału między semantyka i pragmatyką
c) kategorie budowlane są na podstawie podobieństwa rodzinnego
d) ważne jest podejście subiektywne
e) przedmiotem ich badań jest widealizowany model kognitywny (ICM - Idealized Cognitive Model).
6.Język jako nieodłączny element poznania świata, dotyczy struktur ludzkiego umysłu.
7.Kognitywiści badają związki języka ze stroną zewnętrzna. Badanie języka to badanie ogólnych procesów badawczych. Brany jest szeroki konspekt socjologiczny, psychologiczny i kulturowy.
8.Punktem odniesienia jest prototyp, np. lepsze (las, dom) czy gorsze (chodzenie, pranie) rzeczowniki, czasowniki (l.- chodzić, tańczyć; g.- można, należy).
9.Semantyka generatywna- nie można mówić o języku bez znaczenia.
10.”Metafory w naszym życiu” Johnson, Laykoff 1980r. - pierwsza książka kognitywna.
11.Uważali, że metafora w języku jest wszechobecna.
Wg Laykoffa tylko kilka procent wypowiedzi jest niemetaforycznych. Czas jest ruchomy a my stoimy, albo na odwrót. Jeżeli ktoś jest szczęśliwy, to ruch w górę, a przegrany, ruch w dół. Metafory strukturalne to sposób pojmow. przez człow. całych klas zjawisk.
np. metafora - serce to pojemnik (pełne szczęścia)
np. argument - to wojna (pobić kogoś słowem).
Metaforyzacja to poszukiwanie odpowiedniości, np. główka kapusty, szyjka butelki.
12.Etnolingwistyka- głębokie związki języka z kulturą danej społeczności (nie tylko słownictwo, ale również gramatyka).
Językowy obraz świata- każdy język zawiera w sobie sposób widzenia i pojmowania świata.
Znaczenie w jęz. naturalnym polega na interpretacji świata przez człowieka. Znaczenie jest subiektywne i antropocentryczne.
13.Sztywna desygnacja- określa do jakich przedmiotów może być dany wyraz stosowany.; ważne prototypowe wyobrażenie obiektu.
14.Moiis 3 płaszczyzny:
- semiotyka (relacja między znakami)
- pragmatyka (znak a użytkownik)
- semantyka (znak a rzeczywistość).
Kognitywiści nie zgadzali się z tym.
15.Definicje kognitywne- przyjmuje zdroworozsądkowy punkt widzenia.
16.Zatarty podział między synchronią a diachronią, np. wieloryb - ssak, ale etymologicznie ryba.
Różnice między gramatyką generatywną a kognitywizmem:
TEZY i ZAŁOŻENIA:
GG1. Obiektywizm- istnieje prawda obiektywna i obiektywne cechy przedmiotów.
KG1.Realizm doświadczeniowy- wpływ doświadczenia na ludzką myśl i widzenie świata.
GG2.Język to zbiór zdań, to struktura.
KG2.Język ma charakter symboliczny; jest narzędziem poznania.
GG3.W języku najważniejsza jest struktura.
KG3.W języku najważniejsze jest znaczenie. U podstaw analizy semantycznej jest doświadczenie.
GG4.Znak językowy ma charakter arbitralny.
KG4.Arbitralność i konwencjonalność znaku językowego są stopniowalne.
GG5.Oddzielenie synchronii od diachronii.
KG5.Zjednoczenie synchronii z diachronią.
GG6.Zajmowanie się jedynie prototypami (zdania modelowe).
KG6.Obejmuje całość zjawisk językowych.
GG7.Koncepcja kategorii klasycznych.
KG7.Koncepcja kategorii naturalnych.
GG8.Oddzielenie semantyki od pragmatyki (wiedzy językowej od wiedzy o świecie).
KG8.Zniesienie granic między semantyką a pragmatyką.
GG9.Pojęcie to konstrukcja rozkładająca się na elementy.
KG9.Pojęcie to gestalty, na które ma wpływ wyobraźnia i doświadczenie (spojrzenie całościowe)
GG10.Znaczenie- zbiór cech koniecznych i wystarczających.
KG10.Znaczenie to prototypowy sposób ujęcia przedmiotu w poznaniu.
GG11.Definiowanie znaczeń przez dobór ograniczonej liczby cech. Dwuczłonowość definicji.
