POJĘCIE , PODZIAŁY I SYSTEMETYKA PRAWA RZYMSKIEGO - ROZDZIAŁ I

&1. POJĘCIE I ZNACZENIE PRAWA RZYMSKIEGO.

• Prawo rzymskie - to prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w czasie istnienia państwa. Jest to tzw. rzymskie prawo antyczne.

Prawo rzymskie :

1. przeżyło własne państwo i formację niewolniczą Było stosowane w następnych wiekach na obszarach Europy i poza nią

2. obowiązywało przez 22 wieki ( od założenia Rzymu - 753 r. pne do upadku cesarstwa bizantyjskiego- 1453.

3. swój rozwój przeżywało w epoce feudalizmu i kapitalizmu ; zachowało znaczenie po czasy współczesne.

• W rozwoju historycznym wyróżniamy :

1. rzymskie prawo antyczne

2. prawo rzymskie powszechne ( pospolite - ius commune ).

Ius commune ( prawo rzymskie pospolite) - zostało wypracowane na uniwersytetach włoskich w XI - XIV w. przez szkołę glosatorów .

Ius commune - szkoła komentatorów dostosowała do potrzeb praktycznych. W wyniku tego powstało wspólne , jednolite , powszechne prawo dla danego kraju oparte na prawie rzymskim .

Nazywało się:

• we Włoszech ius commune

• w Niemczech - gemeines recht

• we Francji - droit commun .

Ius commune obejmowało elementy :

• prawa statutowego ( statutów miast włoskich)

• prawa lennego longobardzkiego ( libri feudorum )

Ius commune miało charakter międzynarodowy ze względu na zasięg.

• Prawo rzymskie recypowane - to prawo rzymskie powszechne ( ius commune) przyjęte w krajach Europy kontynentalnej w XV i XVI w. i obowiązujące przez 4 wieki. Do rozwoju rzymskiego prawa przyczyniła się niemiecka pandektystyka, dzięki niej powstało prawo rzymskie pandektowe.

• Rzymskie prawo pandektowe - to prawo rzymskie zaktualizowane i zmodernizowane przez niemiecką szkołę prawa w XVIII i XIX w.

• Prawo rzymskie recypowane w Europie ustąpiło , kiedy pojawiły się kodyfikacje cywilne w XIX w. . Znane są kodeksy austriacki, francuski kodeks Napoleona , niemiecki kodeks cywilny. Kodeksy były tworzone w oparciu o prawo rzymskie i teorie romanistyczne

• Prawo rzymskie ze względu na oryginalność i wartość rzeczową stało się przedmiotem romanistyki prawniczej . Wykładane jest też na studiach prawniczych

• Prawo rzymskie , jako europejska tradycja romanistyczna, uważane jest za fundament prawa prywatnego , element dorobku kulturalnego, cywilizacyjnego, symbol wiedzy prawniczej, etycznej

• Prawo rzymskie wywarło ogromny wpływ na kształtowanie się duchowego , intelektualnego i kulturalnego wizerunku Europy.

• Prawo rzymskie ze względu na etapy rozwoju można podzielić na:

1. ( antyczne) prawo rzymskie powszechne ( obywatelskie) - obowiązywało tylko obywateli rzymskich

2. rzymskie prawo prowincjonalne ( wydawane dla mieszkańców prowincji i konkurujące z prawami lokalnymi nierzymskiej ludności)

3. prawo rzymsko- bizantyjskie( obowiązywało w państwie bizantyjskim) .

4. prawo rzymsko - kanoniczne ( prawo rzymskie wykorzystywane przez kościół do swych celów . Wyraża to : zasada średniowieczna „ kościół żyje prawem rzymskim” - „ ecclesia vivit lege romana”.

5. Prawo rzymsko - holenderskie : Roman -Dutch Law ( przyjęła je Holandia i wprowadziła w swych koloniach ).

2. RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI .

• Prawnicy rzymscy nie zajmowali się teoretycznie zagadnieniem czym jest prawo ( ius) i sprawiedliwość ( iustitia)

• Publius Juwentius Celsus ( prawnik z I połowy II w. n.e.) - określił,że prawo ( ius) jest sztuką ( ars) stosowania tego co dobre i słuszne ( bonum et aequum).

Związki prawa z pojęciami dobra i słuszności podkreślali prawnicy , pisarze rzymscy , były istotne w uzasadnianiu podejmowanych rozstrzygnięć.

Słowa ius est ars boni i aequi - wyraża prawo praktycznie stosowane, opatre na logicznej konstrukcji i realizuje to, co ludzie uważają za dobre i słuszne .

• W pojęciu „ prawo” dostrzegamy 2 wartości etyczne : dobro i słuszność.

Ulpian starał się rozwinąć pojęcie prawa i słuszności . Według niego : Zasadami prawa ( praecepta iuris ) są

honeste vivere ( uczciwie żyć) ,

alterum non laedere ( drugiemu nie wyrządzać szkody),

suum cuique tribuere ( każdemu przyznać co mu się należy).

• Sprawiedliwośc wg. Ulpiana to :

Constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi ( stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia .

Określenia te łączą się ze sobą :

• bonum- dobro - to nieszkodzenie drugiej osobie ( neminem laedere)

• aequun ( słuszność) - to przyznanie każdemu tego , co mu się należy ( ius suum cuique tribuere)

• Iustitia - to pojęcie ogólne , ale z iustitia ( sprawiedliwości) Rzymianie wywodzą pojęcie prawa .Juryści , jak podają źródła , przy wydawaniu opinii prawnej lub uzasadnianiu rozwiązania prawnego posługiwali się pojęciami słuszne - niesłuszne (iustum - iniustum).

• Praecepta iuris - to uniwersalne , ponad prawne zasady uczciwego życia , a dla Rzymian były zasadami prawa.

• Między pojęciem i zasadami prawa z wartościami etycznymi występuje ścisły związek

• Według Ulpiana zadaniem jurysprudencji jest kierowanie się zasadą sprawiedliwości , upowszechnianie dobra, słuszności , poprzez oddzielanie tego co jest słuszne (aequum) od niesłusznego ( iniquum) , dozwolonego ( licitum) od niedozwolonego (illicitum) w każdym przypadku.

• Prawnicy wiedzą, że nie wszystko , na co pozwala prawo jest uczciwe ( Non omne quod licet honestum est - Paulus ) i zastosowanie przepisów może być krzywdzące i nieprawe oraz najdokładniej zastosowanie przepisów prawa może doprowadzić do niesprawiedliwości (Zasadę te wyraził Cyceron w „De officiis”). Prawnicy rzymscy postulują , żeby uwzględniać w prawie słuszność ( aequitas) jako równe traktowanie ludzi i zgodne z zasadami sprawiedliwości. Zasada słuszności najbardziej zauważalna jest w ius honorarium ( prawie pretorskim).

&2. PODZIAŁY PRAWA.

1. PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE (Ius civile i ius gentium) .

• W rzymskim prawie antycznym Rzymianie wyróżniali : prawo publiczne i prawo prywatne

• Tytus Liwiusz wymienił Ustawę XII tablic jako źródła prawa publicznego i prywatnego ( fons omnis publici privatique iuris)

• Cyceron do :

• prawa publicznego zaliczał : prawodawstwo, uchwały senatu, traktaty państwowe

• prawa prywatnego zaliczał : testamenty , umowy, kontrakty.

• Ulpian ( III w.n.e ) - pisał o 2 podejściach wobec prawa :

1. podejście publicznoprawne

2. podejście prywatnoprawne.

Wg. Ulpiana :

• prawo publiczne - dotyczy państwa rzymskiego

• prawo prywatne - dotyczy korzyści poszczególnych osób .

Kryterium podziału prawa wg. Ulpiana to :

• utilitas ( korzyść , pożytek , użyteczność)

• interes ( publiczny lub prywatny).

Cechy wyróżniające :

a) Prawo publiczne :

• tworzą je normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i organów państwa

• państwo i organy państwa mają dominującą pozycję nad obywatelami

• jest ważniejsze ( dominujące) nad prawem prywatnym

b) Prawo prywatne :

• dotyczy stosunków między osobami w sprawach rodzinnych i majątkowych

• łączy się z własnością prywatną

• charakterystyczna jest równorzędność stron wchodząca w stosunki prawne.

Do rozwoju rzymskiego prawa prywatnego przyczynił się :

• rozwój prawa rzymskiego

• recepcja prawa rzymskiego

• wpływ prawa rzymskiego na nowożytne systemy prawne

Rzymianie często określali je jako ius , choć mieli na myśli prawo prywatne

• dzisiaj mówiąc , prawo prywatne mamy na myśli prawo cywilne.

2. Ius civile i ius gentium .

• Gaius - prawnik rzymski z II w n.e. , autor podręcznika prawa „ Institutiones” mówi , że:

• ius civile - to prawo , które naród sam ustanowił ; własne prawo narodu

• ius gentium - to prawo, które ustanowił porządek naturalny między ludźmi , przestrzegane jest na równi przez wszystkie narody .

Rzymianie posługują się częściowo ius civile , a częściowo ius gentium.

• Rzymskie ius civile

• to prawo wytworzone przez obywateli rzymskich dla siebie , prawo rodzinne

• Ius civile - to określenie ma kilka znaczeń :

• ius civile z prawem stanowionym ( z ustawami , czyli leges) - powstało w wyniku jurysprudencji kapłańskiej i prawników świeckich . Oznacza prawo obowiązujące z woli narodu

• najdawniejsze rzymskie prawo cywilne to ius Quiritium ( prawo Kwirytów) . Kwiryci to dawne określenie mieszkańców Rzymu

• Nazwa prawo cywilne przeszła na prawo prywatne ( cywilne) nowożytnych systemów prawnych ( dzięki justyniańskiemu zbiorowi prawa Corpus iuris civilis).

• Ius gentium .

• to instytucje prawne , zajmujące się obrotem majątkowym ludów basenu morza Śródziemnego

• przez obrót rozumiano - kupno , sprzedaż , najem, spółka, niewolnictwo

• to prawo nieformalne , opierające się na poczuciu słuszności

• Ius gentium to ogół norm i instytucji prawnych , które wchodzą w skład prawa rzymskiego. Normy te zgadzają się z pojęciami prawnymi ludów basenu Morza Śródziemnego.

3..Ius naturale - powstało pod koniec republiki , pod wpływem filozofii greckiej

• Ius naturale - ( Prawo naturalne) - to prawo wynikające z zasad moralności , sprawiedliwości , niezmienne, obowiązujące wszystkich ludzi

• Prawnicy rzymscy używali określeń ius naturale lub naturalis aequitas, by np. wyjaśnić, własność prywatną. Prawo naturalne określane jako „naturalis ratio” leży u podłoża ius gentium.

• Pojęcie prawa naturalnego może występować jako prawo właściwe wszystkim żyjącym stworzeniom. Zaliczyć tu można: związek 2 płci, płodzenie czy wychowywanie potomstwa. W tym przypadku ius gentium jest częścią prawa naturalnego

• Efektem tego jest powstanie 3 kręgów prawa :

1. ius naturale ( najszerszy zakres)

2. ius gentium ( wynikające z naturalnego, posiadające cechy wspólne wszystkim ludziom)

3. ius cywile ( prawo własne jednego narodu).

4. Ius honorarium ( prawo pretorskie)

• Ius honorarium - powstało w okresie republiki , w wyniku działalności magistratur rzymskich . Magistratury te wydawały edykty : pretorów, edylów, namiestników prowincji.

