l. Co oznaczają terminy: językoznawstwo wewnętrzne, językoznawstwo zewnętrzne, językoznawstwo otwarte, językoznawstwo korpusowe?

Językoznawstwo- nauka, dla której jęz. jest głównym przedmiotem badań. Ostrej granicy między aspektem

językoznawczym a aspektami niejęzykoznawczymi nie ma (integracja nauk). Od czasów F. De

Saussure'a język traktuje się jako system znaków, dyscyplinę, która bada jęz. traktuje się jako

część semiotyki. Ale zwolennicy gram. transf.-gener, opowiadając się za językoznawstwem

zorientowanym mentalistycznie uważają j. za dział psychologii.

Językoznawstwo dzieli się na:

1)zewnętrzne:obejmuje zagadnienia związane ze stosunkiem jęz. do innych zjawisk: kultura, zróżnicowanie

społeczne i geograficzne (socjolingwistyka, dialektologia), uwarunkowanie indyw. produkcji

mowy (psycholingwistyka), nauczanie jęz. (glottodydaktyka) bada język w powiązaniu z innymi dziedzinami: psycholingwistyka, socjolingwistyka, etnolingwistyka

2)wewnętrzne:zalicza się do niego badania nad samą budową języka bada język „od środka”, bez powiązania z innymi dziedzinami;

3.Proszę wyjaśnić, co to jest: bilingwizm, diglosja, socjolekt, grupa komunikacyjna, slang, żargon.

Dwujęzyczność lub bilingwizm - umiejętność posługiwania się dwoma różnymi językami jako językami ojczystymi, najczęściej charakterystyczna dla zróżnicowanych etnicznie obszarów lub państw. Dwujęzyczność nie jest tym samym co dyglosja.

Dyglosja (z gr. diglossia - dwujęzyczność) to stan, kiedy wersja literacka danego języka odbiega w takim stopniu od wersji potocznej, że mogą one być uznane za odrębne dialekty, lub nawet języki.

Socjolekt - odmiana języka używana przez klasę lub grupę społeczną, grupę zawodową lub subkulturę. Odmianą socjolektu są: żargon, slang i język zawodowy (profesjolekt), które często (błędnie) traktowane są jako synonimy. Każda odmiana charakteryzuje się jednak swoimi cechami typowymi tylko dla nich.

Grupa komunikacyjna -

Żargon jest to tajna odmiana socjolektu. Słownictwo żargonu jest budowane tak, aby nie było zrozumiane dla ludzi nie należących do grupy (np. żargon więzienny).

Slang należy do ekspresywnej odmiany socjolektu. Jest otwarty na wszystkie grupy społeczne. Słownictwo powstaje w nim najczęściej pod wpływem mody językowej. Dlatego najczęściej kojarzony jest z subkulturami młodzieżowymi. Język zawodowy dotyczy wykonawców danego zawodu. Ma za zadanie ułatwić komunikację między pracownikami. Zostały zbadane między innymi języki prawników, lekarzy itp.

4.Założenie teorii kontaktów językowych Władysława Lubasia.

Wg W Lubasia istnieją 3 odmiany kontaktów językowych:

1. Ogólnopolski mowa przemawia do audytorium np. orędzia prezydenta

2. Lokalny mówca kontaktuje się z audytorium np. wykład, msza w kościele

3. Indywidualny kontakt bezpośredni „twarzą w twarz”, sytuacje kameralne, oparte na sytuacji rangowej. Może wystąpić:

a) ranga równa kolega-kolega

b) ranga nierówna nauczyciel-uczeń, lekarz-pacjent

7.Jakie wartości komunikacyjne, zdaniem Stanisława Grabiasa, są istotne w typologii polskich socjolektów?

1.Funkcja nominatywna(zawodu, profesji)- powołanie do życia wyrazów do nazwania czegoś nowego. ( profesjolekty)

2.Funkcja utajniania obecna w żargonach. Socjolekty jawne( profesjolekty) tajne ( żargon)Ta zbiorowość komunikatywna chce się wyizolować, żeby się nie ujawniały jej sprawy. Brak socjolektów typologicznie czystych, jakaś jedna cecha dominuje ale inne, tez mogą występować.

3.Funkcja ekspresywna( socjolekty młodzieżowe) - manifestowanie osobowości za pomocą języka, dominuje w slangach.

Socjolekt może być wersją oficjalną i nieoficjalną. Są znamienne, powstają, żyją, znikają. Pewne są socjolektami długiego i krótkiego trwania.

8. Charakterystyka zewnętrzna i wewnętrzna ( strukturalna) polskiego slangu uczniowskiego.

Slang młodzieżowy, slang uczniowski - na gruncie języka polskiego język środowiskowy młodzieży.

Slang młodzieżowy cechuje duża zmienność czasowa. W każdym dziesięcioleciu młodzież używa specyficznych dla siebie określeń, które następnie zmieniają swoje znaczenie, lub zastępowane są przez inne. Podobnie jak w przypadku slangu więziennego użytkownicy slangu młodzieżowego starają się stworzyć język niezrozumiały dla osób postronnych.

Slang młodzieżowy czerpie obecnie głównie z języka angielskiego, dawniej były to języki rosyjski i niemiecki. Częste są też zapożyczenia ze slangu więziennego (np. ramka - paczka papierosów, szlugi - papierosy). Częste jest również użycie wulgaryzmów.

9.Słowniki slangowe, tj. uczniowskie, studenckie, młodzieżowe, subkulturowe, czy są i jakie są?

J. Anusiewicz, J. Skawiński- Słownik polszczyzny potocznej, PWN, wyd1 Wawa- Wrocław, 1996.

K. Czarnecka, H. Zgółkowa - Słownik gwary uczniowskiej, SAWW Poznań 1991

M. Grochowski - Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, PWN, Wawa 1998

L. Kaczmarek, T. Skubalanka, S. Garbias- Słownik gwary studenckiej, wyd UMCS, Lublin 1994.

S. Kania - Słownik argotyzmów , Wiedza powszechna Wawa 1995

K. Stępniak - Słownik tajemnych gwar przestępczych

Polski słownik pijacki i antologia- J. Tuwim.

Opracowywany- (PAN) Słownik kolokwializmów polskich pod red. W. Lubaś Mirosław Pęczak - Mały słownik subkultur młodzieżowych

Bogdan Prejs- Bunt nie przemija. Bardzo podręczny słownik subkultur młodzieżowych. Zbigniew Kruszewski Mały słownik subkultur młodzieżowych.

10.Poglądy Jerzego Bartmińskiego na hierarchię stylów współczesnej polszczyzny.

Hierarchia stylów czy istnieje i na jakiej zasadzie? Istnieje cos takiego zarówno z perspektywy współczesnej i historycznej. Bartmiński „ Styl potoczny” (artykuł w pracy „Język a kultura”t.4.) pisze o hierarchii, która ma perspektywę historyczną w sensie, że u początków kształtowania się języków ( ontogenezy) stwierdzono( badając) dwoiste rozróżnienie stylów: utylitarny(obsługiwał komunikacje codzienną , bytową- dzisiejszy potoczny i poetycki( obsługiwał sfery odległe od podstawowej sfery konsumpcyjnej) Ta opozycja legła a u podstaw całego systemu stylu bo wykształcenie się kolejnego stylu było związane z cywilizacją, rozwojem kultury. Bazą derywacyjna stylów jest styl utylitarny a wszelkie inne są nadbudowane z tej podstawy. Stąd styl potoczny uobecnia rangi stylu prymarnego - styl najważniejszy, nieredukowalny( bo służył do komunikacji bytowej, codziennej, koniecznej)Awansował do stylu numer1. W filogenezie( powst, języka osobniczego ) w rozwoju jednostkowym spotykamy się prze wszystkim ze stylem potoczny. Styl naukowy , publicystyczny i inne zostają nabyte w trakcie kształcenia, w trakcie rozwoju kulturalnego.