KG.11Definiowanie znaczeń przez opis cech charaktery. (defin. kogn. Otwarta, układ fasetowy).
GG12.W języku panuje przewidywalność i regularność, czyli analogia.
KG12.W języku panuje nieprzewidywalność i nieregularność, czyli anomalia.
17.Najważniejsi przedstawiciele kognitywizmu na gruncie polskim: A.Wierzbicka, Tabakowski, Nowakowska, J.Bartnicki.
18.Schematy orientacyjne:
Góra (+) - Dół (-)
Prawy (+) - Lewy (-)
Przód (+) - Tył (-)
Blisko (+) - Daleko (-)
Siła (+) - Brak siły (-)
Kontakt (+) - Brak kontaktu (-).
TEKSTOLOGIA
1.Tekst:
- „Ciąg językowy, którego elementy uzyskują sens przez nakładanie się ich znaczeń na znaczenia elementów wcześniej zakomunik. i zinterpretowany. Może nie być widocznych wykładników powiązań międzyzdaniowych”. - wg T. Dobrzyńskiej
- „To spójna sekwencja zdań” - tekst jako produkt.
- „Jest zdarzeniem komunikacyjnym - tekst jako proces. A. Duszak
- Przekaz pisemny lub ustny, tworzący „skończony lub nieskończony ciąg zdań lub jedno zdanie, związany z określonym gatunkiem, funkcją i strukturą semantyczną ponadzdaniową”. Jest to ciąg linearny, który ma też strukturę paradygmatyczną pionową (organizacja semantyczna). - A. Wilkoń
2.Zdanie nie jest największą jednostką, którą się zajmują.
3.Szyk elementów w zdaniu jest związany bezpośrednio z tekstem.
4.Super składnia - gramatyka całego tekstu.
5.Tekst może być traktowany jako produkt (mechanizmy generujące teksty) lub jako proces (element aktu komunikacji; zdarzenia komunikac.)
6.Lingwistyka tekstu - „kierunek w językozn., który w swoich badaniach nie ogranicza się do analizy pojedynczych zdań, lecz jako główne zadanie językozn. traktuje opis budowy i funkcji tekstu”.EJO
7.Warunki tekstowości (bycia tekstem):
a) Spójnośc treści (koherencja, spójność semant. i pragmat.). Pozycja nadrzędna w stosunku do innych wyznaczników. Odwołuje się m.in. do wiedzy pozajęzykowej odbiorcy.
Koherencja realizowana jest przez:
- jedność przedmiotową (możliwość parafrazowania i streszczania); jedność tematyczną tekstu; hierarchiczną strukturę tekstu (temat gł.-t.-t. poboc.)
Problem redundancji (za dużo informacji) i pamięci.
- tematyzację (wypowiedzenia w tekście tworzą „łańcuch tematów i rematów”) - śr. leksyk.- semant.
Powtórzenie jako warunek spójności każdego tekstu. Remat w dalszej części tekstu może być tematem, np. Jan jest w Kr., to miasto zawsze go fascynowało.
- izotopię (izolację wyrażeń referencjalnych - tożsamych w tekście); powtórzenia leksyk.-semant. (np. synonimy, parafrazy) - anafora (zaimki wskazuj. na to co było), katafora (zaimki wskaz. na to co będzie).
- pronominalizację - wprowadz. dużej ilości zaim.
- wprowadzenie metatekstowości o funkcji scalającej (tekst o tekście) - na wstępie, na końcu
- enumeracje - po pierwsze, po drugie, po trzecie...
- struktury typu: pytanie (najczęś. retor.)- odpowiedź
- zasadę presupozycji (wiedza wspólna nadawcy i odbiorcy, informacje nie powiedziane wprost), im większa wspólna wiedza, tym krótszy tekst.
b) Spójność linearna (kohezja, spójność struktur.); zależności gramat. między wyrazami tworzącymi tekst. Spójność gramat.-formalna zdań, spójność paradygmatyczna (powiązanie składniowe kolejnych wyrazów).
