SKRYPT - SOCJOLOGIA OGÓLNA II SEMESTR

10. Teorie konfliktu społecznego

Powstanie teorii konfliktu. Koncepcje K. Marksa, M. Webera oraz G. Simmla. Dialektyczna teoria konfliktu R. Dahrendorfa. Funkcjonalne podejście do konfliktu L.A. Cosera.

TEORIA GIER - dział matematyki zajmujący się badaniem optymalnego zachowania w przypadku konfliktu interesów; wywodzi się z badania gier hazardowych i taka jest też jej terminologia, jednak zastosowanie znajduje głównie w ekonomii, biologii (szczególnie w socjobiologii), socjologii oraz informatyce. (Zastosowanie teorii gier w biologii przez Johna Maynarda Smitha zaowocowało pojawieniem się ewolucyjnej teorii gier i memetyki, a także nowymi zastosowaniami w naukach, które wcześniej bazowały na teorii gier.)

PUNKT RÓWNOWAGI NASHA - ustala się w momencie, gdy dwie grupy (itp.) mają wystarczająco zadowalające pozycje, mogą zrezygnować z gry, bo gdyby zaryzykowały - mogłyby więcej zyskać albo też więcej stracić; strategia każdego z graczy jest optymalna, przyjmując wybór jego oponentów za ustalony. W równowadze żaden z graczy nie ma powodów jednostronnie odstępować od strategii równowagi. W tym sensie równowaga jest stabilna.

GRA to dowolna sytuacja konfliktowa, GRACZ natomiast to dowolny jej uczestnik. Graczem może być na przykład człowiek, przedsiębiorstwo lub zwierzę. Każda strona wybiera pewną STRATEGIĘ postępowania, po czym zależnie od strategii własnej oraz innych uczestników każdy gracz otrzymuje wypłatę w jednostkach użyteczności. Zależnie od gry jednostki te mogą reprezentować pieniądze, wzrost szansy na przekazanie własnych genów czy też cokolwiek innego, z czystą satysfakcją włącznie. Wynikowi gry zwykle przyporządkowuje się pewną wartość liczbową.

Gry dzielą się na:

• Gry o sumie stałej - zerowej (zysk jednego gracza jest równoważny stracie drugiego) i na gry o sumie zmiennej - niezerowej

• Gry sprawiedliwe (gdy wartość oczekiwana wypłaty każdego z graczy jest taka sama) oraz gry niesprawiedliwe

• Dwuosobowe i wieloosobowe

GRACZ - dowolny uczestnik gry (gry wieloosobowe, dwuosobowe - minimum dwie osoby) - może być nim człowiek, instytucja, zwierzę; gracze otrzymują gratyfikacje.

Gracz racjonalny to w teorii gier gracz, któremu zależy na maksymalizacji własnego zysku. Zwykle zakłada się, że wszyscy gracze są racjonalni. Najczęstszym wyjątkiem jest, jeśli jednym z "graczy" jest los.

GRA O SUMIE ZEROWEJ (gra ilość sumie stałej) - ilość dostępnych dóbr jest ograniczona, to gra, w której zysk jednego gracza oznacza stratę drugiego.

Wyrażenie to nie oznacza, że suma wypłat jest stała, ani tym bardziej równa zero. Formalnie oznacza to, że proporcja zysku jednego gracza do straty drugiego w wyniku przejścia między dowolnymi stanami jest stała. Taką grę można zawsze sprowadzić do gry o sumie stałej, a nawet zerowej, za pomocą przekształcenia liniowego.