Jerzy Bartmiński tak traktuje styl. To pojęcie stare jak świat, różnie definiowane.

Zdanie językoznawców: 3 stanowiska

1. Odmawia stylowi wartości i traktuje zamiennie styl i odmiana. Styl potoczny jako żargon małej wartości , ograniczonego w swoich możliwościach. ( stanowisko przestarzałe)

2. Grupa warszawska( Kurkowska, Skorupko, Buttler) najważniejszym wyróżnikiem stylu potocznego jest leksyka. Ów styl jest usytuowany nisko w hierarchii stylu-> mało rozwinięty słownikowo. To złagodzona wersja pierwszego stanowiska.

3. Grupa opolska- ( Furda, Gajda, Bartmiński) styl potoczny jako podstawowy styl języka polskiego, który stoi najwyżej w hierarchii stylów.

Style zatem maja pewna konfigurację. Przewodnik po stylistyce polskiej pod red. Gajdy wyróżnia takie style: potoczny, prawno- urzędniczy, naukowy, publicystyczny, artystyczny( tworzy go literatura), religijny, dydaktyczny.

11. Wyróżniki stylu potocznego. Wymień i te, które są po stronie wartości, i te, które są po stronie językowej na płaszczyźnie: fonetyczno-prozodycznej, leksykalnej, fleksyjnej, słowotwórczej, składniowej i tekstowo-genologicznej. Oczywiście przykładowo.

* charakteryzuje się konkretnością

* ma obieg szeroki, ogólny, język ogólnopolski, standardowy, potoczny, przyswajalny droga neutralną.

* konkretyzuje się w tekstach mówionych

* styl potoczny nastawiony jest na kontakt dialogowy

*Bartmiński wyróżnia 4 rejestry stylu potocznego w dwóch kryteriach

1. funkcjonowanie formy- swobodny , staranny

2. nacechowanie emocjonalne- emocjonalny, neutralny.

*jest antropomorficzny czyli dotyczy człowieka

* leksyka stylu potocznego nacechowana emocjonalnie i wartościująco, uzywana w szerokim obiegu i nieplanowo.

* w stylu potocznym może się zaktywizować dużo zjawisk morfologicznych i słowotwórczych np. kolektiwa( derywaty zbiorowe)

* styl potoczny obfituje w derywaty okazjonalne np. Jasiowie

* szerzenie się końcówek ruchomych czasu przeszłego np. aleś ty gapa.

* aspekty składniowy: potoki składniowe czyli wypowiedzi odznaczające się pewnym barkiem harmonii wypowiedzi np. Anakoluka

* parenteza ( wtrącenie)

* swoiste formy orzeczeń, zaimków, frazeologii np. wziął i odszedł

* genologia zajmuje się tekstami pod względem gatunkowym- teksty stylu potocznego odznaczają się niskim stopniem spójności tekstu i schematyzacja elementów spójnościowych.

* przewaga dialogu i polilogu

Styl potoczny jest dziś stylem eksploatowanym jest także bazą derywacyjną dla stylu familijnego.

Pojęcie stylu, słownictwo stylów mówionych

Style w polszczyźnie są odmianami funkcjonalnymi języka ogólnego. Znaczy to tyle, że stylem nazwiemy wybór takich środków językowych, które najlepiej spełniają te funkcje, do których pełnienia dany tekst jest przeznaczony. Rzecz prosta, dany styl tworzą nie tylko środki leksykalne, lecz także składniowe (np. różne typy zdań są charakterystyczne dla różnych stylów), a częściowo także fonetyczne i morfologiczne.

Style funkcjonalne współczesnej polszczyzny dzieli zazwyczaj na mówione i pisane. Jest oczywiste, że sposób przekazywania informacji (oprócz wpływu na składnię) wpływa na dobór wyrazów. Słownictwo potoczne jest używane niemal wyłącznie w języku mówionym. Inny typ wyrazów (na przykład te, którym można dać miano książkowych) występuje przede wszystkim w stylach pisanych. W tych tez stylach jest na ogół przekonanie, że słownictwo mówione jest mniej staranne niż pisane. Nie jest to całkowicie słuszne, gdyż w zasadzie należy mówić o dwu stylach mówionych, o różnym stopniu staranności słownictwa, a wyrazy "mniej staranne" mogą się także pojawiać w pewnych stylach pisanych.

W obrębie stylów mówionych można mówić o stylu wystąpień oficjalnych (zwanych częściej stylem przemówień lub monologowym) i stylu potocznym (dialogowym). Styl potoczny, realizowany niemal wyłącznie w mowie, charakteryzuje się, jeśli chodzi o słownictwo, następującymi cechami. Występuje tu wiele wyrazów nacechowanych emocjonalnie. Wyrazy są stosunkowo wieloznaczne, a właściwe znaczenie rozumiemy dopiero na tle całej wypowiedzi. Sporo jest form skróconych - skrótów, skrótowców. Pojawiają się liczne synonimy, czasem gromadzone obok siebie, jakby po to, aby ułatwić zrozumienie wypowiedzi. Te same wyrazy pojawiają się nawet w sąsiednich zdaniach (niecelowe powtórzenia). Mało jest wyrazów zapożyczonych z języków obcych, stosunkowo częste są wypadki niewłaściwego rozumienia zapożyczeń. Wyrazy modne są częste, ale nie nagminne. Bardzo dużo jest natomiast zapożyczeń wewnętrznych - zwłaszcza z gwar środowiskowych. Wyrazy są używane w znaczeniach dosłownych i typowych znaczeniach przenośnych. Przenośnie oryginalniejsze są rzadkie. Występują słowa znaczące w sposób bardzo ogólny i okazjonalny - zaimki )np. ja, ten, tamto) i przysłówki (teraz, tutaj, wczoraj), których treść jest zrozumiała tylko w połączeniu z określoną sytuacją, z gestami, mimiką. Wiele jest wyrazów konkretnych, mało abstrakcyjnych...

Słownictwo stylu wystąpień oficjalnych jest bardziej zbliżone do leksyki stylów pisanych. Wynika to choćby z tego, że wszelkie wystąpienia oficjalne są dziś zawczasu przygotowywane, niemal zawsze dokładnie zapisane i tylko odczytywane publicznie. Można tu więc mówić o słownictwie stylu wtórnie mówionego. Charakteryzuje się ono następującymi cechami. Wyrazy nacechowane emocjonalnie są stosunkowo rzadkie, a sposób ich użycia jest wyważony; wśród emocjonalizmów więcej jest wyrazów nacechowanych dodatnio. Sporo jest form wykrzyknikowych i wyrazów pomocniczych, na przykład partykuł służących do budowy pytań retorycznych. Unika się wieloznaczności wyrazów albo stosuje się ją w sposób zamierzony. Sporo jest słów o treści ogólnej, a także słów abstrakcyjnych. Te same wyrazy mogą się kilkakrotnie, a nawet wielokrotnie pojawiać w jednym tekście (powtórzenia celowe). Wyrazów zapożyczonych jest o wiele więcej niż w stylu potocznym. Spotyka się wyrazy modne, zwłaszcza kancelaryzmy. Pojawiają się wyrazy o treści ogólnej i słowa okazjonalne. Wyrazy użyte przenośnie są częstsze niż w stylu potocznym. Zdarzają się wyrazy przestarzałe i książkowe. Używa się typowych, standardowych związków frazeologicznych.