• Prawo pretorskie było najważniejszą częścią ius honorarium.

• Pretor w starożytnym Rzymie to wyższy urzędnik sprawujący władzę w sądownictwie cywilnym , karnym .

• Stanowisko pretora miejskiego utworzono w 367 p.n.e. do rozstrzygania sporów sądowych między obywatelami ( praetor urbanus)

Praetor peregrinus - to pretor dla cudzoziemców - powołano go w 242 r. p.n.e. dla sporów między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami lub między samymi peregrynami

• Pretor :

= bezpośrednio spraw nie sądził i nie wydawał wyroków

= organizował postępowanie procesowe i kierował nim

decydował o ochronie procesowej związanych z rozczeniami osób prywatnych

= mógł udzielić skargi procesowej w sytuacji uznanej przez ius civile , ale już niegodnej dalszej ochrony , przestarzałej

• Na początku swego rocznego urzędowania pretor ogłaszał edykt ( tzw. edictum perpetuum)

• Treść edyktu pretorskiego narastała powoli, stopniowo. Otóż każdy pretor przejmował od swego poprzednika główny zrąb przepisów i dodawał od siebie jakieś nowe postanowienia , Te z kolei , jeśli okażą się słuszne, zostaną przyjęte przez kolejnego pretora.

• Pretor nie miał władzy ustawodawczej , edykt pretorski nie był ustawą , nie mógł zmienić , znosić istniejącego prawa cywilnego. Jednak przez czas urzędowania danego pretora edykt obowiązywał na podstawie najwyższej władzy pretora w zakresie sądownictwa

• Edykt pretorski zawiera prawo zwyczajowe ( procesowe) powstałe w praktyce sądów System ten nazwano prawem pretorskim ( ius praetorium) . Ius praetorium było najważniejszą częścią prawa stanowionego przez magistratury ( ius honorarium)

• Marcianus powiedział ,że pretor i edykt były żywym głosem prawa cywilnego („ viva vox iuris civilis” Digesta ) , co oznacza, że pretor był siłą napędową prawa cywilnego , określał praktyczne zastosowanie.

• Jednocześnie powstał dualizm prawa i system instytucji prawnych , które stosowały albo prawo cywilne albo pretorskie ( np. wg. własności czy dziedziczenia) Podział ten utrzymał się długo w rozwoju prawa rzymskiego.

Stosunek prawa pretorskiego do prawa cywilnego wyrażał się triadą i polegał na :

1. Prawo pretorskie wspomaga ( adiuvae) prawo cywilne w praktycznym zastosowaniu .

2. lub Prawo pretorskie uzupełnia ( supplere) o nowe zakresy oddziałaywania

3. lub Prawo pretorskie koryguje przestarzałe normy cywilnoprawne stosowane w sądownictwie bądź modyfikuje normy cywilnoprawne do nowych potrzeb .

• Prawo pretorskie uwzględniało też zwyczaje i zasady ius gentium , zwłaszcza w zakresie obrotu handlowego( prawa majątkowego). Dzięki temu wszystkie systemy prawne łączyły się i uzupełniały w funkcjonowanie prawa rzymskiego w różnych okresach , np.

• Okres ius civile ( ius Quiritium) to prawo najdawniejsze

• Okres republiki - następuje uniwersalizacja prawa, bo zostaje wprowadzone prawo pretorskie i ius gentium ( prawa te wychodzą poza wąskie ramy prawa cywilnego)

• Okres prawa klasycznego - dzięki juryspundencji następuje unifikacja (ujednolicenie) systemów i zbliżanie się tych systemów

• Okres dominatu - Dzięki ustawodawstwu cesarzy zacierają się różnice i następuje wulgaryzacja prawa rzymskiego. Wulgaryzacja - polegała na zastąpieniu precyzyjnych klasycznych pojęć i metod prawnych przez niefachowe , uproszczone wyobrażenia , które wyrażały potoczny sens niż dogmatyczną konstrukcję instytucji prawnej .

& 3 SYSTEMATYKA PRAWA RZYMSKIEGO.

I. Systematyka wg. Instytucji .

• Próby usystematyzowania zbiorów prawa rzymskiego widoczne są w Ustawie XII tablic i edykcie pretorskim

• Najbardziej znana jest systematyka zastosowana w podręcznikach prawa rzymskiego - Instytucjach ( Institutiones) :

• Instytucjach Gaiusa ( II w n.e.)

• Instytucjach Justyniańskich ( 533 r. n.e.)

• Gaius pod pojęciem „ ius” rozumiał prawo prywatne . Według niego prawo prywatne składało się z 3 części :

„ Omne ius , quo utimur, vel ad personas pertinet , vel ad res, vel ad actiones”

“Wszelkie prawo, którym się posługujemy, odnosi się albo do osób, albo do rzeczy , albo do skarg procesowych ( powództw).

1. Prawo osobowe ( personae) - prawo dotyczące osób , określające pojęcie i rodzaje osób jako podmiotów prawa, czynności prawne, prawo rodzinne.

2. Prawo rzeczowe ( res) - wyznacza rodzaje i treści władania osoby nad rzeczami ; prawo zobowiązań ( dotyczy obrotu prawnomajątkowego).

3. Prawo spadkowe - określa losy majątku pozostałego po osobie zmarłej..

Prawo odnoszące się do actiones , to prawo cywilne procesowe . Systematyka Gaiusa ,

powtórzona została w Instytucjach justyniańskich , przetrwała do końca XVIII w. ; nie

straciła znaczenia w konkurencji z systematyką pandektową.

II. Systematyka pandektowa

• pojawiła się na przełomie XVIII i XIX w. w podręcznikach niemieckich pandektystów .Pandektyści dostosowywali prawo rzymskie recypowane do ówczesnych potrzeb

• Pandektyści w porównaniu z Instytucjami , wyodrębnili:

• część ogólną prawa cywilnego ( dawne prawo osobowe)

• rzeczy jako podmioty prawa ( czyli część działu res)

Po części ogólnej było : prawo rodzinne ; prawo rzeczowe ( bez pojęcia ,

rodzajów rzeczy , bo były one w części ogólnej)

• zobowiązania i prawo spadkowe .

• Prawo procesowe ( dawne actiones) - wydzielono jako prawo formalne , od wymienionych działów prawa prywatnego( tworzących prawo materialne)

• Prawo rzeczowe , zobowiązania i prawo spadkowe , tworzą tzw. prawo majątkowe (majątkowe działy prawa).

• Prawo rodzinne, prawo rzeczowe i zobowiązania tworzą prawo materialne.

• Systematyka pandektowa była podstawą układu treści w kodeksach cywilnych XIX i XX wieku.

III. ZAKRES I UKŁAD PODRĘCZNIKA .

• Podręczniki prawa rzymskiego noszą nazwę „ Rzymskie prawo prywatne” lub „ Prawo rzymskie” . Nie ma różnic w zakresie wykładu

• Podręcznik zawiera :

• wiadomości wstępne

• rozwój historyczny państwa i prawa rzymskiego ; historię źródeł

• proces cywilny

• prawo osobowe

• prawo rodzinne

• prawo rzeczowe

• zobowiązania i prawo spadkowe

• Niekiedy prawo procesowe jest na końcu podręcznika

• Prawo spadkowe jest po prawie rodzinnym lub po prawie rzeczowym i zobowiązaniach

• Budowa i zakres treściowy podręcznika i wykładu prawa rzymskiego zależą od:

• koncepcji autora

• objętości wykładanego materiału

• przeznaczenia dydaktycznego

• pozycji przedmiotu na studiach prawniczych

• Podręcznik ma tradycyjny układ , rozbudowano dział I ; potem są zwięzłe informacje źródeł prawa ; a dalej kolejno :

• rzymski proces cywilny

• prawo osobowe

• prawo rodzinne

• prawo spadkowe

• prawo rzeczowe i zobowiązania..

HISTORIA ŹRÓDEŁ PRAWA RZYMSKIEGO - ROZDZIAŁ II

& 4. OKRESY HISTORYCZNEGO ROZWOJU PAŃSTWA I PRAWA RZYMSKIEGO .

I. Ustrój państwa rzymskiego w rozwoju historycznym. Biorąc pod uwagę ustrój państwa

możemy wyróżnić takie okresy:

1. Okres rządów królewskich - od 753p.n.e - 509 p.n.e.( 753 r. p.n.e. - data założenia Rzymu( data usunięcia ostatniego króla rzymskiego).

• władza należy do króla ( rex)

• króla wspiera Senat ( rada starszych)

• rada starszych jest organem doradczym

• działają zgromadzenia ludowe ( comitia curiata)

• Comitia Curiata - są oparte na organizacji rodowej ( rody , kurie)

• Okres republiki ( 509 p.n.e.- 27 r.p.n.e.)

• władza wykonawcza należy do 2 konsulów i urzędników magistratualnych senatu( senatus)

• Magistratur ( magistratus) lub urzędnik magistratualny to niższy przedstawiciel władzy

• Senat - zajmował się sprawami państwowymi ; jego pozycja stale wzrasta

• Zgromadzenie ludowe ( komicja) :

• dokonuje wyboru magistratur

• pełnią funkcje ustawodawcze

Wyrózniamy komicje :

1. comitia centuriata ( centurialne , oparte na cenzusie majątkowym obywateli i organizacji wojskowej)

2. comitia tributa ( trybusowe ; oparte na okręgach terytorialnych)

3. Okres pryncypatu ( od 27 r.p.n.e.- 284 r n.e.)

• Pryncypat - to połączenie w jednym ręku princepsa najwyższych urzędów republikańskich.

Princeps :

• to najwyższy urzędnik w państwie

• dzielił on władzę z Senatem

• umacniał pozycję jednowładcy i cesarza

• Senat był organem doradczym i wykonawczym princepsa

• Zgromadzenie ludowe - nie istnieją od końca I w. n.e.

• Obok dawnych magistratur ( urzędów) pojawiły się urzędy cesarskie.

• Okres dominatu ( 284r.n.e.-476 r.n.e.)

• 476 r. - upadek cesarstwa zachodniorzymskiego

• pozostało cesarstwo wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu . Cesarstwo to w 395 r. n.e. oddzieliło się od cesarstwa zachodniorzymskiego i do 1453 r. istniało jako cesarstwo bizantyjskie

• W okresie dominatu na czele państwa stał cesarz .

Cesarz:

• był władcą absolutnym ( dominus)

• skupiał władzę wojskową , sądową, ustawodawczą.

Administracja państwa była zbiurokratyzowana, scentralizowana; zarządzali

nią urzędnicy cesarscy.

II. Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego.

W rozwoju rzymskiego prawa prywatnego można wyróżnić etapy:

1. Okres prawa archaicznego - od początku Rzymu do połowy III w. p.n.e.- to (początek wojen punickich).

• Ius civile jest słabo rozwinięte ; choć częściowo skodyfikowane w ustawie XII tablic( Ustawa XII tablic 451-450 r. p.n.e.)

• W tym czasie patrycjusze walczą z plebejuszami

• Następuje zmiana ustroju z królewskiego na republikański. Jednak ta zmiana nie ma wielkiego znaczenia dla prawa prywatnego.