GRA O SUMIE NIEZEROWEJ - ilość dostępnych dóbr nie jest ograniczona

STRATEGIA OPTYMALNA - jednostka racjonalizuje swoje zyski, przy założeniu, że wszystkie jednostki są racjonalne

WET ZA WET - to następująca strategia gry w iterowany dylemat więźnia:

• Na początku współpracuj

• Potem rób dokładnie to, co przeciwnik zrobił w poprzedniej turze

Pomimo prostoty strategia ta jest zaskakująco wydajna, ponieważ spełnia najważniejsze kryteria:

• Przyjazna- nie zrywa współpracy jako pierwsza

• Mściwość - na atak odpowiada odwetem

• Przewidywalna - przeciwnik może łatwo przewidzieć jej zachowanie i dostosować się do niego

• Skłonność do wybaczania - jeśli przeciwnik zmieni swoje postępowanie potrafi wybaczyć

• Ma gwarancje, że nie da wyniku gorszego niż wynik przeciwnika o więcej niż różnica jednej rundy, przez co odporna jest nie tylko na graczy racjonalnych, którym zależy na jak najwyższym wyniku własnym, ale też na graczy zazdrosnych, którym zależy na jak największej różnicy wyników.

DYLEMAT WIĘŹNIA to jeden z najważniejszych problemów teorii gier.

Dwóch zamieszanych w duże przestępstwo przestępców złapano za małe przewinienie. Policja wie, że oni są winni, lecz nie ma dowodów. Jeśli:

1. Będą współpracować ze sobą, odsiedzą niewielką karę za małe przewinienie (określenie współpraca dotyczy współpracy między przestępcami, nie współpracy z policją i oznacza, że obaj nie będą zeznawać),

2. Jeden zerwie współpracę i będzie zeznawał, a drugi nie, pierwszy zostanie uwolniony, drugi natomiast pójdzie siedzieć za poważne przestępstwo,

3. Obaj będą zeznawać, obaj pójdą siedzieć, przy czym wyrok będzie z tego względu nieco złagodzony.

Problem jest następujący: niezależnie od postępowania drugiego, opłaca się zeznawać. Jeśli natomiast żadna ze stron by nie zeznawała, wynik byłby o wiele lepszy dla obu graczy.

Zatem wybór podyktowany interesem osobistym nie zawsze jest najlepszy dla danej osoby.

Wiele sytuacji w życiu ma własności podobne do dylematu więźnia.

DYLEMAT KURCZAKÓW - GRA W CYKORA - to jeden z najważniejszych modeli rozpatrywanych w teorii gier.

Dwie osoby wsiadają w samochody, rozpędzają się i z dużą prędkością jadą na siebie - ten, kto pierwszy zahamuje lub zjedzie z trasy jest "cykorem" i przegrywa.

Istnieją tylko dwie nie zdominowane strategie proste - jedziemy do końca lub skręcamy w ostatniej chwili. Skręcając wcześniej nic nie możemy zyskać w porównaniu z czekaniem na ostatnią chwilę, za to, jeśli przeciwnik planował skręcić chwilę później możemy stracić.

W przeciwieństwie do dylematu więźnia najgorsza nie jest sytuacja asymetryczna (jeden jedzie, drugi ucieka), ale symetryczna (obu jedzie na siebie) - jeśli koszty honorowe byłyby większe od kosztów wypadku gra zmienia się w zwykły dylemat więźnia.

Gra ma dwie równowagi Nasha - pierwszy gracz jedzie, drugi ucieka oraz drugi gracz jedzie, pierwszy ucieka. W sytuacjach rzeczywistych, które modeluje gra w cykora najbardziej opłacalna jest "strategia szaleńca" - trzeba przekonać przeciwnika, że nie myśli się racjonalnie i zamierza się jechać bez względu na okoliczności. Właśnie taka jest interpretacja antropologiczna pewnych pozornie irracjonalnych zachowań społecznych.

R. Axelroad - strategie:

1. Zawsze idź na współpracę

2. Losowo - albo współpracuj albo oszukuj

3. Zawsze oszukuj(strategia optymalizacji)

4. Jeżeli się pojawi uczestnik gry współpracuj, jeśli oszuka to też oszukuj

5. Jeżeli ktoś oszukał to kiedyś też się oszuka

6. Jeżeli ktoś oszukał to najpierw się idzie na współpracę, dopiero po raz drugi nie

L. Coser, Społeczne funkcje konfliktu

W przeciwieństwie do innych, Coser rozpatruje zjawisko konfliktu z punktu widzenia mikrosocjologii. Mówi o społecznych (integracyjnych i „adaptacyjnych) funkcjach konfliktu, mogą, ale nie muszą to być funkcje pozytywne.