12.Ekspansja stylu potocznego na inne style- czy jest i jakie są jej rezultaty.

Język familijny jest derywatem stylu potocznego, podstawa to jęz potoczny.

13. Definicja „języka" familijnego ( familektu).

Język familijny strefa językowego uczestnictwa grup społecznych w życiu

społecznym. Jest derywatem stylu potocznego (jego podstawą jest język

potoczny). Nie jest to archaizm ale nie funkcjonuje w słowniku. Nie można tej nazwy zamienić. Język familijny to strefa językowego uczestnictwa grup społecznych w życiu społecznym. Język familijny:

1. Rodziny małe.(rodzice i dzieci)

2. Rodziny wielkie.

3. Rodziny matycentryczne.

4. Rodziny złożone.

14.Cechy języka kobiet- wg Aleksandra Wilkonia- jako podstawa języka familijnego.

-specyficzne właściwości prozodyjno - intonacyjne,

-bardziej zachowawczy niż język mężczyzn

-bardziej poprawny,

- język ekspresyjno-melioratywny (wyrazy dodatnio ekspresyjne), grzeczny,

nieagresywny

-bardziej informatywny, konkretny, szczegółowy

-zawiera rozbudowane kręgi leksykalne nazywające takie sfery jak

przygotowywanie posiłków, nazwy sprzętów, itp.

Kobiety wykazują większą tendencję do używania wyrazów nacechowanych

ekspresyjnie, gdy mężczyźni posługują się słownictwem naturalnym. Kobiety

maja inny zasób słownictwa czynnego, niezbędnego do pełnienia ról domowych

i zawodowych. Nowością są perioratywa w języku kobiet np. „mój stary/chłop” o mężu. Nazwy kulinarne mogą być w języku kobiet zdrobniałe, ale i w wersji perioratywnej (zgrubiałej). To samo tyczy się przedmiotów codziennego użytku, nazw części ciała, ubiorów, przerywników typu: „kurcze!”, „kurde”.

15.Czy każda rodzina jest jednakowo interesująca dla badaczy języka familijnego. Socjolingwistyczna typologia rodzin.

1. Rodzina mała- podstawowa - para małżeńska + potomstwo

2. Rodzina matycentryczna- matka +dzieci

3. Rodzina wielka- rodzina mała +pokolenie dziadków

4. Rodzina wielopokoleniowa- rodzina mała +dziadkowie+ pradziadkowie.

Najczęściej była badana rodzina mała. Dla językoznawców ważne są rodziny kreatywne językowo. Rodzina może być dotknięta różnego rodzaju patologią. Jeśli są zrywane więzy rodzinne to nie ma kontaktów językowych.

l6.Polskie badania nad językiem familijnym i ich metody.

W 1919r. w „Języku polskim” został opublikowany artykuł Juliusza Zborowskiego pt.”Język familijny”. Kwiryna Handke po jego przeczytaniu podjęła badania nad polskim językiem familijnym. Badała krąg rodzinno- towarzysko- sąsiedzki. To środowisko jest kreatywne, bo wytwarza wiele jednostek językowych. Handke jest autorką ksiązki „Polski język familijny” (1995r).

Metoda magnetofonowa- badacz nagrywa spontaniczne wypowiedzi całej badanej rodziny. Wyróżniamy tu: badanie z jawnym magnetofonem i badanie z ukrytym mikrofonem.

Metoda ankietowa- badacz projektuje różne pytania ankietowe i prosi o odpowiedzi członków całej rodziny.

Metoda obserwacji uczestniczącej- badacz jest uczestnikiem rozmowy toczącej się w kręgu rodzinnym, notuje interesujące go wypowiedzi.

Metody pośrednie- Listy, pamiętniki, wspomnienia danej rodziny, sagi rodzinne (teksty artystyczne).

17Jerzego Bartmińskiego definicja tekstu.

Tekst jest ponadzdaniową jednostką języka, jest makroznakiem mającym

określone nacechowanie gatunkowe i stylowe (kwalifikator tekstu); poddającą

się całościowej interpretacji semantycznej i strukturalnej, wykazującą

integralność strukturalna i spójność semantyczną (ma temat i remat), a w

przypadku tekstów dłuższych także logicznemu i kompozycyjnemu.

18. Kryteria tekstowości wg Wolfganga Urlicha Dresslera i Alaine'a de Beaugrande'a.

Tekst to wystąpienie komunikacyjne, spełniające 7 warunków tekstowości:

kohezja - spójność strukturalna;

koherencja - spójność globalna;

intencjonalność - intencja nadawcy stworzenia spójnej wypowiedzi;

akceptabilność - nastawienie odbiorcy, że to, co usłyszy będzie spójną całością;

informatywność - zdolność teksu do przesyłania informacji;

sytuacyjność - otoczenie, w którym następuje komunikacja, określa odbieranie tekstu;

intertekstowość - każdy tekst jest umieszczony w kontekście innych tekstów (nie istnieje tekst nie uwikłany w przeszłość, pozbawiony ciągłości, musi z czegoś wynikać).

19.Tekst a zdanie.

Tekst jest to ponadzdaniowa jednostka językowa, makroznak mający określone nacechowanie gatunkowe i stylowe, czyli kwalifikator tekstu poddający się całościowej interpretacji semantycznej i komunikatywnej, wykazujący spójność semantyczną, czyli koherencję i spójność strukturalną, czyli linearną. W potocznym użyciu słowem tekst określa się także takie ciągi wyrażeń językowych, które są fragmentami pełnej wypowiedzi. W teorii tekstu termin ten oznacza wypowiedzi całościowe, traktowane jako pełny wyraz intencji komunikacyjnej mówiącego. Tekst zbudowany jest ze zdań. Ale zdania występujące w tekście nie stanowią prostej realizacji schematów składniowych używanych w danym języku i wypełnionych jednostkami leksykalnymi przynależnymi do tego języka. Są one przystosowane do pełnienia funkcji komunikatywnej - mówienia czegoś o czymś. Służą przy tym do przenoszenia pewnej porcji informacji, stanowiącej zazwyczaj cząstkę całego potoku informacyjnego. W zdaniu użytym w wypowiedzi wyodrębniona zostaje ta część, która wskazuje lub nazywa aktualny przedmiot wypowiedzi i zawiera informację znaną z kontekstu. Ponadto wydzielana jest część, w której mówiący informuje o pewnych cechach przypisywanych danemu przedmiotowi. A więc, niezależnie od stopnia złożoności budowy składniowej, zdanie użyte w wypowiedzi poddawane jest dwuczłonowemu podziałowi, który bywa nazywany aktualnym rozczłonkowaniem zdania (perspektywa funkcjonlna zdania) Dzięki aktualnemu rozczłonkowaniu jedno i to samo zdanie może w różnych użyciach być wypowiedzią o czymś innym, może stanowić odpowiedź na różne pytania. To o czy się w zdaniu mówi, nazywane jest tematem, a część, która podaje informacje o temacie, nazywana jest rematem (terminy te wprowadził Andrzej Bogusławski). Oprócz zdań obejmujących temat i remat istnieją też zdania niepodzielne, zdania „czysto rematyczne”. Te zdania z tematem zerowym mogą być realizowane zarówno przez zdania bezpodmiotowe np. Pada, jaki i zdania podzielone składniowo, a więc zawierające podmiot i orzeczenie np. Nadchodzi noc, przy czym charakterystyczny jest dla nich szyk przestawny.