• Okres rozwoju i prawa przedklasycznego ( od połowy III w. p.n.e. do końca republiki 27 r.p.n.e)

• Rzym jest stolicą imperium zachodniorzymskiego

• Po wojnach punickich nastąpiła zmiana stosunków społecznych, gospodarczych, politycznych

• Powstały 2 nowe warstwy prawa prywatnego: ius gentium i prawo pretorskie. Te warstwy istniały obok ius civile .

• Okres prawa klasycznego ( od początku pryncypatu - 27r.p.n.e - do końca panowania dynastii Sewerów)

• Prawo prywatne osiągnęło w tym czasie najwyższy poziom . Miała na to wpływ działalność prawników rzymskich, czyli jurysprudencji. Ponieważ jurysprudencja osiągnęła swój największy rozwój, określano ją jurysprudencją klasyczną.

• Prawo klasyczne - to prawo, kiedy prawo prywatne osiągnęło swój największy rozwój .

4.Okres schyłkowy ( prawa poklasycznego) i prawo justyniańskie .( od 235 r. n.e. do

śmierci cesarza Justyniana w 565 r. n.e.).

• W III w. n.e. cesarstwo rzymskie przechodzi kryzys polityczny i gospodarczy, następuje upadek kultury , także prawnej

• Głównym źródłem prawa jest ustawodawstwo cesarskie dominatu

• Następuje wulgaryzacja prawa . Wulgaryzacja prawa - to uproszczenie osiągnięć jurystów; dostosowanie osiągnięć do nowych , zubożałych potrzeb społecznych, gospodarczych.

• Upadek kultury prawnej trwa na Zachodzie do końca cesarstwa zachodniorzymskiego. Prawo rzymskie będzie stosowane w zbiorach prawnych Germanów ( Leges Romane Barbarorum) na przełomie V i VI w.

• We wschodnim cesarstwie wzrasta zainteresowanie prawem klasycznym. Działają szkoły : w Berycie i Konstantynopolu

• Dzięki temu cesarz Justynian w VI w. ( 528-534) skodyfikował rzymskie prawo prywatne.

• Prawo justyniańskie - to prawo zawarte w kodyfikacji i uzupełniających ją ustawach ( Nowelach).

& 5 . MAGISTRATURY RZYMSKIE.

1. Określenie i klasyfikacja.

• Magistratury - odegrały ważną rolę w okresie republiki.

Magistratus - to urząd i urzędnik magistratualny.

Magistratury dzieliły się na :

1. wyższe ( należeli do nich : konsulowie, pretorzy, cenzorzy)

2. niższe ( kwestorzy, edylowie, urzędnicy pomocniczy)

Istniały też i urzędy kurulne ( konsulowie , pretorzy ,edylowie kurulni). Urzędnicy

kurulni - w czasie urzędowania zasiadali na specjalnym krześle ( sella curulis) .

Krzesło to było symbolem władzy urzędowej .

• W zależności od potrzeb można było powołać urzędników nadzwyczajnych (dyktatora, interrex (a) , trybunów wojskowych z władzą konsularną.

• Wyżsi urzędnicy :

• posiadali władzę wyższą ( zwaną imperium)

• mogli zwoływać zgromadzenia ludowe , posiedzenia senatu

• mieli uprawnienia wojskowe, jurydykcyjne wobec obywateli( mogli nakazać uwięzienie, zajęcie majątku, wymierzać karę śmierci). (Ukarany mógł odwołać się do zgromadzenia ludowego).

• Mogli uchylać decyzje niższych magistratur

• Magistratury niższe ( potestas) :

• miały prawo wydawania rozporządzeń ( edyktów) w zakresie działalności administracyjnej

• miały prawo nakładania kar administracyjnych , zwykle pieniężnych (w zakresie ius coercendii- prawa karcenia ) .

• Magistratury zwyczajne :

• były wybierane na zgromadzeniach ludowych na określonych czas ( 1 rok)

• w tym samym czasie były wybierane po 2 osoby ( stąd określenie, że były kolegialne)

• sprawowanie urzędu było bezpłatne

• obowiązywał cursus honorum ( tj. kolejność obejmowania urzędów ; najpierw urząd niższy, później wyższy; trzeba było mieć określony wiek , by starać się o objęcie urzędu).

• Poszczególne magistratury.

a) konsulowie :

• byli powoływani od początku republiki ( od 509 r. p.n.e.)

• mieli najwyższą władzę ( imperium maius) administracyjną , wojskową, częściowo sądowniczą

• sądownictwo karne sprawowali w sprawach najważniejszych, wyjątkowych

• sprawy cywilne przekazali pretorom ; a jurysdykcję nieprocesową zostawili sobie

• kiedy wygasła kadencja, konsulowie zarządzali prowincją jako prokonsulowie.

b) Pretorzy :

• urząd pretora miejskiego powołano w 367 r.p.n.e. ( praetor urbanus)

• urząd pretora dla cudzoziemców ( praetor peregrinus) powołano w 242 p.n.e.

Zadania pretorów :

=sprawowanie władzy sądowniczej ( jurysdykcji) w sprawach cywilnych

= wydawanie edyktów ( w sprawach cywilnych)

= przewodniczenie trybunałom karnym ( quaestiones perpetuae ).

Liczba pretorów nie była stałą :

= za panowania Sulli było 8 ( lex Cornelia de praetaribus z 81 r. p.n.e.)

= za panowania cezara było 16 pretorów

• kiedy ukończyli kadencję , mogli zarządzać prowincją jako propretorzy

• Pretorzy przyczynili się do rozwoju rzymskiego prawa prywatnego .

c) Cenzorzy.

• zostali powołani w 443 r. p.n.e. ; ich zadaniem było przeprowadzenie spisów obywateli ( lustrum)

• wybierali też członków senatu , sprawowali nadzór nad obyczajowością obywateli w życiu publicznym i prywatnym . (regimen morum)

• za uchybienia w życiu publicznym i prywatnym mogli nałożyć karę (tzw. notę cenzorską) . Nota cenzorska - powodowała utratę czci obywatelskiej ; utratę zaufania publicznego.

• Mieli uprawnienia do zarządzania majątkiem publicznym

• Cenzorzy byli wybierani zazwyczaj z konsulów ; musieli się cieszyć szacunkiem i zaufaniem .

d) Kwestorzy .

• w okresie królewskim prowadzili dochodzenia w sprawach karnych (np. o morderstwo)

• zarządzali skarbem państwa

• od urzędu kwestury , kwestorzy rozpoczynali karierę urzędniczą (cursus honorum).

e) Edylowie

• pierwsi edylowie zostali powołani w V w. p.n.e. Byli oni pomocnikami trybunów ludowych. Sądzili oni w sprawach karnych. W 367 r. p.n.e. powołano edylów kurulnych . Wtedy I edylowie mieli także uprawnienia jak edylowie kurulni.

• Edylowie dzielą się na :

1. edylów kurulnych ( aediles curules ) , którzy :

• nadzorowali porządek i bezpieczeństwo publiczne w Rzymie ( cura urbis)

• mogli wymierzać kary : grzywny , chłosty, zajmować przedmioty (pignoris capio) . Grzywna , chłosta , zajęcie to środki administracyjnego przymusu

• nadzorowali dostawy zboża do Rzymu ( cura annonae)

• ścigali spekulantów

• pełnili zadania policji targowej ( kontrolowali , czy dobre są miary i waga).

• Organizowali igrzyska ( cura ludorum)

• Do nich należało sądownictwo cywilne w sprawach sądowych

• Wydawali edykty w sprawach handlowych

b) Edylowie plebejscy ( aediles plebis )

f) Wśród niższych magistratur wyróżniamy :

• tresviri capitales

• czuwali nad bezpieczeństwem w Rzymie

• ścigali przestępców

• nadzorowali więzienie

• przeprowadzali egzekucje wyroków śmierci

• Trybuni ludowi

• nie byli magistraturą

• w okresie republiki reprezentowali interesy plebsu

• mogli zwoływać zebrania plebejskie

• mieli prawo sprzeciwu wobec zarządzeń innych urzędników

• mogli narzucać kary za działania naruszające interes plebejuszy

• wchodzili w skład senatu

• z upływem czasu tracili swe uprawnienia

• Rzymscy namiestnicy

• to prokonsulowie , propretorzy , ( praesides provinciae )

• zarządzali prowincjami senackimi( konsularnymi i pretorskimi) oraz prowincjami cesarskimi

• mieli szeroką władzę administracyjną , sądową , wojskową

• senat, a później cesarz ogłaszał organizację prowincji

• namiestnik na początku swego urzędowania wydawał edykt ( edictum provinciale). W edykcie zawarty był zakres władzy namiestnika w prowincji. .

Wszystkie wymienione magistratury w okresie dominatu zastąpiono urzędnikami

cesarskimi.

& 6. ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO.

I. ŹRÓDŁA POZNANIA.

Źródła poznania ( fontes iuris cognoscendi) prawa rzymskiego - to zachowane przekazy i środki , dzięki którym czerpiemy wiadomości o prawie obowiązującym w państwie rzymskim . Źródła poznania dzielimy :

1. Ze względu na zakres :

1. źródła prawa techniczne ( dotyczące prawa, czyli norm , instytucji, praktyki prawnej)

2. nietechniczne ( dotyczące gospodarki , filozofii. Religii i innych form życia społecznego). Pośrednio służą rekonstrukcji prawa.

2 .Ze względu na stopień bezpośredniości :

3. źródła prawa pierwotne ( zawierają przekaz historyczny ; np. oryginalny tekst ustawy)

4. wtórne - są to opracowania zawierające informacje o prawie ; nieprzekazujące brzmienia norm prawnych ( np. pisma literackie)

3. Najbardziej znany podział źródeł poznania prawa rzymskiego :

1. źródła jurydyczne - czyli teksty prac prawników rzymskich ( „ Instytucje” Gajusa ; kodyfikacje justyniańskie)

2. źródła literackie ( nieprawnicze):

• obejmują literaturę rzymską i grecką

• znane są pisma Marcusa Tulliusza Cycerona które zawierają wiadomości z prawa prywatnego , procesowego,karnego.

• Prace historyków : Tytusa Liviusza i Tacyta . Ich prace dotyczą prawa prywatnego . Mogą być wykorzystane do poznania ustawodawstwa i prawa publicznego

• Biografie pisał Swetoniusz ( Gaius Suetonius Tranquilus ) oraz Pliniusz Młodszy ( Caius Plinius Caecilius , Minor).

Źródłem prawa są też :

• prace Aulusa Gelliusza , Kwintyliana, Festusa, Warona ,pisma komediopisarzy ( Plautusa , Terentiusa) , poetów ( Wergiliusza, Horacego, Juvenalisa, Marcjalisa, Persjusza).

• W języku greckim o Rzymie i prawie rzymskim pisali : Polibiusz, Plutarch, Kasjusz Kokcejanus , Dionizjusz z Halikarnasu.

• źródła epigraficzne :

• to inskrypcje , napisy na materiale trwałym np. kamieniu , marmurze , metalu

• zaliczamy do nich : inskrypcje publiczne , prywatne, teksty ustaw, napisy na ścianach, murach , słupach granicznych, na biżuterii, nagrobkach, broni, naczyniach.

• Nagrobkowe napisy wykorzystywane są do poznania prawa prywatnego, bo wymieniają : funkcje , urzędy sprawowane przez zmarłego , ważne wydarzenia rodzinne, treść rozporządzeń ostatniej woli ( testamentów).