To, czy konflikt będzie pozytywny, czy negatywny zależy od:

Typu problemu:

1. Jeśli konflikt dotyczy celów, wartości lub interesów niesprzecznych z podstawowymi założeniami stosunków społecznych, to przyczynia się to do poprawy stosunków władzy i systemu norm w grupach (pozytywny)

2. Jeśli strony uczestniczące w konflikcie nie uznają podstawowych wartości systemu społecznego, konflikt grozi zniszczeniem struktury (negatywny)

Typu struktury społecznej:

Każda struktura społeczna posiada mechanizm zabezpieczający przez konfliktem zagrażającym przyjętej podstawie stosunku społecznego - jest nim instytucjonalizacja i tolerancja konfliktu. W każdym typie struktury społecznej występuje sytuacja sprzyjająca pojawianiu się konfliktów - żądania jednostek i grup. Różnica polega na stopniu zezwolenia na wyrażanie tych roszczeń.

Wpływ struktury społecznej na gwałtowność konfliktu:

Im bardziej zintegrowana grupa, tym bardziej gwałtowny jest konflikt, ponieważ częstotliwość interakcji między członkami grupy i angażowanie przez nich całej osobowości w konflikt, prowadzi do intensyfikacji ukrywanych wcześniej wrogich uczuć, które ujawniają się dopiero przy okazji wystąpienia konfliktu. W luźnych strukturach społecznych konflikt jest mniej gwałtowny niż w sztywnych. Zagrożeniem dla struktury jest właśnie jej sztywność, a nie sam konflikt - teza: liczba konfliktów jest odwrotnie proporcjonalna do ich intensywności.

Konflikt może służyć zarówno integracji jak i dezintegracji grupy społecznej:

INTEGRACJA

• Gdy członkowie grupy angażują w konflikt jedynie część swojej osobowości, może to służyć zgodzie i integracji wewnątrz grupy

• Grupy nie zaangażowane w ciągłą walkę ze środowiskiem zewnętrznym, wykazują się większą elastycznością struktury, co sprawia, że tolerancja konfliktów wewnętrznych wpływa stabilizująco na ich strukturę - cząstkowe uczestnictwo w dużej liczbie konfliktów stanowi mechanizm stabilizujący

• Członkowie grup o luźnej strukturze i społeczeństw otwartych poprzez konflikt rozładowują napięcie - stabilizujący i integrujący wpływ (eliminacja źródeł niezadowolenia)

DEZINTEGRACJA

• Gdy członkowie grupy zaangażowani są w konflikt całą swoją osobowością i prowadzą ciągłą walkę - zagraża to nawet samym podstawom istnienia grupy, może powodować rozbicie grupy na wrogie obozy lub przymusowe wydalenie z grupy dysydentów

Społeczeństwa:

• Otwarte - kraje demokratyczne - zinstytucjonalizowane kanały rozwiązywania konfliktów - konflikt będzie integrujący

• Zamknięte - kraje niedemokratyczne - nie ma instytucji rozwiązujących problemy społeczne - konflikt będzie niszczący

Konflikt realistyczny i nierealistyczny (rozróżnienie):

KONFLIKT REALISTYCZNY - to taki konflikt społeczny, którego przyczyną jest niespełnienie określonych potrzeb w danym układzie stosunków, ocena korzyści, jakie mogą one przynieść uczestnikom; są zwrócone przeciwko rzeczywistym źródłom niezadowolenia; służą one osiągnięciu określonych wyników, ale mogą być zastąpione przez alternatywne wzory interakcji z przeciwnikami

KONFLIKT NIEREALISTYCZNY - ich przyczyna nie leży w sprzecznych celach przeciwników, lecz w chęci rozładowania napięcia jednego lub obu z nich; konflikt ten jest celem samym w sobie, gdy prowadzi do rozładowania napięcia