Tekst a wypowiedź

W taorii tekstu terminy tekst i wypowiedź bywają używane wymiennie. Ale istnieje też dążność do odróżniania tego co ogólne i typowe (wówczas stosowany jest termin tekst), od tego, co konkretne, jednostkowe, co jest egzemplarzem danego typu (w tym odniesieniu mówi się o wypowiedzi). Wypowiedź jest to pewien określony tekst, przekazywany przez określoną osobę w danym akcie komunikacji.

IV. Zdanie w tekście (struktura tematyczno-rematyczna)

-Zdanie jako element tekstu jest czymś więcej niż aktualizacją schematu składniowego. Wyodrębniona jest w nim część, w której mówiący informuje o cechach przypisywanych przez niego przedmiotowi wypowiedzi.

- Podział ten znany dzięki pracom S.Szobera i S.Jodłowskiego z lat 30 jako podmiot psychologiczny i orzeczenie psychologiczne, nazywany jest od czasów Vilema Mathesiusa aktualnym rozczłonkowaniem zdania.

-W lingwistyce brytyjskiej i amerykańskiej, w niektórych pracach czeskich (J. Firbas) przyjęła się nazwa funkcjonalna perspektywa zdania.

- Rozczłonkowanie aktualne dokonuje się niezależnie od gramatycznych części zdania jako podmiot i orzeczenie. Dane zdanie może więc w różnych użyciach nieść odmienny sens i włączać się w rozmaite konteksty.

- Badacze nie są zgodni co do ilości elementów wyodrębnionych w zdaniu w konsekwencji aktualnego rozczłonkowania. Przeważa ujecie dwudzielne, którego zwolennikiem był strukturalista praski V. Mathesius: punkt wyjścia i jądro wypowiedzi. W późniejszych pracach dla tych pojęć przyjęto terminy: temat-remat; topic-focus, datu-novum.

Temat - to, o czym się mówi.

Remat - informacja o temacie, zwykle stanowiąca nowość informacyjną.

20.Tekstologia lingwistyczna w Polsce: badacze, ośrodki badawcze, opracowania tekstologiczne.

Tekstologia lingwistyczna (lingwityka tekstu, teoria tekstu) powstała w poł. lat 60. Przedstawiciel - M.A. Halliday twierdzi, że każdy adekwatny opis językowy powinien zawierać stwierdzenie stosunków zachodzących między tekstem a kategoriami teorii. Powinny przy tym wchodzić w grę płaszczyzny:

1. formy. Przez formę należy rozumieć organizację substancji w zjawiskach percypowanych zmysłami

2. substancji. Na substancję składają się dwa aspekty: efekty słuchowe i sygnały wzrokowe.

3. kontekstu. Przez kontekst - z jednej strony stosunek formy względem niejęzykowych właściwości tych sytuacji, w których się język realizuje, z drugiej zaś - jej stosunek względem cech językowych pozostających poza ramami konkretnie rozpatrywanej szczegółowej sytuacji językowej. Z tym związany jest również fakt, że przez język dochodzą do głosu dwa rodzaje znaczeń: znaczenie formalne i kontekstowe. Znaczenie formalne pewnej cechy językowej to jej funkcja w splocie danych relacji formalnych. Znaczenie kontekstowe jest związane ze stosunkiem do cech pozajęzykowych. Stosunek ten nie ma charakteru bezpośredniego, realizuje się na podstawie pozycji danej cechy w ramach formy lingwistycznej. Znaczenie kontekstowe jest zatem logicznie zależne od znaczenia formalnego.

Polskie ośrodki tekstologii:

- Warszawa (powiązana z Kołem Praskim): Maria Renata-Mayenowa, Teresa Dobrzyńska „Tekst. Próba syntezy”, „Tekst i jego odmiany”, Elżbieta Janus, Zofia Zarol, Jerzy Bartmiński „Współczesny język polski”, „Tekst jako przedmiot tekstologii lingwistycznej”, W: „Tekst. Problemy teoretyczne”, „Tekst. Analizy i interpretacje”, Maciej Grochowski.

- Lublin (Uniwersytet Marii Curie-Składowskiej)

- Katowice: Danuta Ostaszewska „ Genologia lingwistyczna”, Anna Bednarczyk, Małgorzata Kita, Aleksander Wilkoń „Spójność i struktura tekstu: wstęp do lingwistyki tekstu”

- Opole: Stanisław Gajda

- Łódź: Maria Kamieńska

- Gerhard Helbing „Tekstologia w kręgu języka niemieckiego”

- de Beaugrande Robert-Alain, Dressler Wolfgang Ulrich „Wstęp do lingwistyki tekstu” przekład Aleksander Szwedek

21.Tekst jako kompleks aktów mowy. Makroakty mowy - gatunki tekstów.

wg R. Grzegorczykowej Typy tekstów

teksty spontaniczne - wyodrębniane w opozycji do kliszowanych (reprodukowanych)

teksty publiczne stojące w opozycji do wypowiedzi prywatnych

teksty ustne (powstające przy równoczesnej obecności mówiącego i słuchacza) - przeciwstawiane tekstom pisanym (za pośrednictwem pisma, gdy nie dochodzi do kontaktu” twarzą w twarz” nadawcy i odbiorcy)

teksty użytkowe - przeciwstawiane tekstom artystycznym (literackim) i religijnym

22. Co to jest akt mowy? Aspekty funkcjonalne aktu mowy.

Akt mowy (od łac. actus - czyn, ang. speech act) - wypowiedzenie skierowane przez nadawcę do odbiorcy, którego celem jest przekazanie komunikatu za pomocą systemu znaków językowych. Akt mowy dzieli się na dwie fazy: mówienie - faza podstawowa i zrozumienie słów osoby mówiącej - faza wykonana jest przez odbiorcę. Akty mowy zaczął badać brytyjski językoznawca i filozof języka John Langshaw Austin (fundamentalna praca pt. How to Do Things with Words, 1962 r.) - wśród zdań języka naturalnego wyodrębnił on takie, których nie da się ocenić pod względem prawdziwości, a jedynie skuteczności (fortunności). Są to tak zwane performatywy (teoria performatywów). Ten prosty podział zastąpił następnie Austin bardziej rozwiniętą klasyfikacją - wyodrębnił trzy potencjalne aspekty aktów mowy:

1. lokucyjny (tworzenie i artykułowanie wypowiedzi),

2. illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi), obecny np. w obietnicach, ostrzeżeniach, prośbach,

3. perlokucyjny (dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę), obecny wtedy, gdy wypowiedź wywołuje u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności).

23 .Bezpośrednie i pośrednie akty mowy. Podaj ich przykłady.

J. Searle wprowadził rozróżnienie aktów mowy na bezpośrednie (jawne, eksplicitne) i pośrednie (ukryte,  implicitne), biorąc pod uwagę stopień otwartości intencji, jawność siły illokucyjnej. Według niego bezpośrednie akty mowy to takie, w których intencja świadomie wyrażona jest za pomocą innego aktu mowy, a nadawca oczekuje, że odbiorca właściwie odczyta tę intencję, np. prośba o podanie swetra może być skierowana do odbiorcy w bezpośrednim akcie mowy (Proszę cię, podaj mi sweter!) lub za pomocą pośrednich takich, jak: pytanie (Czy mógłbyś podać mi sweter?), stwierdzenie (Ale tu zimno!), ekspresję (Jest mi zimno!). Wypowiedź Czy możesz podać mi sweter? ma formalną postać pytania, ale w momencie użycia posiada ukrytą moc prośby - nadawca nie chce uzyskać odpowiedzi, lecz oczekuje na bezpośrednie wykonanie. K. Pisarkowa zwraca uwagę na to, że “zwykła illokucja bezpośrednia(!): prośba o kawę może zostać zrozumiana jako pośredni akt performatywny, perlokucja, jeżeli partnerzy operują różnymi kodami różnych kręgów kulturowych.”
Badaniem problemu właściwego rozumienia aktów pośrednich, jak również teksów, których nie należy odczytywać wprost (aluzje, ironia), zajmuje się lingwistyka tekstu.