• źródła papirologiczne :

• tworzą papirusy odnalezione w Egipcie

• są to dokumenty z praktyki prawnej , czynności prywatne prawne, akty publiczne, zarządzenia władz lokalnych, rejestry , wykazy, zapiski handlowe, obroty ziemią

• teksty te są pisane w języku greckim na papirusie , pergaminie , tabliczkach drewnianych, skorupkach ceramicznych ( ostraka)

• papirologia - to dyscyplina nauki zajmująca się badaniem źródeł papirologicznych.

• źródła archeologiczne :

• należą do nich wykopaliska

• przykładem mogą być : budynki publiczne, płaskorzeźby ukazujące np. zawieranie małżeństwa, adopcję lub wyzwolenie niewolnika ; monety, graffiti na ścianach.

• Źródła archeologiczne pomagają w poznaniu prawa rzymskiego.

II . ŻRÓDŁA TWORZENIA PRAWA RZYMSKIEGO .

Źródła tworzenia prawa rzymskiego ( fontes iuris oriundi).

• to organy tworzące prawo ; akty wydawane przez organy

• o źródłach tworzenia prawa wspomina Gaius w Instytucjach . Do źródeł tych zaliczył : ustawy, uchwały zgromadzeń plebejskich, uchwały senatu, rozporządzenia cesarzy , edykty uprawnionych do wydawania, odpowiedzi prawników .

Źródła tworzenia prawa w rozwoju historycznym :

1. Prawo zwyczajowe

2. Ustawy ( leges rogatae) uchwalane na zgromadzeniach ludowych

3. Uchwały senatu ( senatus consulta) , które z czasem mają moc ustawy

4. Konstytucje cesarskie ( constitutiones)( są to rozporządzenia wydawane przez cesarzy w okresie pryncypatu . Były to dekrety, edykty, reskrypty czyli zarządzenia władz, mandaty)

5. Edykty magistratur ( np. pretora, namiestników prowincji)

6. Opinie uczonych prawników ( tzw. odpowiedzi ( responsa) na zapytanie prawne)

7. Ustawy ( leges) cesarskie okresu dominatu i zbiory ( kodeksy)

8. kodyfikacja justyniańska i ustawy uzupełniające ( novellae leges).

& 7. OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO.

1. Początki prawa w czasach królewskich .

• Prawo zwyczajowe obowiązywało od 753 r. p.n.e.- 509 r. p.n.e. ( czyli od daty założenia Rzymu do usunięcia ostatniego króla Rzymu) . Prawo zwyczajowe kształtowało się w Rzymie , kiedy kapłani i król pełnili funkcje sędziowskie. Kapłani i królowie wydawali wyroki , w których sankcjonowali ( zatwierdzali) przepisy zwyczajowe lub odrzucali.

• W okresie królewskim władza świecka i sakralna była skupiona w jednym ręku. Jednak sankcje sakralne mają ważne znaczenie w rzymskim prawie zwyczajowym . Wzmianki o tych sankcjach są w Ustawie XII tablic.

• Późniejsze źródła dowodzą , że królowie rzymscy wydawali ustawy ( leges regiae)

Leges regiae - ustawy królewskie zawierały przepisy prawa sakralnego , prawa karnego, rodzinnego i ustroju państwa. Istnieją różnice w poglądach , kto wydawał ustawy. Jedni uważają , że królowie, inni że zgromadzenie kurialne .

• Po wypędzeniu królów w 509 r nie stosowano ustaw królów , powrócono do prawa zwyczajowego

• Prawo zwyczajowe zostało spisane w Ustawie XII tablic w V w. p.n.e.

• Ustawa XII tablic ( lex duodecim tabularum )

• Uważa się , że Ustawa XII tablic jest sukcesem plebejuszy w walce z patrycjuszami ( plebejusze chcieli równych praw i dostępu do praw publicznych).

Historia Ustawy XII tablic :

• Trybun plebejski Terentilius Arsa w 462 r.p.n.e. , proponował powołanie komisji składającej się z 5 mężów. Komisja miała ułożyć ustawę , która ograniczyłaby prawa patrycjuszy , a zwłaszcza konsulów. Senat wyraził sprzeciw i projekt trybuna upadł .

• W 451 r. p.n.e. powołano 10 mężów ( decemviri legibus scribundis ) . Byli to patrycjusze . Oni spisali na 10 tablicach przepisy prawne. Przepisy te obowiązywały patrycjuszy i plebejuszy

• W 450 r.p.n.e. nowi decemvirowie ( byli w nich plebejusze) ułożyli kolejne 2 tablice

• XII tablic wystawiono na forum ( rynku) do publicznej wiadomości . Jednak w IV wieku p.n.e. tablice zostały zniszczone podczas spalenia Rzymu przez Galów. Później je odtworzono .

• Według Cycerona w I w. p.n.e. dzieci uczyły się prawa XII tablic na pamięć w szkole. Rzymianie uważali , XII tablic - jest źródłem wszelkiego prawa publicznego i prywatnego ( fons omnis publici privatique iuris) .

• Ustawa XII tablic nie istnieje w pełnej wersji ; została odtworzona z fragmentów w XVI wieku.

• Ustawa XII tablic zawiera :

• normy prawne z zakresu postępowania sądowego , prawa karnego, prawa prywatnego, prawa administracyjnego, prawa sakralnego .

• jest to ustawodawstwo surowe bo zawiera przepisy dotyczące bezwzględnej egzekucji dłużników przez wierzycieli , talionu (odwetu) w prawie karnym

• kary za przestępstwa przeciw własności

• przepisy o nexum i mancypacji.

• Ustawa XII tablic obowiązuje tylko obywateli rzymskich ( Quirites - Kwirytów)

• Ustawa ta nigdy nie została uchylona. Komentarze do niej pisali także prawnicy klasyczni.

• Dalszy rozwój współczesnego prawa.

Prawo prywatne szło 2 drogami w swoim rozwoju:

1. działalność jurysprudencji

2. ustawodawstwo zgromadzeń ludowych.

Ad a) Działalność jurysprudencji :

• związana była ze stanem kapłańskim. Kapłani (pontifices) znali kalendarz ( dni w których można dokonać czynności procesowych (dies fasti) ; dni , kiedy czynności procesowe są nieważne ( dies nefasti) .

• Kapłani pochodzili z patrycjuszy , którzy strzegli wiedzy

• Rozwój prywatnego prawa związany był z interpretacją ustawy XII tablic , którą stosowano w sądach. Ponieważ zmieniały się warunki społeczno - gospodarcze , zaczęto prace nad dostosowaniem ustawy XII tablic. W wyniku podjętych prac powstało wiele nowych instytucji prawnych które wzbogaciły ius civile). Rozszerzono zastosowanie mancypacji i in iure cessio.

Ad b) Leges rogatae ( ustawy uchwalone na wniosek) .

• uchwalano na zgromadzeniach narodu ( populus)

• było 3 rodzaje zgromadzeń ludowych:

1. zgromadzenia kurialne( comitia curiata)

2. zgromadzenia centurialne ( comitia centuriata)

3. zgromadzenia trybusowe ( comitia tributa).

Zgromadzenia kurialne były najstarsze : jako organ ustawodawczy przestały działać na początku Rzeczpospolitej. Odtąd Zgromadzenia centurialne i trybusowe uchwalały ustawy.

Procedura uchwalania ustaw :

1. Na 24 dni przed terminem zwołania zgromadzenia narodowego przedstawiciel magistratury ogłaszał treść ustawy jako wniosek ustawodawczy . Przedstawiciel magistratury musiał mieć prawo zwracania się do narodu ( ius cum populo)

2. W tym czasie obywatele mogli naradzać się na zebraniach ( contiones)

3. Po zwołaniu zgromadzenia odczytywano wniosek ; potem obywatele głosowali nad przyjęciem lub odrzuceniem w całości. Głosowanie było ustne, ale w około 130 r.p.n.e. głosowanie było pisemne na specjalnych tabliczkach. Najpierw głosowali obywatele w ramach centuri lub tribus . Gdy w centuriach otrzymano zwykłą większość , to decydowało o stanowisku centuri ( tribus) co uważano jako 1 głos. Większość głosów centuri decydowała o wyniku głosowania .

4. Aby uchwały zgromadzenia miały moc ustawy , musiał je zatwierdzić Senat. Od 339 r. p.n. e. Lex Publilia Philonis ustanowił , że każda uchwała zgromadzenia narodowego jest z góry zatwierdzona przez Senat.

Plebiscyty ( plebiscita ) :

• to uchwały plebejuszy , podjęte na osobnych zgromadzeniach plebejuszy ( concilia plebis) na wniosek trybuna ludowego

• plebiscyty obowiązywały plebejuszy. W 286 r.p.n.e. lex Hortensia rozszerzyła moc obowiązującą plebiscytów na patrycjuszy . W ten sposób zrównała plebejuszy z patrycjuszami

• plebiscyty obwieszczano na zgromadzeniu. Czasami wyryto na tablicy z kruszcu lub drzewa.

Ustawy dzielono ze względów formalnych ( 3 części) .

• praescripto ( wstęp) - zawierał nazwisko wnioskodawcy , datę , miejsce

• rogatio - właściwa treść ustawy

• sanctio - zagrożenie karą za przekroczenie ustawy .

Podział ustaw ze względu na sankcje :

1. perfectae - gdy przepisy prawne zostaną przekroczone , to nieważna jest czynność prawna

2. leges minus quam perfectae - czynność prawna była ważna , a przekraczający ponosił karę

3. leges imperfectae - zawierają nakaz ( lub zakaz ) , lecz nie narzucają żadnej sankcji .

Ustawy odgrywały niewielkie znaczenie w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego.

& 8. OKRES ROZWOJU I PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO.

1. Prawo przedklasyczne późnej republiki.

• W tym czasie rozwija się prawo pretorskie ; ogłaszane w edyktach pretorskich, realizowane przez pretora jako organ jurysdykcyjny

• Pretor zajmuje się jurysprudencją

• Jurysprudencja należy do jurystów ( prawników) świeckich

• Rozwija się ustawodawstwo zgromadzeń ludowych

• Uchwały Senatu ( senatus consulta) decydują o zatwierdzeniu ustaw zgromadzeń ludowych lub jako doradcze zalecenia dla magistratur

• Nie tworzą osobnego źródła obowiązującego prawa.

2. Pretor i prawa pretorskie .

Pretor :

1. w 367 r.p.n.e. utworzono stanowisko pretora miejskiego ( praetor urbanus ) . Pretor urbanus rozstrzygał spory między obywatelami rzymskimi

2. w 242 r.p.n.e. powołano pretora dla cudzoziemców ( praetor peregrinus). Rozstrzygał on spory między obywatelami rzymskimi a peregrynami (cudzoziemcami) lub między samymi peregrynami.

Pretor :

• to najwyższy urząd w zakresie sądownictwa

• sam nie sądził spraw i nie wydawał wyroków

• kierował postępowaniem procesowym ; organizował proces

• miał prawo wydawania edyktów ( ius edicendi) ; tzn. rozporządzeń dotyczących wykonywania władzy

• pretor urzędował 1 rok

• na początku urzędowania na białych tablicach ogłaszał pretor edykt tzw. edictum perpetuum

• treść edyktu pretorskiego to proces długotrwały . Pretor od poprzednika przejmował zrąb przepisów ( edctum tralaticium) ; dodawał nowe postanowienie . Następny pretor mógł je przyjąć

• nie miał władzy ustawodawczej pretor , a edykt nie był ustawą

• edykt jednak obowiązywał , bo pretor miał najwyższą władzę w zakresie sądownictwa

• edykt pretorski zawierał prawo zwyczajowe wytworzone w praktyce sądowej .