Funkcje, które spełnia konflikt (dla stron konfliktu):

1. Wyodrębnienie (wyraźne) grup konfliktowych

2. Centralizacja władzy grupowej

3. Wzmacnia się tendencja wewnątrzgrupowa, więź społeczna między uczestnikami - redukcja izolacji społecznej

4. Mała tolerancja dla dewiacji i niezgody

Społeczne funkcje konfliktu (w skali makro):

1. Zwiększenie innowacji jednostek

2. Nowe sposoby rozwiązywania problemów i konfliktów (gdy mamy pewne struktury)

3. Rozładowanie napięcia - zmniejszenie wrogości między grupami

4. Integracja społeczna w obrębie określonych grup (koalicja, kooperacja)

5. Świadomość pewnych problemów (np. poprzez demonstrowanie swojej odmienności i poglądów)

WENTYL BEZPIECZEŃSTWA - to instytucja, która dostarcza substytutów obiektów wrogich uczuć oraz środków rozładowania agresywnych zachowań; jest to mechanizm kanalizowania pewnego niezadowolenia, jest ono rozładowywane tak, że struktura się nie zmienia - władza świadomie go tworzy lub mu sprzyja

Teza: im bardziej społeczeństwo jest zamknięte, tym są one bardziej potrzebne

Funkcje:

• Punkt widzenia jednostki: rozładowanie napięcia (a nie znalezienie rozwiązania niezadowalającej sytuacji), utrzymanie poczucia bezpieczeństwa jednostek

• Punkt widzenia władzy: utrzymanie istnienia struktury społecznej i dotychczasowej władzy

Przykłady: koncert w Jarocinie, igrzyska olimpijskie, zorganizowanie karnawału, wprowadzenie kapitalizmu w Chinach

1. Przyczyny konfliktu

2. Warunki zaistnienia i rozwiązania konfliktu

3. Przebieg konfliktu

4. Skutki i funkcje konfliktu

R. Dahrendorf, Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym

1. Zróżnicowanie dystrybucji władzy zwierzchniej staje się przyczyną stałego konfliktu społecznego (jest on podobny do konfliktu klasowego - Marks); konflikt grup wynika z dychotomicznej dystrybucji władzy zwierzchniej w związkach opartych na panowaniu; władza (gra o sumie zerowej, gra o sumie niezerowej)

2. INTERES - ogólne określenie orientacji zbiorowości dominujących i podległych; strukturalnie określona orientacja działań osobników zajmujących określone pozycje (Pozycje dominacji - interesem jest utrzymanie struktury społecznej zapewniającej im władzę zwierzchnią, Pozycje podległości - interesem jest zmiana warunków społecznych, pozbawiających władzy te osoby)

INTERES UTAJONY - z punktu widzenia osoby wypełniającej rolę jest to ukryty sposób jego zachowania narzucony na określony czas, w związku z pełnieniem pewnej roli i niezależnym od jego świadomej orientacji

INTERES JAWNY - może się przekształcić z interesu utajnionego w pewnych warunkach i stać się uświadomionym celem; stanowi rzeczywistość psychologiczną; treść interesów jawnych może być określona tylko w odniesieniu do danych warunków społecznych

QUASI GRUPY - (to twór teoretyczny, nie rzeczywisty) grupy ukonstytuowane na podstawie wspólnoty pewnych utajonych interesów; mogą przekształcić się z grupy interesu (*grupy konfliktowe)

GRUPY INTERESU - rekrutują się z szerszych quasi grup; charakteryzują się wspólnymi wzorami zachowań; są to grupy socjologiczne, mają formę organizacji, program lub cel oraz personel; mają charakter rzeczywisty

Warunki zaistnienia konfliktu:

• Warunki techniczne - instytucjonalizacja (muszą zaistnieć określone cechy - personel, zasada naczelna, normy działania, środki materialne, stałe powtarzalne działania oraz funkcje - Malinowski), istnienie grupy przywódców, jednocząca ideologia