24.Twórcy teorii aktów mowy oraz ich polscy i zagraniczni

kontynuatorzy. Wymień imiona i nazwiska.

Teoria aktów mowy narodziła się w kręgu filozofów języka w Oksfordzie. John Austin teorię przedstawił w roku akademickim 1952-1953. Teoria ta zainstniała jako wykład opublikowany w 1962 r. w książce „How to Do Things with Words” w Polsce funkcjonuje jako „Czynności mowy”. Kontynuatorami i krytykami myśli J. A. Austina stali się między innymi: John Searle, Peter Strawson, Paul Grice, Geoffrey Leech, John Sadock, Deidre Wilson, Dan Sperber. Na grunt polski teorię aktów mowy przeniosły: Anna Wierzbicka i Krystyna Pisarkowa. Innymi przedstawicielami są: Aleksy Awdiejew, Roman Kalisz. Za pomocą słów zmieniamy coś w rzeczywistości. Niektóre działania ludzkie nie miałyby miejsca bez komunikatów językowych, aktów mowy. Teoria aktów mowy opiera się na czasowniku- akty performatywne. Punkt wyjścia teorii:

1. Akty performatywne (wypowiedzi wykonawcze) nie podlegają kwalifikacji prawdziwościowej, szczęśliwość, fortunność,

Taka wypowiedź niczego nie opisuje, nie relacjonuje, lecz sama w sobie jest działaniem, dokonuje tego, co mówi i stwarza rzeczywistość pozajęzykową. Może być jedynie oceniana jako udana (użyta właściwie, fortunnie) lub nieudana (nieskuteczna, niefortunna), np. nieszczera obietnica, nieudane przeprosiny, niespełniona prośba itp. Do performatywów zaliczył J. A. Austin takie np. akty mowy, jak rozkazy, prośby, ostrzeżenia, obietnice, groźby, pytania, formuły chrztu, ślubu, pozdrowienia, powitania, życzenia itp.

Wśród językowych wykładników wypowiedzi o charakterze performatywnym wypada wymienić:

- tzw. czasownik performatywny, występujący w 1. osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego strony czynnej (rzadziej w 1.osobie liczby mnogiej lub w formie bezosobowej), oznaczający działanie werbalne,

- wskazówkę odsyłającą do treści samego aktu mowy (np. tymi słowy, niniejszym, tym samym ).

2. Konstalacje (stwierdzenia) -zwykłe komunikaty, stwierdzenia; podlegają teorii prawdziwości. Pada deszcz - prawda, że pada deszcz, nie prawda, że pada deszcz.

Anna Wierzbicka ustaliła listę czasowników performatywnych polskich.

Z czasem J. A. Austin doszedł do wniosku, że każda wypowiedź, a więc i konstatacja, może zawierać w sobie element performatywny. Na przykład zdanie Jutro przyjdę w zależności od okoliczności może być groźbą, ostrzeżeniem, obietnicą. Filozof języka przeformował więc swoją teorię i zaproponował, aby w akcie mowy wyróżnić trzy aspekty (składniki):

1. aspekt lokucyjny, czyli treść wyrażonego sądu (wypowiadane słowa); struktura mowna składa się z trzech aktów składowych: aktu fonicznego, aktu fatycznego oraz aktu retycznego;

2. aspekt illokucyjny, który wyraża intencję mówiącego (to, co chce on osiągnąć swą wypowiedzią); zatem prośba, ostrzeżenie, obietnica, żądanie stanowią illokucję (siłę illokucyjną) danego wypowiedzenia;

3. aspekt perlokucyjny - skutek, jaki dana wypowiedź rzeczywiście wywarła na swym odbiorcy.

J. Puzynina stwierdza, że poszczególne typy aktów mowy można przyporządkować funkcjom języka, np.:

1. funkcji informatywnej akty mowy z performatywami takimi, jak - stwierdzam, informuję, oceniam ...;

2. funkcji impresywnej - żądam, proponuję, radzę, nakazuję, proszę ...;

3. funkcji ekspresywnej - wielbię, życzę ci, gratuluję ci.

      Opierając się na teorii aktów mowy i jej wynikach, swoją własną typologię funkcji (intencji wypowiedzi) proponuje Renata Grzegorczykowa. Zdaniem badaczki istotnym wyróżnikiem aktu mowy jest fakt, czy celem wypowiedzi jest poinformowanie odbiorcy o pewnym stanie rzeczy (funkcja informacyjna i funkcja oceniająco - postulatywna) czy wypowiedź, oprócz tego, ma inne cele (cele pozainformacyjne). Tym wypowiedziom R. Grzegorczykowa przypisuje funkcje:

1. sprawczą: klątwa, akty sakramentalne, powitanie, obietnica;

2. nakłaniającą, czyli wpływającą na odbiorcę w celu wywołania działań: pytania, dyrektywy (prośby, rozkazy, groźby itp.) lub w celu stymulowania stanu mentalnego odbiorcy;

3. ekspresywną, która jest wyrazem stanu emocji, woli i sądów;

4. kreatywną, tworzącą dzieła sztuki lub - szerzej - wizję świata.

     Nieco odmienną klasyfikację aktów mowy przedstawiła Anna Wierzbicka w publikacji “Genry mowy”. Nawiązuje w niej do teorii M. Bachtina i proponuje zastąpienie pojęcia “akt mowy” Bachtinowskim terminem “genre mowy”. “ `Genre mowy', jak go rozumie Bachtin, jest działaniem. [...]. Słowo “ genre” jest lepsze, mniej mylące dla językoznawcy niż słowo “akt”, bowiem “akt” sugeruje wypowiedź krótką, jednorazową (a zatem, na ogół wziąwszy, jednozdaniową). Bachtin uważa, że “do genrów mowy zaliczyć trzeba i krótkie repliki codziennego dialogu [...], i zwyczajne codzienne opowiadania - relacje [...], ale także różnorodne formy wystąpień naukowych i wszelkie gatunki literackie (od przysłowia do wielotomowej powieści).”
     A. Wierzbicka twierdzi, że każdy genre można wymodelować “poprzez ciąg prostych zdań, wyrażających założenia, intencje i inne akty umysłowe mówiącego, definiujące dany typ wypowiedzi.” Językoznawczyni podaje przykładowe eksplikacje - zestawy formuł definiujących wybrane genry mowy, np. pytanie, prośbę, rozkaz, groźbę, ostrzeżenie, przemówienie itp. Mówi on że “aby zdefiniować genry mowy w eksplikacyjnym modelu, trzeba przede wszystkim wyizolować zasadniczy cel komunikatywny każdego genru (taki, jak: chcę, żebyś to zrobił dla rozkazu, chcę, żebyś to wiedział dla wykładu itd.). Ale wyizolowanie “celów illokucyjnych” (intencji komunikatywnych) to tylko pierwszy krok analizy. Dalszy jej ciąg - to pełny rozkład wszystkich genrów na konstytuujące je założenia, emocje, postawy itd.”
     Typologię aktów mowy za pomocą metod socjolingwistycznych zaproponowały D. Bula i J. Nawacka. Uważają one, że “akt mowy występuje w kontekście społecznym i jego interpretacja powinna uwzględniać szerszy zespół kryteriów niż tylko językowe.”
      W związku z powyższym podzieliły one akty mowy na trzy zasadnicze grupy:

1. akty orzekające (stwierdzenia);

2. imperatiwa;

3. konwencjonalia.