Prawo pretorskie - ius pretorium

• to nowy system prawny zawarty w edykcie przez pretora Ten system uwzględniał zmiany społeczno- gospodarcze zaistniałe w okresie wojen punickich ; on uzupełniał dawne prawo cywilne stworzone na podstawie Ustawy XII tablic i jej niewystarczjącej interpretacji

• prawo pretorskie zostało zawarte w edykcie , który wydawał pretor . Edykt zawierał wiele środków procesowych np. :

• zmuszał strony do zawarcia stypulacji pretorskiej , czyli kontraktu by zapewnić prawidłowy bieg procesu

• mógł nadać umowie mocy prawnej

• mógł wprowadzić kogoś w posiadanie rzeczy ( missio in possessionem))

• mógł ogłaszać interdykty lub dekrety ( czyli zakazy lub nakazy dla stron)

W połowie II w. p.n.e. lex Aebutia uznaje postępowanie formułkowe pretora i pozwala na zwiększenie środków procesowych w edykcie . Były to

• Formułki skarg ( actiones in factum) ; tworzył je sam ; opisywał , na podstawie opisu określał stan faktyczny ( który ius civile nie znało)

• Dostosowanie skargi właściwej unormowanej przez prawo właściwe do nowych faktów ( actiones utilles = stan faktyczny)

• Udzielanie pozwanemu ekscepcji ( czyli zezwolił na przeciwstawienie w procesie żądania powoda zarzutu procesowego. Żądanie powoda może być bezskuteczne, mimo że opierałoby się na prawie cywilnym

Pretor :

• wspierał prawo cywilne ( iuris civilis adiuvandi gratia)

• lub uzupełniał ( iuris civilis supplendi gratia)

• lub poprawiał ( iuris civilis corrigendi gratia)

Od połowy II w. p.n.e. istniał dualizm systemów prawnych ; czyli obok prawa cywilnego istniało prawo pretorskie . Wyrażało się ono w tym , że :

• Obok własności prawa cywilnego ( własności kwirytalnej) , powstało in bonis esse , gdzie pretor uznaje , że dana rzecz jest czyjąś własnością , choć nie nabył ją środkami procesowymi i sposobem cywilnym. Tak powstała własność bonitarna , oparta na prawie pretora.

• Obok dziedziczenia wg. prawa cywilnego powstał pretorski system dziedziczenia uwzględniający pokrewieństwo kognatyczne ( bonum possesio)

• Prawo pretorskie uwzględniało zasady i zwyczaje iuris gentium , zwłaszcza w obrocie handlowym( prawa majątkowego).

Pretor wydawał edykt dla perygrynów ( cudzoziemców) , w którym były zawarte środki , bo nie można było stosować prawa cywilnego w obrocie z cudzoziemcami. Jednocześnie pretor brał neformalne zwyczaje prawne , które stosowano wśród ludów basenu śródziemnomorskiego .

Tak ius gentium weszło do rzymskiego prawa prywatnego. Pretor zawsze kierował się zasadą słuszności i ochroną uczciwości , dobrej wiary w obrocie prawnym , gospodarczym, społecznym.

3. Jurysprudencja świecka .

• około 300 r.p.n.e. Cn. Flavius ogłosił ius Flavianum .

Ius Flavianum - to zbiór formuł procesowych i kalendarz .Nastąpiła tendencja do laicyzacji rzymskiego prawa prywatnego .

• połowa III w. p.n.e. pontifex maximus ( najwyższy kapłan plebejski Tyberius Coruncanius) zaczął nauczać prawa wszystkich zainteresowanych

• nastąpił rozwój jurysprudencji .

Jurysprudencja - to działalność świeckich prawników , którzy cieszą się uznaniem społeczeństwa.

Jurysprudencja rozwija się w kilku kierunkach :

1. jako respondere ( czyli udzielanie porad prawnych , procesowych)

2. cavere ( pomoc przy zawieraniu czynności prawnych , nauczanie zasad prawa (instituere, instruere )

• w I w.p.n.e. rozwija się twórczość naukowa ; powstają dzieła , które systematyzują i rozbudowują prawo pretorskie i cywilne . W ten sposób powstał logiczny system prawa cywilnego i pretorskiego ; oraz stworzono bazę do rozwoju świeckiej jurysprudencji

Do znanych prawników tego okresu należą :

• Sextus Aelius Paetus Catus , autor „ ius Aelianum” albo „ Tripertita”

Książka składa się z 3 części :

1. Ustawy XII tablic

2. Komentarz do ustawy

3. Zbioru formuł procesowych

• Quintus Mucius Scaevola , autor 18 ksiąg prawa cywilnego , gdzie udoskonalił systematykę prawa , dążył do srworzenia ogólnych pojęć prawnych

• Aquilius Gallus , stworzył nowe środki prawne , np. actio doli , stipulatio Aquiliana .

• Serviusz Sulpicius Rufus - napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego (libri ad edictum) ; autor „ Responsa” ; prowadził działalność dydaktyczną.

4. Ustawodawstwo .

• Działalność pretora i prawników pod koniec republiki dała podstawy dla rozwoju prawa prywatnego, które zaspokajało potrzeby imperium rzymskiego

• Ustawodawstwo ( leges rogatae i plebiscita) odnosiło się do spraw prawa publicznego, w niewielkim znaczeniu dotyczyło prawa prywatnego

• Znane są ustawy w prawie prywatnym :

• lex Aquilia ( 286 r.p.n.e.) - określa odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną bezprawnie .

• lex Cincia de donis ac muneribus ( 204 r.p.n.e.)- wprowadziła ograniczenia darowizny

• lex Atilia de tutore dando ( przed 185 r.p.n.e.)- dotyczy sposobu powołania opiekunów przez pretora

• lex Laetoria de circumscriptione adulescentium ( 192 r.p.n.e.)- dotyczy ochrony interesów małoletnich do 25 lat.

• Lex Voconia ( z 169 r.p.n.e.) - ogranicza spadkobranie kobiet

• Lex Furia de sponsu ( z II w. p.n.e.) - dotyczy poręki ( poręczenia.)

• Lex Falcidia ( z 40 r.p.n.e.) - zapobiega nadmiernemu obciążeniu spadków legatami . Legat - to zapis testamentowy , zapis , darowizna)

& 9. PRAWO KLASYCZNE.

1. Źródła prawa klasycznego.

• władzę ustawodawczą przejmuje senat

• koniec I w. n.e. kończy się ustawodawstwo zgromadzeń ludowych

• edykt pretorski jest skodyfikowany , nie podlega dalszym zmianom

• pojawiają się konstytucje ( rozporządzenia) cesarskie , które wpływają na tworzenie prawa .

2. Ustawy ( leges) i uchwały senatu ( senatus consulta)

• Za czasów cesarza Augusta ( 27 r.p.n.e. - 14 r..n.e.) dążącego do utrzymania ustroju republikańskiego pochodzą ustawy :

• lex Iulia de maritandis ordinibus ( 18 r.p.n.e.)

lex Papia Poppea ( 9 r.p.n.e.) . W obu August popiera małżeństwo, zwalcza bezżenność, bezdzietność, stara się zwiększyć liczbę ludności..

• lex Iulia de adulteriis - August każe cudzołóstwo i stosunki pozamałżeńskie

• lex Iulia de fundo dotali - zabrania mężowi sprzedaży italskich gruntów posagowych

• lex Fufia Canina ( 2 r. n.e.)

lex Aelia Sentia ( 4 r. n.e.).- obie te ustawy zakazują nadmiernej ilości wyzwoleń niewolników

• leges Iuliae iudiciorum publicorum et privatorum - dokonują reformy procedury sądowej karnej i cywilnej

• za pryncypatu władza ustawodawcza należy do senatu.

• Od cesarza Hadriana ( 117-138 n.e. ) ustawy senatu mają moc ustawy. Inicjatywę ustawodawczą ma cesarz.

Oratio principis ( wniosek cesarza) był później źródłem prawa .

• Senatus cosulta ( uchwały senatu) , otrzymywały nazwę od nazwiska wnioskodawcy . Do ważniejszych uchwał Senatu należały :

• S.C. ( Senatus Consulta) Claudianum z 52 r.n.e.- mówiły o skutkach utrzymywania przez kobietę związku „ faktycznego” z cudzym niewolnikiem.

• S.C. Macedonianum - zakazały udzielania pożyczek synom podległym władzy w rodzinie

• S.C. Orfitianum i Tertullianum ( II w.n.e.) - określał dziedziczenie beztestamentowe pomiędzy matką a dziećmi

• S.C. Trebellianum ( 55 r.n.e )

SC Pegasianum - obie te uchwały dotyczyły fideikomisu uiwerslanego.

Fideikomis - ( fideicommissium) - w prawie rzymskim , to zapis oparty na

nieformalnej prośbie spadkodawcy do dziedziczenia , by udzielił

dalszemu spadkobiercy albo osobie trzeciej pewnej korzyści

majątkowej kosztem spadku..

• Senatus consulta pełniły ważną rolę w prawie spadkowym , rodzinnym, osobowym i zobowiązaniach.

3. Kodyfikacja edyktu pretorskiego .

• Przyczyny kodyfikacji :

• w okresie pryncypatu pretor musiał się liczyć z wolą princepsa i zdaniem senatu

• działalność twórcza pretora została zahamowana

• Salvius Julianus w latach 125-138 n.e. na polecenie Hadriana zredagował edykt pretorski ( edictum perpetuum) , który miał obowiązywać wszystkich pretorów .

Od tej pory , każdy pretor po objęciu władzy ogłaszał edictum perpetuum i nie mógł w nim wprowadzać zmian. Były to : „ Edictum Hadriani” lub „ Edictum Salvianum”.

• Iulianus Salvius dołączył do swego edyktu :

• edykt pretora miejskiego

• edykt pretora kurulnego

• edykt namiestnika prowincji i pretora dla perygrynów (cudzoziemców)

Niektóre fragmenty edyktu pretorskiego weszły w skład Digestów

Justyniańskich .

5. Konstytucje cesarskie .

• W okresie pryncypatu cesarz nie miał władzy ustawodawczej

• Mógł wydawać edykty i wyrokować w sprawach spornych na podstawie magistratualnego imperium

• Decydował w sprawach organizacyjnych i polityki wewnętrznej, wydawał instrukcje dla namiestników prowincji cesarskich .

• Wszystkie rozporządzenia cesarza miały moc ustawy , bo uważano ,że naród rzymski wybierając go na cesarza dał mu taką moc ( lex de imperio).

Rozporządzenia cesarskie ( konstytucje) stały się źródłem prawa.

Konstytucje dzielimy na :

1. edykty - rozporządzenia cesarza wydane na podstawie iuris edicendi . Dotyczyły spraw ogólno administracyjnych i dotyczyły całego państwa lub poszczególnych miast i prowincji

2. dekrety - wyroki wydawane przez cesarza jako sędziego ( w I instancji lub w wyniku odwołania). Dekrety dotyczyły konkretnej sprawy . Były wzorem dla wydania wyroków w podobnych sprawach

3. reskrypty - to odpowiedzi cesarza na zapytania osób prywatnych lub magistrualnych urzędników, czy sędziów w wątpliwych kwestiach prawnych. Cesarz udziela odpowiedzi na piśmie. Były takie rodzaje odpowiedzi :

• per subscriptionem - cesarz nanosił adnotacje na pytaniu pytającego (osoby prywatnej)

• per epistulam ( osobnym listem) - gdy pytanie zadał urzędnik (sądzia)

Reskrypty rozstrzygały wątpliwości prawne które pojawiły się w jakimś

procesie . Cesarz tworzył nową zasadę . Wyrok zapadał zgodnie z reskryptem,

jeśli fakty podane w podaniu były zgodne z prawdą . Sędzia sprawdzał , czy te

fakty są prawdziwe .