• Warunki polityczne posiadanie politycznych „praw obywatelskich” - prawa do zrzeszania się

• Warunki społeczne - możliwość komunikacji między członkami grupy i przyjmowanie nowych członków

Jeśli spełnione są te warunki, to quasi grupa może się przekształcić w grupę konfliktową

3. Zróżnicowanie natężenia i gwałtowności konfliktu

Gwałtowność i natężenie zmieniają się niezależnie od siebie, ale szereg czynników ma wpływ na obydwa te pojęcia:

• Zjawisko względnej deprywacji - sytuacja, w której ludzie podlegający władzy są gorzej usytuowaniu w płaszczyźnie sukcesu socjo-ekonomicznego; tylko w przypadku absolutnej deprywacji połączonej z wykluczeniem z udziału w sprawowaniu władzy następuje wzrost gwałtowności konfliktu; deprywacja względne wpływa raczej na natężenie konfliktu niż na jego gwałtowność

• Pluralizm - wpływa na spadek natężenia konfliktu, a nakładanie się lub zgodność na wzrost natężenia - słabsza korelacja między pozycją w hierarchii władzy zwierzchniej a innymi aspektami statusu zmniejsza natężenie konfliktu (i na odwrót)

• Ruchliwość społeczna - wpływa na natężenie konfliktu, odwrotnie proporcjonalny stosunek między stopniem otwartości grupy a natężeniem konfliktu, im większa ruchliwość pionowa, tym mniejszy zakres i siła konfliktu

• Regulacja konfliktu - określa raczej stopień gwałtowności konfliktu niż jego natężenia; uregulowanie konfliktu poprzez: pojednanie, pośrednictwo i arbitraż prowadzi do ograniczenia gwałtowności konfliktu

NATĘŻENIE - związane jest ze zużywaniem energii i stopniem zaangażowania stron w konflikt, gdy koszt zwycięstwa lub przegranej jest wysoki to poziom natężenia konfliktu również jest wysoki

GWAŁTOWNOŚĆ - związana jest ze środkami stosowanymi przez grupy konfliktowe dla wyrażenia swojej wrogości, jest ona niezależna od stopnia uwikłania stron w konflikt (obejmuje całą gamę różnych środków poczynając od dyskusji a kończąc na krwawych wojnach)

4. Skutki konfliktów:

Zmiany strukturalne:

• Całkowita lub prawie całkowita wymiana osób zajmujących pozycję dominacji - najbardziej raptowna zmiana struktury, określana także zmianą rewolucyjną

• Częściowa wymiana osób zajmujących pozycje dominacji - zmiana ewolucyjna

• Konflikt nie powoduje żadnych zmian personalnych, ale możliwa jest zmiana struktury w kierunku zgodnym z dążeniami grupy podległej, ale bez awansu żadnego z jej członków do grupy dominującej

J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej

Marks

1. Przyczyny ekonomiczne - nierówny podział dóbr wywołuje wewnętrzny konflikt interesów pomiędzy zbiorowościami podporządkowanymi a dominującymi

2. Gdy podporządkowani uświadamiają sobie prawdziwe interesy, zaczynają poddawać w wątpliwość legitymację systemu. Prawdopodobieństwo uzyskania świadomości rośnie, gdy następują zmiany:

• Sytuacji społecznej pokrzywdzonych (na gorsze)

• Stopnia alienacji odczuwanej przez ludzi wskutek ich sytuacji

• Zdolności członków poszkodowanych grup do nawiązywania komunikacji między sobą

• Umiejętności rozwinięcia jednoczącej ideologii, która skodyfikuje ich rzeczywiste interesy

Gdy podwyższona zostanie świadomość interesów zbiorowych u grup podporządkowanych, zmniejsza się u nich chęć akceptacji prawa grup nadrzędnych do panowania nad nierównym podziałem zasobów. W rezultacie podporządkowani organizują zbiorową opozycję przeciwko dominującym segmentom systemu. Sprzyjają temu warunki:

• Dezorganizacja w segmencie panującym ze względu na organizowanie ochrony jego rzeczywistych interesów

• Nagły wzrost poczucia pokrzywdzenia u podporządkowanych

• Mobilizowanie przywódców politycznych do przygotowywania organizacyjnej strony konfliktu

Gdy grupy upośledzone wypracują wspólną ideologię i przywództwo polityczne, wzrasta ich sprzeciw, następuje polaryzacja interesów i celów obu grup konfliktowych.