    Akty orzekające (stwierdzenia) - to wypowiedzi dla kogoś, które opisują działanie, tzn. nie są działaniem.
    Imperatiwa - są wypowiedziami do kogoś, przeciwstawione wypowiedziom dla kogoś, czyli stwierdzeniom. Funkcją dominującą staje się w nich wpływ na zachowanie odbiorcy.
“Aktywny stosunek N względem O przejawia się w: skłonieniu go, aby coś zrobił (propozycja, rada, pozwolenie, prośba, nakaz, zakaz itp.) lub zaniechał robienia czegoś (upomnienie, nagana, protest, groźba) czy udzielił pewnej wiadomości (pytanie).”
     D. Bula i J. Nawacka wyodrębniły w imperatiwach dwie podgrupy aktów mowy, tj.:

- normy, czyli wypowiedzi, w których nakazuje się (zakazuje), aby O tak a nie inaczej postąpił lub postępował (polecenia służbowe, nakazy, zakazy, rozkazy); w normach zachowanie O oczekiwane przez N powinno być;

- dyrektywy - w nich nie nakazuje się (zakazuje), aby w określonych okolicznościach O tak czy inaczej postąpił, czy postępował, lecz: radzi się, proponuje, pozwala, prosi, gani, ostrzega itp.; zachowanie O oczekiwane przez N musi być; dyrektywy cechuje fakultatywność wyboru zachowań O z nakierunkowaniem na zachowanie O oczekiwane przez N.

     Trzecim zasadniczym komponentem przedstawionej klasyfikacji są konwencjonalia rozumiane jako formuły grzecznościowe (powitania, pożegnania, pozdrowienia, gratulacje, życzenia itp.)
    Inny językoznawca, A. Awdiejew, biorąc pod uwagę fakt, że każda wypowiedź realizuje intencje mówiącego i że są one obligatoryjnym składnikiem jej znaczenia, wyróżnił kilka językowych funkcji pragmatycznych:

1. funkcję modalną: nadawca używa języka po to, by w kategoriach intelektualnych ukazać stosunek do sposobu zachodzenia procesów lub trwania stanów rzeczy;

2. funkcję emocjonalną: nadawca używa języka po to, by ujawnić uczuciowy stosunek do przedstawionych procesów lub stanów rzeczy;

3. funkcję działania: nadawca używa języka po to, by czegoś dokonać.

     S. Grabias stwierdza, że najpełniejszą klasyfikację aktów mowy o funkcjach działania właściwych językowi polskiemu przedstawili A. Awdiejew i U. Czarnecka.
Klasyfikacja A. Awdiejewa przedstawia te akty w trzech klasach wyodrębnionych ze względu na funkcje:

1. zobowiązania: gotowość, obietnica;

2. pobudzania do działania: proponowanie, prośba, rozkaz;

3. rozstrzygnięcia: rada, zgoda na działanie, odmowa, niezdecydowanie.

   U. Czarnecka natomiast wyróżnia następujące intencje (funkcje) realizowane za pomocą aktów działania:

1. Chęć działania.

2. Proponowanie działania.

3. Obietnica.

4. Zobowiązanie.

5. Groźba.

6. Rada.

7. Ostrzeżenie.

8. Prośba: zgoda na prośbę, odmowa.

9. Żądanie.

10. Zakaz.

11. Rozkaz, polecenie.

    S. Grabias uważa, ze propozycja A. Awdiejewa jest niepełna, a w typologii U. Czarneckiej niektóre grupy nie są dostatecznie jasno zróżnicowane. Proponuje więc własną typologię (z zastrzeżeniem, że jest to wersja robocza, w dużej mierze intuicyjna), w której uwzględnia poniższe warunki zachodzenia aktów komunikacyjnych:

1. Nadawca chce, aby odbiorca lub on sam podjął działanie (prośba), zaniechał działania (zakaz) lub nie podejmował działania (odmowa przyzwolenia na działanie).

2. Odbiorca chce wykonać działanie lub nie chce wykonać działania.

3. Nadawca ma sankcje lub nie ma sankcji, by zmusić odbiorcę do działania.

4. Zakończone działanie przyniesie korzyść nadawcy, odbiorcy, nadawcy i odbiorcy.

     S. Grabias proponuje takie typy wypowiedzi, w których intencja nadawcy realizuje się jako:

1. ujawnianie zainteresowania działaniem: rada, przyzwolenie na działanie, odmowa przyzwolenia, niezdecydowanie;

2. ujawnianie gotowości do działania: gotowość do podjęcia działania, obietnica podjęcia działania, proponowanie wspólnego działania, zgoda na wspólne działanie;

3. pobudzanie do działania: prośba, groźba, rozkaz, zakaz, żądania.

25.Klasyfikacja aktów mowy wg Johna Searle'a. Kryteria tej klasyfikacji.

Akt mowy (od łac. actus - czyn, ang. speech act) - wypowiedzenie skierowane przez nadawcę do odbiorcy, którego celem jest przekazanie komunikatu za pomocą systemu znaków językowych. Akt mowy dzieli się na dwie fazy: mówienie - faza podstawowa i zrozumienie słów osoby mówiącej - faza wykonana jest przez odbiorcę. Akty mowy zaczął badać brytyjski językoznawca i filozof języka John Langshaw Austin (fundamentalna praca pt. How to Do Things with Words, 1962 r.) - wśród zdań języka naturalnego wyodrębnił on takie, których nie da się ocenić pod względem prawdziwości, a jedynie skuteczności (fortunności). Są to tak zwane performatywy (teoria performatywów). Ten prosty podział zastąpił następnie Austin bardziej rozwiniętą klasyfikacją - wyodrębnił trzy potencjalne aspekty aktów mowy:

1. lokucyjny (tworzenie i artykułowanie wypowiedzi),

2. illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi), obecny np. w obietnicach, ostrzeżeniach, prośbach,

3. perlokucyjny (dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę), obecny wtedy, gdy wypowiedź wywołuje u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności).

Teoria aktów mowy opiera się na spostrzeżeniu, iż przy pomocy języka można nie tylko przekazywać informacje, ale i tworzyć fakty społeczne. W szczególności istnieje kategoria wypowiedzi, które nie opisują w ogóle świata, ale tworzą go i w związku z tym nie mogą podlegać ocenie prawdziwościowej klasycznej logiki. Dotyczy to na przykład deklaracji w rodzaju "Ogłaszam zebranie za zamknięte". Teoria ta stawia sobie za cel wszechstronną analizę aktów mowy oraz ich typologię. Klasyfikację aktów mowy, zawężając pojęcie do tzw. "genrów mowy", przeprowadziła Anna Wierzbicka.