Kohezja nie jest wystarczająca, aby tekst był spójny: - środki morfologiczne (przyimki)
- zaimki osobowe i deiktyczne (wskazujące)
- końcówki czasownika w funkcji anaforycznej
- syntaktyczne wykładniki ciągłości (spójniki)
- paralelizmy syntaktyczne, inne figury składniowo-tekstowe (taka sama konstrukcja, jaka już była, np. Nie powinniśmy tego robić, gdyż...Nie powinniśmy..
c) Intencjonalność (po co jest wypowiadany dany tekst) - funkcja tekstu.
d) Sytuacyjność - „sens i użycie tekstu są wyznaczone przez sytuację. Sterowanie sytuacją przez nadawcę lub też monitorowanie sytuacji, podkreślenie co jest godne uwagi, informowanie o tym, co się dzieje.
e) Intertekstualność - czyli zależność od innych tekstów, istnieje we wszystkich gatunkach wypowiedzi, np. stylizacja, cytat, pastisz, parodia...
8.Istniejące i mogące istnieć teksty można podzielić wg różnych kryteriów, np. w oparciu o dominację funkcji, na teksty:
- opisowe (instrukcje), narracyjne (opowiadania), argumentacyjne (dyskusja, negocjacje)
Podział na gatunki mowy jako teksty „spełniające podobne funkcje i mające te same parametry pragmatyczne”:
- gat. użytkowe, potoczne, artystyczne, naukowe.
9. Izotopia tekstu - zamiast zaimków lub/i, powtarzanie tego samego tematu - zapewnia tekstowi spójność.
10.Sekwencja zdań bardzo często jest zgodna z sekwencją czasową. Nagromadzenie czasowników przy oszczędności słów. Elipsa jako zwięzłość tekstu.
11.Różnice:
Rozmowa:
- język naturalny
- spontaniczność
- luźny układ tematów
- wielość odmian socjalnych
- tematy codzienne
Konwersacja:
- język sztuczny, wysublimowany
- gra językowa
- podtrzymywany temat konwersacji
- posługiwanie się elitarnym kodem rozwiniętym
- tematy z kręgu bloków „kultura”.
Kłótnia:
- emocjonalność (obrazić rozmówcę)
- nietolerancja (ja mam rację)
- chęć domin. nad partnerem (ostatnie słowo moje)
- tendencja do obrażania rozmówcy
Dyskusja:
- panowanie nad emocjami
- zachowanie tolerancji
- czynniki współpartnerstwa
- tendencje do przekonania rozmówcy.
Cechy kodu ograniczonego:
- ujmowanie wydarzeń w sposób konkretny
- częste stosowanie sygnałów niewerbalnych
- przekonanie o oczywistej słuszności swoich poglądów, o posiadaniu recepty na prawdę
- trudności w operowaniu materiałem abstrakcyjnym
- ujmowanie wydarzeń w perspektywie teraźniejsz., nieumiejętność odraczania gratyfikacji
Cechy kodu rozwiniętego:
- ujmowanie wydarzeń na różnych poziomach abstrakcji
- stosowanie subtelnych rozróżnień słownych
- przekonanie o względności własnych poglądów i przyznawanie innym prawa do innego spojrzenia
- łatwość operowania materiałem abstrakcyjnym
- ujmowanie wydarzeń w odległej perspektywie czasowej, duża zdolność odraczania gratyfikacji.
Kod ograniczony:
- stosunkowo ubogi repertuar gat. wypowiedzi
- ubóstwo odmian stylowych
- znaczna frekwencja znaków semant. pustych, np. zaimków, partykuł, operatorów nawiązań (no, i)
- wysoka frekwencja emocjonalnych środków wyrazów (nierzadko prymitywnych)
- znaczna ilość błędów językowych.
Kod rozwinięty:
- znacznie większe bogactwo gat. wypowiedzi
- znaczne zróżnicowanie stylistyczno-językowe
- dążenie do ujmowania wypowiedzi w kategorii nazw semantycznie pełnych
- wysublimowanie w sferze ekspresji wypowiedzi
- respektowanie norm i uzusu.
TYPOLOGIA I KLASYFIKACJA JĘZYKÓW
* XVIw. obie Ameryki, Australia i Afryka są jeszcze pozbawione języków indoeuropejskich; na świecie jest wtedy około 10.000 języków.
* XXw. Ameryka Połud. opanowana przez jęz. rom.;
Ameryka Płn. i Afryka opanowane przez jęz. indoeuropejskie; na świecie około 5.000 języków.
* Moc języka związana jest z prestiżem (gospodarka, pieniądze), np. snahitu - prestiżowy, rdzenny jęz. afryk. wypierający francuski i angielski.
* Języki germańskie - Afryka Połud., Skandynawia, kraje germańskie, Australia, Ameryka.