4. Mandaty - to instrukcje jakie wysyłał cesarz do namiestników prowincji w sprawach administracji prowincji. Mandaty zawierały kwestie z prawa prywatnego np. testamenty wojskowych . Mandaty ogłoszone osobno reskryptem obowiązywały także w Italii.

5 . Jurysprudencja klasyczna .

Okres jurysprudencji klasycznej można podzielić na 3 podokresy :

I . podokres .

• Prawnicy I w. ( wczesny okres klasyczny) .

1. W tym czasie istniały w Rzymie 2 szkoły prawnicze : szkoła sabiniańska i szkoła prokulejańska. Szkoła Sabiniańska ( zwana kasjańską ) :

- założył ją Ateius Capito ( prawnik czasów Augusta)

-przedstawiciele szkoły : Massurius Sabinus ( autor Libri tres

iuris civilis) , Cassius Longinus, Javelenus Priscus.

• Prawnicy II w. ( Gaius , Salvius , Iulianus , Sextus Pomponius .

Szkoła prokulejańska :

• założył ją Antistus Labeon

• Labeon pozostawił około 400 ksiąg

• Następcą Labeona był Proculus

• Znani prokulejanie : Neratius Priscus; Publius Juventius Celsus .

II podokres .- rozwinięte prawo klasyczne ( II w. n.e.).

• zanikają odrębności szkół

• powstaje wiele dzieł prawników , np.

• Salvius Iulianus - napisał „ Digesta” w 90 księgach . Cechy „ digest” - to jasny, piękny styl . oryginalna myśl

- Caecilius Africanus - przekazał wiele rozstrzygnięć Salviusa Julianusa

• Sextus Pomponius - dzieło : „ Liber singularis enchiridii” - zawiera historyczny rys rozwoju jurysprudencji.

• Ulpianus Marcellus , Cervidius Scaevola - pisali dzieła z zakresu prawa cywilnego i pretorskiego.

• Gaius :

• uzyskał sławę jako nauczyciel prawa

• napisał Instytucje ( Institutionum commentarii quattuor); podręcznik prawa w 4 księgach sporządzony w 160 r.n.e.

• tekst Instytucji zachował się w całości do naszych czasów

• W Instytucjach Gaius omawia :

= personae ( prawo osobowe i rodzinne

= res ( prawo spadkowe, zobowiązania, prawo rzeczowe)

= actiones ( postępowanie sądowe).

III . podokres - działalność jurysprudencji w III w. ( do 235 r. n.e.) .

• Znani prawnicy :

1. Aemilius Papinianus - autor Quaestiones ( 37 ksiąg)

- autor Responsa ( 19 ksiąg).

Cechy prac : zwięzłe, ścisłe formuowanie myśli , niezależność

poglądów. Pełnił ważne funkcje w czasach Marka Aureliusza i

Septimiusza Sewera .

2. Julius Paulus - działał w II i III w.n.e.

3. Domitius Ulpianus - działał w II i III w.n.e. ; napisał komentarz ad edictum ( w 83 księgach) i ad sabinum ( w 51 księgach) . Dzieła Paulusa i Ulpianusa były kompilacją ( zlepieniem materiału pochodzącego z różnych dzieł).Twierdzi się ,że dzieła Ulpiana dały około 1/3 materiału do Digestów . Materiał prawników wykorzystano do kodyfikacji justyniańskiej.

4. Herennius Modestinus - to jurysta późnego okresu klasycznego, uczeń Ulpiana.

• Juryści okresu klasycznego :

1. udzielali odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych

2. pisali dzieła prawnicze

3. nauczali prawa

Ius respondendi - to prawo udzielania porad prawnych pytającym . Znane w

czasach Rzeczpospolitej. W okresie pryncypatu cesarze ( od

Augusta lub Tyberiusza ) udzielali prawnikom ius publice

respondendi.

Ius publice respondendi - to prawo udzielania oficjalnych odpowiedzi z

upoważnienia cesarza .

Opinia prawnika była wiążąca dla sędziego , tzn. sędzia musiał wydać wyrok

zgodny z opinią. Cesarz Hadrian nakazywał , żeby sędzia stosował się do opinii ,

gdy była zgodna lub wybierał zdanie słuszne wg. niego. Dzięki temu opinia

autoryzowanych jurystów była źródłem prawa .

• Literatura prawnicza okresu klasycznego - rodzaje :

• Prace poświęcone prawu cywilnemu . ( libri ad Sabinum lub libri ad Quintum Mucium).

• Prace poświęcone prawu pretorskiemu ; komentarze do edyktu pretorskiego - inne określenie to libri ad edictum.

• Digesta - dzieła o prawie cywilnym i pretorskim .

• Podręczniki i prace o charakterze podstawowym . Tytuły: Institutiones , Enchiridia, Regulae , Opiniones , Definitiones.

• Zbiory opinii prawnych , czyli Responsa

• Komentarze do ustaw ; lub monograficzne opracowania ustaw

• Monograficzne prace o instytucjach prawnych lub innych zagadnieniach prawa prywatnego.

• Notae , czyli uwagi krytyczne do prac wcześniejszych prawników .

• Znani prawnicy okresu klasycznego uczyli prawa w szkołach ( stationes) - to dawne prywatne szkoły .

Labeon - 6 miesięcy w roku przebywał w Rzymie ze swymi uczniami.

Massurius Sabinus - utrzymał się z honorarium uczniów .

Prace uczonych prawników znamy dzięki Digestom Justyniańskim ; wyjątek stanowią „ Instytucje”Gaiusa.

& 10. OKRES SCHŁKOWY ( PRAWO POKLASYCZNE).

1. Charakterystyka prawa poklasycznego.

• Okres obejmuje lata 235-565 n.e. - od dynastii Sewerów do śmierci Justyniana

• Źródłem prawa jest ustawodawstwo cesarskie

• Zanikają różnice między prawem cywilnym, pretorskim , ius gentium

• Dotychczasowe prawo traktuje się jako 1 system ( ius vetus)

• Pojawia się ius novum - nowe obowiązujące prawo ; tworzą je nowe ustawy cesarskie

• Od czasów cesarza Konstantyna ( początek IV w.n.e.) pojawia się rzymskie prawo wulgarne.

Rzymskie prawo wulgarne posługiwało się uproszczonymi pojęciami prawnymi . Było spłycone i zniekształcone , ale odpowiadało potrzebom praktycznym.

• W V w.n.e. w cesartwie wschodnim rozwinęły się państwowe szkoły prawa. Znane są szkoły w : Konstantynopolu i Berycie . Nauka w szkołach trwała 4 lata . Studiowano pisma prawników klasycznych ; 5 rok poświęcono na studiowanie konstytucji cesarskich. Profesorowie komentowali lub streszczali dzieła prawników klasycznych .

Scholla - to krótkie uwagi komentatorów , wyjaśniające poglądy prawników klasycznych na marginesie dzieł .

• W latach 529 - 534 n.e. powstaje kodyfikacja justyniańska ; poprzedzona ona została kodeksami i zbiorami prawa .

2. Ustawy cesarskie i zbiory prawa .

• Ustawy cesarskie były wydawane w formie edyktów ( leges edictales) , w V w.n.e. noszą nazwę pragmaticae sanctiones .

• W V w. n.e. reskrypty obowiązują już tylko w konkretnych sprawach . Wszystkie ustawy wydane w 1 państwie przesyłane są do wiadomości drugiego . Jeśli 2 cesarz je zatwierdzi i ogłosi to obowiązują .

• Wtedy ustawy cesarzy dominatu nazwano leges ; a ius określano prawo jurystów klasycznych , ustawy zgromadzeń ludowych, czyli dawne prawo.

• W okresie pryncypatu był edykt pretorski lub konstytucje cesarzy

• W cesarstwie wschodnim sporządzono 3 zbiory konstytucji i ustaw cesarskich .

Zbiory dzieliły się na :

a) prywatne - do nich zaliczamy :

- Kodeks Gregoriański ( z 291 r. n.e.)

- Kodeks Hermogeniański ( z 295 r.n.e.)

Zawierały one konstytucje cesarskie z III w.n.e.

b)urzędowe :

• Kodeks Teodozjański ( z 438 - sporządzony na polecenie

cesarza Teodozjusza II

- Kodeks obowiązywał w cesarstwie wschodnim i zachodnim

- Kodeks dzielił się na 16 ksiąg ; księgi dzieliły się na tytuły . W nich konstytucje ułożone są chronologicznie.

• Po upadku cesarstwa zachodniego ( 476 r. n.e.) - ustawy cesarskie to Nowele postteodozjańskie. Nowele te nie zachowały się . Prawnicy posługiwali się pismami jurystów klasycznych . Często w pismach były sprzeczności ; strony procesowe miały odmienne zdanie . Cesarze chcieli wyeliminować sprzeczności poprzez ustawy.

• W 312 r.n.e. Konstantyn wydał ustawę , w której stwierdził , że tracą moc noty (uwagi) Ulpiana i Paulusa do dzieł Papiniana ; tracą moc Sentencje Paulusa .

• W 412 r.n.e. cesarz Teodozjusz II i Walentynian III w „ Ustawie o cytowaniu” ustalili ,że może powołać się na pisma 5 prawników w sprawach . Są to : Papinian, Ulpian , Paulus, Gaius, Modestyn lub sąd może powołać się na dawniejsze dzieła prawników , na które powoływało się 5 prawników

• Przepisano zasady postępowania , gdyby zachodziły sprzeczności między poglądami 5 jurystów.

Do poklasycznych zbiorów prawa ( opracowanych w okresie dominatu ) należą :

• Sentencje Paulusa ( Sententiae receptae ad filium )

Paulus ułożył je z fragmentów swoich prac . Sentencje obowiązywały w okresie poklasycznym .

• Regalae Ulpiani ( zwane Titulae ex corpore Ulpiani) :

• pochodzą z IV w. n.e.

• zawierają zbiór reguł prawnych pochodzących z pism Ulpiana

• Fragmenta Vaticana - ( znaleziony w bibliotece watykańskiej w XIX w. n.e.)

• zawiera wyjątki z dzieł klasycznych prawników; konstytucje cesarskie z Kodeksu Gregoriańskiego i Hermogeniańskiego

• zbiór powstał na Zachodzie , pod koniec IV w.n.e., autor nieznany.

• Collatio legum Mosaicarum et Romanorum

• zawiera zestawienie przepisów prawa żydowskiego z przepisami prawa rzymskiego

• zbiór powstał w IV w.n.e.

& 11 . KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA .

1. Plany kodyfikacyjne .

• Cesarz Justynian (527-565 r.n.e. dążył do uporządkowania i ujednolicenia prawa rzymskiego

• Kodeks ten opierać się miał na ius ( dawnym prawie) i leges( ustawach cesarskich)

• Pisma jurystów klasycznych musiały odpowiadać potrzebom ludzi VI w.n.e.