John Searle, uczeń J. L. Austina, wyróżnił (w swym Speech Acts: An essay in the philosophy of language, 1969):1. akty bezpośrednie - intencja mówiącego odczytywana jest niezależnie od sytuacji, np. Podaj mi szklankę wody.2.akty pośrednie - tekst aktu należy odczytywać kontekstowo, w różnych sytuacjach tekst może mieć różne znaczenie, np. okrzyk Och! może być w zależności od związanych z jego wypowiedzeniem okoliczności związany z radością, bólem lub strachem.Badaniem problemu właściwego rozumienia aktów pośrednich, jak również teksów, których nie należy odczytywać wprost (aluzje, ironia), zajmuje się lingwistyka tekstu.Według Searle'a można wyróżnić pięć typów aktów mowy: 1.asercje - ich celem jest przedstawienie sądów, np. wątpienie, podziw, przeczenie itp.Przykłady: Nie sądzę, abyś tak wiele zarabiał. Bardzo mi się podoba to mieszkanie.2.akty dyrektywne - ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę i wpłynięcie na jego zachowanie, np. rozkazy, prośby, pytania.Przykłady: Natychmiast przyjdź do domu! Proszę Państwa o zapięcie pasów.3.akty komisywne - ich celem jest podjęcie działania albo zobowiązanie, np. obietnice.Przykłady: Będę codziennie zmywać naczynia. Obiecuję więcej nie krzyczeć.4.akty ekspresywne - ich celem jest wyrażenie własnych stanów emocjonalnych, postaw np. gratulacje, kondolencje.Przykłady: Och, tak bardzo mi przykro. To cudownie!5.akty performatywne - ich celem jest stworzenie nowego stanu rzeczy.

26.Maksymy konwersacyjne Paula Grice'a; ich przydatność w komunikacji

językowej.

W teorii implikatur konwersacyjnych Paula Grice'a reguły konwersacyjne (nazywane też maksymami konwersacyjnymi lub zasadami konwersacyjnymi) to zbiór praw regulujących komunikację językową. Ostentacyjne naruszenie przez nadawcę reguły konwersacyjnej może być albo świadectwem nieporozumienia (np. tego, że jeden z uczestników komunikacji nie słyszy czy nie rozumie drugiego albo że jest z jakichś powodów niezdolny do komunikacji językowej, np. chory psychicznie), albo też sygnałem wystąpienia (o ile nic nie wskazuje na to, że nadawca nie przestrzega Zasady Współpracy) implikatury konwersacyjnej.

Podstawowym założeniem teorii implikatur konwersacyjnych jest to, że komunikacja jest zachowaniem celowym. Dlatego pierwsza, najogólniejsza reguła Grice'a (zwana Zasadą Współpracy), z której da się wyprowadzić wszystkie pozostałe, brzmi:

Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany. (Grice 1977)

Tej maksymie towarzyszą dodatkowo cztery reguły szczegółowe (oraz ich dalsze podreguły):

1. Maksyma ilości (informować w ilości stosownej do celu konwersacji)

2. Maksyma jakości (podawać informacje prawdziwe)

3. Maksyma odniesienia (mówić na temat)

4. Maksyma sposobu (mówić jasno i zrozumiale)

Inni autorzy rozwinęli teorię Grice'a i proponowali dłuższe listy reguł, dodając do wyżej wymienionych np. maksymę grzeczności czy maksymę informatywności

28.Gry językowe, podobieństwo rodzinne, rozmytość kategorii językowych- z czyją teorią kojarzą Ci się te pojęcia?

Jest to teoria Wittgensteina jest on autorem wielu prac z zakresu filozofii języka. Twierdziła, że rolą filozofa jest uzdrowienie języka, krytykował szczególnie język potoczny. To w drugiej swojej pracy pt.: „Niebieskie i brązowe zeszyty” twierdził, że nieprawdą jest pogląd, iż język potoczny jest przeciwstawny językowi filozofii. Doszedł do wniosku, że język potoczny jest czymś, co rzutuje strukturę naszego poznania. Pojęcie gry językowej jest u niego pojęciem centralnym , zaproponowanym na użytek eksplikacyjnej działalności językowej. Porównuje język do starego miasta. Pisze o grach językowych jako o różnego rodzaju aktach mowy, takich jak rozkazywanie oraz działanie wedle rozkazu, opis przedmiotów, snucie domysłów na temat zajścia, wysunięcie hipotezy, prośba, podziękowanie, przeklinanie i in. Metafora JĘZYK TO GRA jest dość szeroko stosowana w koncepcjach logiczno-filozoficznych oraz artystycznych. Istnieje niezliczona ich ilość: niezliczona ilość sposobów użycia tego wszystkiego, co zwiemy "znakiem", "słowem", "zdaniem". I mnogość ta nie jest czymś stałym, raz na zawsze danym; powstają bowiem, można rzec, nowe typy języka, nowe gry językowe, a inne stają się przestarzałe i idą w zapomnienie. (Pewien przybliżony obraz tego dać nam mogą przemiany matematyki.)
Termin "gra językowa" ma tu podkreślać, że mówienie jest częścią pewnej działalności, pewnego sposobu życia.

29Genry mowy- czyj to termin i co on oznacza?

BACHTINOWSKIE POJĘCIE GATUNKU( GENRU) MOWY

Genry mowy - nie wytwór , ale samo działanie. Skodyfikowana forma działania.

Wg Bachtina mówimy tylko określeniami - genrami, nawet w najbardziej swobodnej rozmowie odlewamy naszą mowę okreslonymi genrami.

Gatunki mowy:

- potoczna: kawał, opowieść, pytanie

- urzędowa: podanie, pouczenie

- naukowa: referat, wykład, traktat, artykuł.

Elementy składające się na gatunek mowy:

- kategoria formalno- językowa: wiersz, proza, gramatyka

- gatunek tworzy kategorie poznawcze- z danym gatunkiem mowy wiąże się ujęcie świata i jego wartościowanie

- kategorie gramatyczne- łączą się intencjonalnością ( poprzez dany gatunek osiągamy dany cel)

A. Wierzbicka w artykule "Genry mowy" omawia Bachtinowską teorię "genrów" i próbuje wcielić ją w ramy uprawianej od lat semantyki elementarnych jednostek znaczeniowych. Według Bachtina "genre mowy" jest działaniem, a nie wytworem . Autorka uważa, że poszczególne grupy zwrotów grzecznościowych tworzą odrębne genry i daje przykładowe zestawy formuł definiujących przeprosiny i komplement.

30.Genologia lingwistyczna a genologia literaturoznawcza - zasadnicze podobieństwa i różnice zainteresowań.

Polska genologia dzieli się na:

• językoznawczą - A. Wierzbicka, S. Gajda, T., A. Rejter, A. Wilkoń, A. Furdal , U. Żydek-Bednarczuk i in.

• literacką - A. Dobrzyńska, H. Markiewicz, B.Witosz, A Duszak, S. Balbus

31 .Kategoria Językowego Obrazu Świata (JOS).Jej założenia, geneza i twórcy.

Językowy obraz świata (JOS) - pojęcie językowego obrazu świata ma wieloletnią historię i złożony rodowód. Początki tezy o językowym obrazie świata sięgają czasów Marcina Lutra.

Problem ten teoretycznie i filozoficznie na gruncie nauki niemieckiej sformułował w XVIII i XIX wieku J.G. Hamann. Twierdził, że: "Język na poglądy - a poglądy na język wydają się mieć wpływ oraz, że każdy język wymaga pewnego właściwego sposobu myślenia oraz realizuje określone sobie tylko charakterystyczne upodobania."[1]

Jednakże podstawowe założenia i definitywny kształt tezy o JOS sformułował W. Humboldt, twierdząc że języki są środkami do odkrywania prawd dotychczas nie poznanych czyli charakteryzują się różnorodnością samych sposobów oglądu świata.[3]

Janusz Anusiewicz twierdzi, że JOS stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i zaakceptowanych przez wspólnotę komunikatywną norm, wartości, sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i zestawień wobec rzeczywistości.[4]

Według Bartmińskiego "JOS jest zawartą w języku, różnie zwerbalizowaną interpretacją rzeczywistości dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy "utrwalone" w gramatyce, słownictwie, w kliszowych tekstach np. przysłowiach ale także sądy

Według Jerzego Bartmińskiego: pojęcie językowego obrazu świata działa w dwóch wariantach, które można sprowadzić do „podmiotowego” i „przedmiotowego” i podporządkować terminom wizja świata i obraz świata. Wizja jako widzenie jest czyimś spojrzeniem i zawiera w sobie podmiot patrzący. Obraz jest wynikiem czyjegoś postrzegania świata, ale całość bardziej opiera się na przedmiocie - na tym, co jest zawarte w danym języku. Można mówić o obrazie świata np. dziecka, dorosłego, człowieka „prostego” itp.