3. Wraz ze wzrostem polaryzacji interesów maleje możliwość uzgodnienia kompromisu i łagodnego przebiegu konfliktu.

4. Gwałtowna konfrontacja między stronami konfliktu prowadzi do wielkich zmian we wzorach organizacji społecznej - szczególnie w rozdziale rzadkich dóbr

Weber

Dwa rodzaje konfliktów:

1. Wewnętrzne (Intraspołeczne)

2. Zewnętrzne - geopolityczne (Interspołeczne)

Ad. 1)

1. Nierówny podział dóbr - prestiż, władza, dobrobyt - im większa korelacja między tymi czynnikami, tym większe prawdopodobieństwo zaistnienia konfliktu (wycofane zostaje poparcie społeczne strony podporządkowanej dla politycznego panowania strony nadrzędnej)

2. Prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktu wzrasta w warunkach:

2. Wysokiego stopnia korelacji między uczestnikami w klasie, grupie statutowej i hierarchiach politycznych

3. Niskiego współczynnika mobilności społecznej w górę w społecznych hierarchiach władzy, prestiżu i bogactwa

4. Zmobilizowania strony podporządkowanej charyzmatycznego pobudzenia resentymentów przez charyzmatycznego przywódcę, gdy odniesie on sukces wzrośnie presja na zrutynizowanie panowania za pomocą nowego systemu reguł i administracji

1. -

2. Skutki:

• Zrutynizowanie charyzmy, jeśli powstaną nowe wzory nierówności oparte na przypisaniu - nowy system panowania tradycyjnego - odnowienie konfliktu

• Gdy zrutynizowanie będzie przebiegać racjonalnie, powstaną nowe warunki, w których potencjał konfliktowy będzie ograniczany

Ad. 2)

1. Zdolność panowania politycznego do sprawowania dominacji w społeczeństwie zależy od jego legitymizacji, im silniejsze poczucie prestiżu i sukcesu w stosunkach ze społeczeństwami zewnętrznymi mają ci, którzy sprawują władzę, tym bardziej będę oni postrzegani jako posiadający legitymację - legitymację cechuje nietrwałość. Jej utrata grozi prawdopodobieństwem wystąpienia konfliktu

2. Członkowie systemu mają potrzebę obrony przed zewnętrznymi wrogami i ataku na nich - nawet w okresach względnego pokoju. Prestiż może motywować niektóre grupy do dążenia do militarnych i innych konfliktów z innymi społeczeństwami (bardzo ważne są interesy ekonomiczne).

3. -

4. Pojawianie się wrogów zewnętrznych może powodować wzrost legitymacji i władzy kontrolowania dystrybucji zasobów przez grupy dominujące.

Simmel

1. Konflikt jest wszechobecny, analizuje mniej intensywne i mniej gwałtowne konflikty

2. -

3. Gwałtowny konflikt jest możliwy, gdy grupy będące w konflikcie:

• Wykazują znaczne zaangażowanie emocjonalne, co prowadzi także do wysokiego poziomu solidarności w każdej zbiorowości

• Postrzegają konflikt jako wykraczający poza ich indywidualne interesy, co wiąże się ze stopniem, w jakim konflikt dotycz zagadnień dotyczących wartości

Poziom gwałtowności konfliktu jest niższy, gdy ma on charakter instrumentalny a strony traktują go, jako środek osiągania jasno zdefiniowanych i ograniczonych celów.