• Kodeks miał zapoznać z dawnym prawem klasycznym ; wspominać o wcześniejszych prawnikach czy ustawie XII tablic .

• Prace nad kodyfikacją i jej części ( Kodeks , Digesta, Instytucje).

• W lutym 528 r. Justynian powołał 10 osobową komisję . Tworzyli ją : Trybonian, profesorowie szkół prawniczych: Theophilus , Leonitus .

• Komisja miała zebrać konstytucje cesarskie. W kwietniu 528 r. został ogłoszony i wszedł w życie Kodeks Justyniański ( Codex vetus) . Codex vetus nie dochował się do naszych czasów.

• W 530 r. Justynian wydał szereg ustaw , które miały usunąć sprzeczności.. Sprzeczności te pojawiły się w wyniku stosowania kodeksu w sądach. Z 50 rozporządzeń Justyniana utworzono Liber quinquaginta decisionum. Ten zbiór nie zachował się .

• W 530 r. Justynian powołał 17 osobową komisję pod przewodnictwem Tryboniana. Komisja miała wybrać fragmenty , skrócić długie teksty , nanosić poprawki i zmiany w przepisach prawa klasycznego. I

Interpelacje (emblemata Tiboniani)- to zmiany i przeróbki tekstów prawniczych lub emblemata Triboniana.

• Komisja podzieliła materiał na 3 części . Każdą część powierzyła innej podkomisji

• I grupa - masa Sabiniańska - obejmowała komentarze ad Sabinum

• II grupa - masa edyktalna - obejmowała komentarze do edyktów

• III grupa - masa Papiniańska - obejmowała responsa i quaestiones Papiniana i dzieła kazuistyczne .

• Istnieje też 4 masa dodatkowa ( Appendix) - tworzą je fragmenty z mniej znanych dzieł.

• Do ułożenia zbioru komisja wzięła dzieła 39 prawników ( 3- z okresu rzeczpospolitej ; 2- z okresu dominatu)

Do Digestów wzięto około 9123 fragmentów ( około 150 tys. wierszy) . Komisja miała pracować 10 lat ; ale po 3 latach zakończyła prace.

„ Digesta sen Pandecta” została ogłoszona i weszła w życie w 533 r.

• „ Digesta” dzielą się na 50 ksiąg . Każda księga dzieli się na tytuły ;każdy tytuł zawiera leges , które zostały wyjęte z pism klasycznych prawników. Wyjątek stanowią : księgi 30,31,32 . Obecnie w Digestach dłuższe fragmenty dzielą się na paragrafy. Obecnie stosuje się nazewnictwo podając fragment Digestów .

1. D,25,3,1,11 . - czyli :

D- Digesta

25- księga

3 tytuł

1 fragment

11 paragraf

2. Są też principia - począrtek fragmentu poprzedzający pierwszy paragraf np. D,25,3,4 pr.

• Jednocześnie został opracowany podręcznik dla szkól prawniczych . Podręcznik opracowali : Trybonian , Dorotheus, Theophilius i nazwali „ Instytucje” (Institutiones sive elementa). Instytucje weszły w życie w grudniu 533 r. razem z Digestami.

„ Instytucje Justyniańskie” spisano wg. schematu :

• personae

• res

• actiones

Zawierały one też zmiany nawiązujące do obowiązującego prawa; odesłania;

odniesienia do ustaw carskich .” Instytucje dzielą się na 4 księgi , a księgi na

tytuły . Występują też principia .

• Kodeks praelectionis ( Kodeks powtórnego wydania) . Wszedł w życie w 534 r. i stracił moc prawną Codex vetus z 529r. Codex repetitae praelections przetrwał do naszych czasów

• Kodeks Justyniański dzieli się na 12 ksiąg. Księgi dzielą się na tytuły. Tytuły zawierają konstytucje cesarskie ( leges) . Każda konstytucja we wstępie zawiera nazwisko cesarza; data wydania.

W nowych wydaniach kodeksu podzielono dłuższe konstytucje na paragrafy i niekiedy principia.

Kodyfikacja justyniańska składa się z 3 części :

1. Digestów ( lub Pandektów) z 533 r.

2. Instytucji z 533 r.

3. Kodeksu z 534 r.

3, NOWELAE I CORPUS IURIS CIVILIS .

• “ Nowellae leges” :

• to ustawy zwane nowelami

• wydane w języku greckim lub łacińskim

• uzupełniały one lub zmieniały prawo zawarte w Kodyfikacji .

Zachowały się 3 zbiory prywatne :

1. Epistome Juliani( tego zbioru dokonał Julian z Konstantynopola około 556 r.

2. Authenticum ( liber Authenticorum):

• to zbiór 134 nowel z lat 535-556 r.n.e.

• nowele greckie w tym zbiorze zostały przetłumaczone na łacinę

• zbiór powstał w Italii

• trudno określić czas powstania

• dopiero glosatorzy nazwali go autentycznym w XII wieku

c) zbiór 168 nowel napisany w języku greckim :

• zawiera nowele Justyniana i jego następców

• ogłoszony za Tyberiusza II ( 578-582)

• Corpus Iuris Civilis składa się z : Instytucje , Digesta, Kodeksu , Nowele - nazwę tą przyjęto od końca XVI w.

& . 12 . RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE W ŚREDNIOWIECZU I CZASACH

NOWOŻYTNYCH .

1. Rzymskie prawo bizantyjskie .

• W państwie wschodnim , bizantyjskim podstawą obowiązującego prawa była kodyfikacja Justyniana . Kodyfikacja Justyniana została uzupełniona i częściowo zmieniona przez Nowele

• Kodyfikacja ulegała przeróbkom w j. Greckim. Celem było dostosowanie ustawodawstwa z VI w. do warunków cesarstwa bizantyjskiego

• Najważniejsze przeróbki to:

• Parafraza Teofila , tzw. Ekloga z 726 r.n.e. :

• jest przeróbką Instytucji justyniańskich na j. Grecki

• przeróbki dokonał Theophilius w VIII w.

• Ekloga- to zbiór prawa cywilnego i karnego dostosowany do użytku praktycznego.

• Bazyliki „ Ustawy królewskie”

• zbiór prawa napisany w j. Greckim w oparciu o ustawodawstwo justyniańskie

• iniciatorem opracowania był cesarz Bazyl I

• dzieło zostało ukończone w latach 888-889

• komentarze do tekstu „ Bazyliki” to scholiae

3.„ Sześcioksiąg” ( heksabibles ) Hemenopulosa .

• to praca prywatna

• obowiązywała w Grecji do 1946 r. , a na terenach Rosji do czasów Rewolucji Październikowej.

• Prawo rzymskie prywatne przerobione na użytek cesarstwa bizantyjskiego zatraciło wówczas swój poziom i uniwersalność . Obowiązywało tylko na obszarze cesarstwa bizantyjskiego .

2. Glosatorzy i komentatorzy .

• W 555 r. Justynian podbił Italię ; wprowadził tam : Corpus Iuris Civilis .Później Italię podbili Longobardowie . Państwo Longobardów przetrwało do II połowy VIII w. ( czasy Karola Wielkiego) . W tym czasie podbita ludność rzymska rządziła się prawami zawartymi w „Leges Romanae Barbarorum” - wydali je germanowie .

Wtedy wydano :

• Edykt Teodoryka ( wymienia się tu króla Ostrogotów , Teodoryka Wielkiego oraz Teodoryka II , króla Wizygotów

• Brewiarum Alarici ( Alaricanum) z 506 r. . Była to kodyfikacja dla ludności rzymskiej w kraju Wizygotów . Znana jako Lex Romana Visigothorum

• Lex Romana Burgundionum . Była to germańska kodyfikacja dla podbitej ludności rzymskiej w kraju Burgundów . Wydana za czasów króla Gundobada ( ok. 500 r.n.e.)

• Prawo rzymskie było znane kościołowi. Znane powiedzenie :

„Ecclesia vivit lege Romana” - Kościół żyje prawem rzymskim.

• W X i XI w. powstały szkoły prawa . Najpierw były to szkoły w Pawii, Rawennie i Orleanie.

Pod koniec XI w. powstała szkoła glosatorów w Bolonii :

• założył ją Irnerius

• kontynuowali tę szkołę : Bulgarus, Martinus, Jacobus, Hugo ( 4 doktorów prawa - quattuor doctores .) i Azo , Placentinus , Roffredus

• szkoła działała do połowy XIII w. -zbadała ona „ Corpus Iuris Civilis” Justyniana ; zwłaszcza Digesta

• profesorowie wykładali studentom, którzy przybyli do Bolonii z całej Europy . Czytali oni tekst „ Corpus Iuris Civilis” ; wyjaśniali zdania i wyrazy uwagami ( glosami) Glosy były :

= interlinarna( umieszczona między wierszami)

= marginalna ( umieszczona na marginesie)

• W XIII w. Accursius zebrał wszystkie prace glosatorów w 1 książkę Glossa ordinaria.

Szkoła komentatorów

• zaczęła swą działalność w II połowie XIII w.

• rozwój swój przeżyła w XIV w.

• najważniejsi przedstawiciele : Cinnus da Pistoia , Bartolus de Sassoferrato ,Baldus de Ubaldis

• Komentatorów nazywano też postglasatorami lub konsyliatorami

• Komentatorzy pisali opinie prawne ( consilia)

• Nauczali metodą scholastyczną i trzymali się kolejności tekstów źródłowych

• Komentatorzy dostosowali prawo rzymskie do potrzeb czasów , stworzyli podstawy średniowiecznego prawa rzymskiego

• Średniowieczne prawo rzymskie uległo recepcji w poszczególnych krajach .

Szkoła holenderska :

• była kontynuacją humanistycznego kierunku badań

• istniała w Holandii w XVII i XVIII w. ( Hugo Grotius, Arnold Vinnius, Johanes Voet).

Niemiecka szkoła historyczna:

• założył ją Savigny

• w XVI w. następuje recepcja prawa rzymskiego

• prace humanistów zostały przerwane.

3. Recepcja prawa Rzymskiego .

Recepcja prawa rzymskiego - polegała na przyjęciu prawa rzymskiego zawartego w kodyfikacji justyniańskiej i przetworzonego przez glosatorów lub komentatorów. Prawo to obowiązuje w państwach Europy kontynentalnej.

Recepcji prawa rzymskiego sprzyjały :

• studia na uniwersytetach włoskich, francuskich

• na dworach prowadzili kancelarie wykształceni prawnicy

• trybunałowie kościelni i notariusze stosowali prawo kanoniczne .

Recepcja prawa rzymskiego była :

• we Włoszech - od czasów komentatorów

• we francji - południowa część była pod wpływem prawa rzymskiego

• w Hiszpanii - prawo rzymskie traktowano jako pomocnicze

• w Anglii - prawo rzymskie rozwija się słabiej , ze względu na ustrój feudalny.

W Niemczech istniało Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego ; ono uważało się za następcę Cesarstwa Rzymskiego

• Prawo rzymskie wykładano na uniwersytetach niemieckich w XIV i XV w.