32.Stereotyp językowy i jego funkcje.

Stereotyp językowy - utrwalone na skutek powtarzania pewnych wyrażeń w stałych kontekstach, uogólniające przypisywanie jakichś właściwości wszystkim obiektom, do których odnosi się wyraz; stereotypy językowe są nieodłącznym elementem kultury danej społeczności; w życiu publicznym używanie stereotypów językowych, zwłaszcza związanych ze słownictwem politycznym i ideologicznym jest niebezpieczne ze względu na zamazywanie obiektywnego obrazu rzeczywistości.

Podział stereotypów wg Bartmińskiego

• Obrazowy

• Wzorcowy

• Stereotypy oparte na mitologii

• Ideologie, np. określenia takie jak: lewica, prawica

Powstawaniu stereotypów sprzyjają teksty kliszowane, czyli takie, które są odtwrzane na nie tworzone na nowo, np. legendy

Funkcje stereotypów:

• Psychiczna, w sensie ekonomizacji, poznawanie świata

• Społeczna, służy obronie szeroko rozumianej pozycji społecznej

• Fatyczna, służy podtrzymywania kontaktu, rozmowy, tematu.

• Poznawcza- determinuje nowy, uporządkowany i ekonomiczny ogląd świata

( R. Grzegorczykowa, O rozumieniu prototypu i stereotypu we współczesnych teoriach semantycznych. Stereotyp w socjologii (Walter Lippmann:) Oznacza schematyczne, jednoznaczne, społecznie utrwalone wyobrażenia i przekonania wiązane przez członków pewnej społeczności mówiącej z określonymi zjawiskami, przedmiotami, a przede wszystkim osobami, a więc przedstawicielami narodowości, grup społecznych, zawodowych itp. Takie rozumienie stereotypu przeniesiono do lingwistyki.

Stereotyp u Pisarkowej: istnieje w języku jako nadwyżka wartości znaczeniowej nad znaczeniem prymarnym (np. nazwy własnej niektórych narodowości) / stereotyp = konotacja semantyczna nazwy własnej.

Szczególnie podatne stereotypizacji są nazwy osób (przede wszystkim nazwy narodowości).

- Odbicie stereotypów znajdujemy w: znaczeniach ubocznych hasła,
np. Kozak//kozak `urwis, zuch, chwat'; w istniejących zestawieniach frazeologicznych,
np. ceremonie chińskie, odpowiedź moskiewska; w istniejących derywatach słowotwórczych od nazw narodowości, np. ocyganić `oszukać';w znaczeniu niektórych przysłów, np. Dla towarzystwa dał się Cygan powiesić (Cygan - towarzyski, solidarny).

- Stereotypizacja nie ogranicza się bynajmniej
do ludzi, do grup etnicznych, zawodowych, lecz obejmuje różnorodne sytuacje społeczne, postawy, zachowania, elementy najbliższego środowiska człowieka, także - zwierzęta, rośliny, obiekty przyrody itd.

Cechy stereotypowe dębu:

• siła i zdrowie
  - chłop jak dąb `rosły, silny'
  - zdrowy jak dąb `bardzo zdrowy';

• twardość i sztywność
  - czasownik dębieć `twardnieć, sztywnieć',
  np. stanąć dęba.

Stereotyp w semantyce kognitywnej: W tym ujęciu stereotyp traktowany jest
jako pojęcie paralelne do prototypu.

prototyp - najlepszy przykład danej kategorii

stereotyp - zespół cech odpowiadających prototypowi)

33.Hipoteza Eduarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa o relatywizmie językowym.

Relatywizm językowy- nasz sposób widzenia świata jest względny językowo, to język determinuje sposób widzenia świata.

Hipoteza Sapira- Whorfa - to teoria lingwistyczna postulująca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia.

Względność językowa i relatywizm: Człowiek jest zdeterminowany językiem, czyli mówi o tym, że poznanie człowieka ograniczone jest możliwościami obcego języka.

Słaba postać tej hipotezy mówiąca, że język wpływa na myślenie, może być łatwo sprawdzona. Najbardziej znany test, polegający na pokazywaniu użytkownikom różnych języków trzech kolorowych karteczek i pytaniu ich, które dwa kolory są bardziej podobne, pokazał, że wyniki silnie zależą od tego czy kolory mają tę samą czy inną nazwę w danym języku (np. japońskie aoi oznacza zarówno niebieski jak i zielony). Eksperyment ten został przeprowadzony przez Browna i Lenneberga w 1954 r.

34.Funkcja statusowa języka. Język polski z perspektywy tej funkcji.

Funkcja statusowa realizuje się w obrębie sytuacji językowych i oznacza status

języka w systemie kultury. W socjolingwistyce sytuacja językowa oznacza zespół

języków, odmian społecznych języka i stylów funkcjonalnych kultywowanych w komunikacji

społecznej w obrębie określonej wspólnoty administracyjno-tery torialnej.

W zależności od zasięgu, a także zespołu sfer funkcjonowania, języki mają rozmaite

właściwości statusowe, przy ich uwzględnieniu można

rozróżniać kilka funkcjonalnych opozycji języków:

1. kodyfikowane (pisane) - niekodyfikowane (ustne);

2. interdialektalne - dialektalne;

3. literackie - nieliterackie (o funkcji statusowej języka w literaturach afrykańskich

pisze: Obi 1996);

4. polietniczne (używane przez kilka narodów) - monoetniczne;

5. państwowe (oficjalne, urzędowe, konstytucyjne) - niepaństwowe (miejscowe,

regionalne, języki mniejszości narodowych/etnicz nych);

6. dokumentalne (documentary, tzn. języki, na które w trybie oficjalnym tłumaczy

się rezolucje i inne dokumenty Rady Bezpieczeństwa ONZ - angielski, rosyjski,

arabski, hiszpański, francuski oraz chiński) - częściowo dokumentalne (semidocumentary,

na przykład język niemiecki);

7. profetyczne (czy też apostolskie, tzn. języki kultowych tekstów religijnych,

na przykład wedyjski, aramejski, awestyński, sanskryt, staro-cerkiewno-słowiański,

klasyczny arabski, starożytnogrecki, wenyan) - nieprofetyczne

35.Pojęcie prototypu językowego w wersji standardowej i rozszerzonej. Stereotyp a prototyp.

Renata Grzegorczykowa proponuje uznać stereotyp za

“zespól cech typowych dla kategorii”, pojęcie prototypu rezerwując dla “centrum

znaczeniowego wyrazu”. To rozstrzygnięcie, pragmatyczne na

gruncie lingwistyki, ustala równorzędną korelację między obydwoma terminami, sprawia, że

stają się one pojęciami z tego samego poziomu analizy. Amerykańscy psychologowie,

definiują stereotyp jako “strukturę poznawczą obejmującą wiedzę, przekonania i oczekiwania obserwatora na temat niektórych grup społecznych.” Prototyp natomiast jest jednym z modeli teoretycznych wyjaśniających “sposób reprezentacji informacji na temat grup społecznych w pamięci”.

---