* Azja - jęz. autalskie i chińsko-tybetańskie.
* Płn. Eurazja - jęz. uralskie.
* Papua i Nowa Gwinea - 1.000 jęz. na tak małym obszarze.
* 13 rodzin językowych.
* 2 wersje dotyczące początków języka na świecie:
- poligenetyczna: zaczęto mówić w różnych miejscach w tym samym czasie
- monogenetyczna: zaczęto mówić w jednym miejscu i wraz z przemieszczaniem się ludzi rozprzestrzenił się także język; wywodzi nas z Afryki Wsch.
GENETYCZNA KLASYFIKACJA JĘZ. ŚW.
1.Indoirańskie:
a) Indoaryjskie:
- hindi
- bengalski
- cygański
b) Irańskie:
- kurdyjski
2.Bałtyckie:
- łotewski
- litewski
3.Słowiańskie:
a) Zachodnio-słowiańskie:
- dolno i górnołużycki
- polski
- czeski
- słowacki
b) Południowo-słowiańskie:
- serbski
- bułgarski
- macedoński
- chorwacki
- słoweński
c) Wschodnio-słowiańskie:
- rosyjski
- białoruski
- ukraiński
4.Albański
5.Grecki
6.Romańskie:
- hiszpański
- portugalski
- francuski
- włoski
- rumuński
- reto-romański
- kataloński
7.Celtyckie:
- szkocki
- walijski
- irlandzki
- bretoński
8.Germańskie:
a) Zachodnio-germańskie:
- angielski
- niemiecki
- niderlandzki
- jidisz
- aafrikans
- luksemburski
b) Północno-germański:
- duński
- szwedzki
- norweski
- islandzki
9.Ugrofińskie:
- fiński
- estoński
- węgierski.
*Pierwszy na podobieństwo języków zwrócił uwagę Dante Alighieri.
*Wpływy tureckie widoczne w językach: rumuńskim, nowogreckim, albańskim, bułgarskim, macedońskim, serbsko-chorwackim.
PODZIAŁ FONOLOGICZNY
*Kryteria: - liczba sylab oraz częstość pojawiania się spółgł. i samogł.
1/2 - 20 fonemów : ubogie
około 40/50 fon. : umiarkowane (polski, francuski, rosyjski)
70/80 fonemów : bogate (kaukaskie, np. ubyjski- 80 spółgł. i 2 samogł.
*Im więcej fonemów tym sylaba dłuższa, im więcej fonemów tym sylaba krótsza.
*Liczy się samogł. i spółgł. w tekście i oblicza wg wzoru: V - sam. > od 1 - jęz. samogł.
C - spół. < od 1 - jęz. spółgł.
*Zbitki spółgłoskowe (j. pol.)- więcej niż 2 spółgł. obok siebie, np. pstry, grzmot.
TYPOLOGIA MORFOLOGICZNA
*Kryterium: morfemy i ich łączenie ze sobą (pierwszy wprowadził ją Kubot).
*III grupy:
1.Izolujące: morfem doklejany do morfemu, np. chiński, tajski, wietnamski.
2.Istotne afiksy:
a) aglutacyjne słowa dzieli się na morfemy i to wyraźnie od siebie odgraniczone; każda informacja wyrażana jest za pomocą innego morfemu, np. japoński: Tabe - sase - race - ru
/ | | \
Jeść spowodować móc czas teraź.
oznacza: może kogoś nakarmić (skłonić do jedzen.)
b) alternujące (arabski), w obrębie sylaby zmienia się samogłoska.
3.Polisyntaktyczne - powstają tasiemcowe słowa-zdania (eskimoski).
TYPOLOGIA SKŁADNIOWA
*Bierze pod uwagę podstawowy szyk zdania; kolejność podmiotu, orzeczenia i dopełnienia (SVO)
*Próba na 400 wybranych językach:
- SVO (45%), Krowa je trawę. (angielski, polski, fiński, chiński)
- SOV (42%), Krowa trawę je. (turecki, koreański, japoński)
- VSO (9%), Je krowa trawę. (klasyczny arabski, walijski, samoański)
- VSO (3%), Je trawę krowa. (malagaski, tzotzil)
- OSV (0%), Trawę krowa je. (kabardyjski- płn. Kaukaz)
- OVS (1%), Trawę je krowa. (hixkaryana- Brazylia)
1