4. Simmel badał pozytywne skutki konfliktu dla podtrzymania całości społecznych i ich części składowych.

Skutki konfliktu: (dla jego uczestników)

• Uczynienie granic grup jednoznacznymi

• Scentralizowanie panowania i władzy

• Zmniejszenie tolerancji dla dewiacji i rozbieżności poglądów

• Solidarność społeczna w ramach grup konfliktowych

Skutki integracyjne dla całości systemu występują, gdy:

• Konflikt występuje często, ale nie jest zbyt intensywny i gwałtowny - pozwala to na wyzbycie się wrogości

• Przebiega w systemie, gdzie występuje wysoki poziom wzajemnych zależności funkcjonalnych między jego członami a częściami - sprzyja normatywnym uzgodnieniom służącym regulacji konfliktu

• Powoduje powstawanie koalicji między różnymi grupami, które w nim uczestniczą

11. Ład społeczny i jego zakłócenia

Pojęcie i typy ładu społecznego. Typy indywidualnych przystosowań społecznych wg R. Mertona. Zakłócenia ładu społecznego - zjawisko anomii społecznej. Socjologiczne teorie dewiacji.

SOCJOPATOLOGIA - dział socjologii, zajmujący się dewiacją

• Interpretacje biologiczne, psychologiczne, socjologiczne

• Socjologiczne - przyczyna dewiacji jest społeczeństwo (struktura społeczna)

• DEWIACJA w sensie normatywnym - dewiacja funkcjonalna (*margines swobody)

A. Giddens, Socjologia

DEWIACJA - nieprzestrzeganie zespołu norm przyjętych przez członków danej społeczności lub społeczeństw (zarówno zachowania indywidualne jak i grupowe, nie każda dewiacja pociąga za sobą sankcje)

Interpretacje zjawisk przestępczości i dewiacji:

Ujęcie biologiczne i psychologiczne mówią o tym, że przestępstwo to skutek działania niezależnych od jednostki czynników, zakorzenionych w jej ciele bądź umyśle

1. BIOLOGICZNE - „typy kryminalistów”

• Źródłem przestępstw są cechy wrodzone sprawców - typ kryminalisty można rozpoznać po pewnych cechach anatomicznych, większość kryminalistów jest biologicznie zdegenerowana i obciążona dziedzicznie

2. PSYCHOLOGICZNE - „nienormalne stany psychiczne”

• Upatruje źródła dewiacji w jednostce a nie w społeczeństwie, zajmuje się typami osobowości, wskazuje na pewne uniwersalne cechy kryminalistów

• Hans Eysenck - teza: nienormalne stany psychiczne mają charakter dziedziczny; u części populacji wykształca się amoralna osobowość psychopatyczna

1. SOCJOLOGICZNE

• To, czym jest przestępstwo zależy od charakteru instytucji społecznych

• Odejście od indywidualnych wyjaśnień na rzecz teorii akcentujących społeczny i kulturowy kontekst dewiacji

Wśród teorii socjologicznych wyróżniamy następujące ich rodzaje:

1. Teorie funkcjonalistyczne (1. Przestępczość a anomia - Durkheim i Merton, 2. Subkultury - A. Cohen)

2. Teorie interakcjonistyczne (1. Dewiacja wyuczona - zróżnicowane powiązania, 2. Teoria etykietowania)

3. Teorie konfliktu - „nowa kryminologia” (1. Realizm nowej lewicy)

4. Teorie kontroli (1. Teoria „wybitych okien”)

TEORIE FUNKCJONALISTYCZNE

Przestępczość i dewiacja wynikają z napięć strukturalnych i braku społecznych mechanizmów moralnej regulacji zachowań. Teorie te akcentują powiązania między konformizmem a dewiacją w różnych kontekstach społecznych.

Przestępczość a anomia

Durkheim:

ANOMIA - stan zagubienia powstały w wyniku osłabienia oddziaływania lub rozpadu norm, w jakim może się znaleźć społeczeństwo na skutek załamania się porządku społecznego; brak wspólnych wartości powoduje, że kontrola społeczna zachowań jednostek staje się nieskuteczna, co prowadzi do chaosu i dezorganizacji.