• Absolwenci uniwersytetów pracowali w sądownictwie i administracji

• W 1495 utworzono Sąd Kameralny Rzeszy ( Reichskammergericht) . Sąd tworzyli juryści prawa rzymskiego , którzy mieli sądzić wg. prawa poznanego na uniwersytetach

• W XVI w. rzymskie prawo prywatne było obowiązującym w Rzeszy. Mimo, że było ono dostosowane przez glosatorów i komentatorów , to musiało odpowiadać postępującemu kapitalizmowi

• W ciągu 4 wieków ( XVI - XIX niemieccy prawnicy stworzyli prawo pandektowe ( usus modernus Pandectarum) - czyli prawo dostosowane do potrzeb praktyki. Prawo pandektowe obowiązywało w Niemczech do 1900r.

• W 1900 r. w życie wchodzi kodeks cywilny - Borgerliches Gesetzbuch - BGB; wtedy prawo pandektowe nie obowiązuje .

W Austrii w 1811 r. ogłoszono ABGB - Austriacki Kodeks Cywilny.

We Francji w 1804 - Kodeks Napoleona .

Wejście w życie kodyfikacji , to koniec recepcji.

Włochy , Hiszpania, Holandia wzorowały się na kodeksie Napoleona. Można powiedzieć , że aż do czasów nowożytnych , prawo cywilne zawiera wiele elementów rzymskiego prawa prywatnego.

Znani pandektyści : Karl Ludwik Arnds, Alois Brinz, Heinrich Dernburg, Karl von Vangerow, Bernhard Windscheid.

4. Romanistyczna rodzina prawa.

• W prawie porównawczym ( komparatystyce prawniczej) wyróżniamy : romanistyczną ( romańską lub romańsko - germańską ) rodzinę prawa..

• Romańska rodzina prawa obejmuje rodzinę praw wywodzących się historycznie z prawa rzymskiego .

Cechy :

• widoczny historyczny związek obowiązującego prawa z prawem rzymskim

• silne związki prawa z zasadami etyki i sprawiedliwości

- obejmuje prawo prywatne .

• Wpływy romanistyczne widoczne są w Europie i poza nią.

• Drogi ekspansji romanistycznego prawa:

• . Kolonizacja w Afryce i Ameryce Łacińskiej spowodowała , ze wiele krajów ( z

dawnych kolonii Hiszpanii, Holandii, Francji, Portugalii ) są związane z

romanistyczną rodziną prawa .

W RPA obowiązuje prawo rzymsko- holenderskie ( Roman - Dutch Law ) . Otóż Holandia najpierw recypowała prawo rzymskie , a później przeniosła je do swych kolonii w Afryce.

2 Recepcja nowożytnych kodeksów europejskich z tradycji prawa rzymskiego .

Polskie prawo weszło do romanistycznego kręgu przez kodeksy państw

zaborczych ( austriacki i niemiecki) i kodeksów Napoleona. Kodeksy te

obowiązywały na ziemiach polskich .

• Po II wojnie światowej w państwach socjalistycznych podjęto próby stworzenia systemu praw socjalistycznych. System ten miał się różnić od systemu dominującego w Europie Zachodniej opartego na prawie rzymskim.

• W wyniku zderzenia prawa rzymskiego z polityką po rewolucji socjalistycznej nastąpiło obniżenie znaczenia tradycyjnych wartości. :

• podstawowe pojęcia , konstrukcje , zasady , podziały prawa rzymskiego utrzymały charakterystyczne cechy systemu romanistycznego

• nadal utrzymywały się tradycje cywilizacji zachodnioeuropejskiej.

• W systemie państw socjalistycznych często pomijano podłoże historyczne. Dotyczyło to również miejsca Polski w europejskim systemie romanistycznym

W Polsce mimo wszystko świadomość historycznych korzeni prawa cywilnego i związku z Europą była największa . Przyczynili się do tego romaniści, cywiliści. Wiedzieli oni, że współczesne prawo jest zrozumiałe dzięki znajomości podłoża historycznego .

5. Prawo rzymskie jako podstawa europejskiej kultury prawnej .

• Cywilizacja Europy kontynentalnej spoczywa na 3 pagórkach :

• Akropolu - symbolu sztuki i filozofii greckiej

• Golgocie - symbolu chrześcijaństwa

• Kapitolu - tradycji prawa rzymskiego .

• Rzymianie posiadali ponadczasowy system prawa prywatnego . Prawo to było recypowane przez kraje europejskie

• W XII -XIV w. w północnych miastach Włoch powstał nowożytny kształt prawa prywatnego .Głównymi systemami prawnymi były : prawo kanoniczne i prawo rzymskie . Systemy prawne (prawo kanoniczne oraz prawo rzymskie) drogą recepcji upowszechniły się w Europie i stały się wyznacznikiem europejskiego systemu prawa i europejskiej kultury prawnej .

• Czynniki wpływające na rozwój prawa europejskiego:

• Ważną rolę w epoce odrodzenia odegrały uniwersytety ponieważ:

1. stworzyły naukowe podstawy prawa

2. spowodowały recepcję prawa rzymskiego przez szkoły glosatorów i komentatorów

3. upowszechniły wykształcenie humanistyczne .

2. We Włoszech prawo rzymskie też przeżyło renesans ( odrodzenie)

1. na uniwersytetach włoskich glosatorzy i komentatorzy utworzyli nowy kierunek , który dostosowywał prawo rzymskie do potrzeb praktyki

2. zmodernizowane prawo rzymskie docierało do krajów Europy i ujednolicało prawo. Tak oto ius commune stało się podstawą europejskiego systemu prawnego.

3. Administracja Kościoła rzymskiego była ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój prawa eurpejskiego

4. Kolejnym były aspekty etyczne obecne w prawie.

• Otóż romanistyczny system prawa opiera się na zasadach dobra i słuszności (bonum et aequum ius est ars boni et aequi) .

Iuris praecepta to :

• uczciwie żyć ( honeste vivere)

• drugiego nie krzywdzić ( alterum non laudere)

• każdemu oddać , co mu się należy ( suum cuique tribuere)

Wymienione zasady określają zasady ludzkiego postępowania . Podkreślają

zgodność etyki i prawa.

• W świetle poczynań Unii Europejskiej i podjętych przez UE procesów integracyjnych europejska kultura prawna nabiera nowego wymiaru .

Dąży do:

• harmonizacji prawa ( scalenia prawa)

• współpracy wszystkich organów stosujących prawo w zasięgu krajowym i międzynarodowym

• oparcia jednolitego europejskiego systemu ( ius commune Europeum) na tradycji prawa rzymskiego .

• Prawo rzymskie w Polsce .

• Przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim, spowodowało , że Polska znalazła się w kręgu cywilizacji zachodnioeuropejskiej . Łacina była językiem stosowanym w aktach i dokumentach ; po łacinie uczono religii . Do końca XVIII w. łacina często mieszana z językiem polskim utrzymała się w Polsce .

• Przyjęcie chrześcijaństwa spowodowało , że :

1. do Polski przybyli duchowni , którzy znali prawo rzymskie

2. wyjeżdżano na studia zagraniczne

3. kształcono się w Polsce

4. wykształciła się grupa ludzi wykształconych , opartych na kulturze romanistycznej

5. prawa rzymskiego uczono w szkołach katedralnych w XIII w.

6. przy Akademii Krakowskiej uruchomiono katedrę prawa w XVI w.

7. prawa rzymskiego uczono w : Akademii Zamojskiej XVI - XVIII w. , w gimnazjum akademickim w Toruniu (XVII-XVIII)

8. Gall Anonim i Wincenty Kadłubek pisali w kronikach , ze Polacy znali prawo rzymskie już XII-XIII w.

• Prawo rzymskie nie zostało recypowane do prawa ziemskiego . Można mówić o wpływie w prawie miejskim , bo przyjęto pewne wzorce z miejscowego saskiego i magdeburskiego. W Polsce nie doszło do recepcji prawa rzymskiego przez prawo polskie .

• W wyniku rozbiorów prawo rodzime ( polskie) przestało się rozwijać , na ziemiach polskich obowiązywało ustawodawstwo państw zaborczych oraz francuskie.

Kodyfikacja austriacka , niemiecka, francuska stały się historycznym podłożem polskiego prawa cywilnego Wymienione kodeksy cywilne były tworzone w oparciu o prawo rzymskie i w oparciu o teorie romanistyczne. Kodyfikacje te obowiązywały przez kilkadziesiąt lat na ziemiach polskich ; toteż do polskiego prawa cywilnego wprowadziło elementy prawa rzymskiego .

Tak oto prawo polskie weszło w krąg prawa rzymskiego i tradycji romanistycznej.

• W XIX i na początku XX w. łączono naukowe badania dotyczące prawa rzymskiego z prawem obowiązującym

Znani romaniści i cywiliści polscy :

1. Leon Petrażycki ( prof. Prawa na Uniwesytecie w Petersburgu i Warszawie - znawca filozofii prawa i prawa cywilnego

2. Ignacy Koschembahr- Łyskowski ( prof. Prawa rzymskiego i cywilnego we Lwowie i Warszawie

3. Franciszek Bossowski ( prof. Prawa rzymskiego i cywilnego Uniwersytetu S. Batorego w Warszawie

4. Marceli Chlantacz ( prof. Prawa rzymskiego we Lwowie)

5. Stanisław Wróblewski (prof. Prawa rzymskiego i cywilnego w Krakowie tzw. „ polski Papinian” - najwybitniejszy prawnik.

• Znani romaniści i historycy prawa ( zajmujący się prawem rzymskim)

1. Jan Wincenty Brondtkie - autor I polskiego podręcznika prawa rzymskiego

2. Adolf Berger - najwybitniejszy romanista polski ; a od II wojny światowej w Nowym Jorku

3. Teodor Dydyński- wykładowca prawa rzymskiego w Warszawie; autor przekładu Instytucji Gaiusa

4. Ks. Henryk Insadowski - prof. Prawa rzymskiego KUL

5. Zygmunt Lisowski- prof. Prawa rzymskiego w Poznaniu; współzałożyciel „ Czaspisma Prawno Historycznego”

6. Walenty Miklaszewski, Władysław Okęcki - wykładowcy prawa rzymskiego w Szkole Głównej w Warszawie

7. Leonard Piętak - prof. Prawa rzym. ; rektor uniwersytetu we Lwowie

8. Fryderyk Zoll Starszy - prof. Prawa rzym. ; rektor uniwersytetu Jagielońskiego; autor „ Pandecta” ( rzymskie prawo prywatne.)

• W okresie Polski Ludowej - prawo rzymskie było na studiach prawniczych. Prowadzono badania nad prawem rzymskim

Romaniści Polski Ludowej :

1. Władysław Bojarski- prof. Prawa rzym. w Toruniu i Poznaniu

2. Jan Kodrębski - prof. Prawa rzym. i historii doktryn polityczno-prawnych w Uniwersytecie łódzkim

3. Kazimierz Kolańczyk - prof. Prawa rzym. W Poznaniu , Toruniu, autor podręcznika „ Prawa rzymskiego”

4. Cezary Kunderewicz - prof. Prawa rzym. W Łodzi ; zajmujący się papirologią i mezopotańskimi prawami klinowymi.

5. Henryk Kupiszewski- romanista , papirolog w U W .

6. Borys Łapicki - prof. Prawa rzym. W Łodzi

7. Wacław Osuchowski - prof. Prawa rzym. We Lwowie; na UJ ; autor podręcznika rzymskiego prawa prywatnego

8. Ks. Stanisław Płodzień - KUL

9. Rafał Taubenschlag - prof. Prawa rzym. , praw antycznych ; twórca szkoły papirologicznej w Warszawie

10. Adam Wiliński - prof. Prawa rzym. w Lublinie .

---