• Przestępczość i dewiacja to fakty społeczne, w społeczeństwie nowoczesnym jest więcej swobody, możliwość dokonywania samodzielnych wyborów - pojawia się postawa nonkonformistyczna

• Społeczeństwo potrzebuje dewiacji, spełnia ona dwie funkcje:

1. Adaptacja - dewiacja wprowadza nowe idee, siła innowacyjna

2. Pomaga utrzymać granicę między tym, co dobre a co złe

R. K. Merton:

ANOMIA - presja, pod jaką znajdują się jednostki, kiedy przyjęte normy kłócą się z rzeczywistością społeczną

• Merton stworzył teorię dewiacji, mówi o tym, że źródło przestępczości tkwi w strukturze społecznej

• Dewiacja jest wynikiem nierówności ekonomicznych i braku równości szans; ważnym czynnikiem zachowań dewiacyjnych jest poczucie względnej deprawacji

Subkultury:

Dewiacja jest związana z grupami subkulturowymi, które mają normy zachęcające do zachowań przestępczych lub je nagradzające

A. Cohen:

• Przyczyną dewiacji jest wewnętrzna sprzeczność społeczeństwa

• Reakcje na napięcia nie są indywidualne, ale zbiorowe (subkultury przestępcze - gangi)

• Subkultury odrzucają wartość swojej klasy (klasy średniej) - normy buntu - przestępczość i inne akty nonkonformizmu

TEORIE INTERAKCJONISTYCZNE

Dewiacja jest wytworem społeczeństwa. Główne pytania:

Dlaczego dane zachowanie zostaje uznane za dewiacyjne i czemu pewne grupy społeczne otrzymują etykietę dewiantów?

Dewiacja wyuczona

Erwin H. Sutherland:

• Zachowań dewiacyjnych uczymy się w interakcjach z innymi

• Pojęcie ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ - niektóre środowiska społeczne, które wyznają przestępcze normy, sprzyjają w ten sposób podejmowaniu nielegalnych działań przez osoby, które z nimi przebywają

• Zachowania kryminalne są w większość wyuczone w grupach pierwotnych, służą one zaspokajaniu tych samych potrzeb i realizacji tych samych wartości, co zachowania praworządne

Teoria etykietowania

Zakłada, że żadne działanie nie jest samo przez się kryminalne. Przestępstwa są definiowane przez ludzi władzy, przez formułowane przez nich prawo, które jest następnie interpretowane przez policję i instytucje poprawcze. Nadanie komuś etykiety dewianta wzmacnia jego zachowania dewiacyjne.

H. Becker

• Tożsamość dewiacyjna jest kształtowana przez etykietowanie, a nie dewiacyjne motywacje i zachowania

• To, że ktoś zostaje uznany za dewianta, nie jest wynikiem jego zachowania dewiacyjnego, lecz przypisania mu etykiety dewianta

E. Lemert

• Etykietowanie wpływa nie tylko na postrzeganie jednostki przez innych, ale także na jej własne poczucie tożsamości

• Dewiacja jest dość rozpowszechniona, ale większość ludzi nie ponosi konsekwencji związanych ze swoimi dewiacyjnymi zachowaniami

Lemert wyróżnia dwa rodzaje dewiacji:

DEWIACJĘ PIERWOTNĄ - wstępny akt przekroczenia norm, zazwyczaj w procesie normalizacji pozostaje na marginesie tożsamości jednostki (jednak, gdy normalizacja nie następuje, osoba otrzymuje etykietę przestępcy)

DEWIACJĘ WTÓRNĄ - jednostki godzą się ze swoją etykietą i same uznają się za dewiantów (etykieta może stać się podstawą tożsamości jednostki i przyczyniać się do utrwalenia lub wzmocnienia zachowań dewiacyjnych)

TEORIE KONFLIKTU

Korzystają z elementów teorii Marksa. Dewiacja jest świadomym wyborem, często natury politycznej. Wybieranie przez jednostki zachowań dewiacyjnych jest ich odpowiedzią na nierówności systemu kapitalistycznego. Teoretycy nowej kryminologii ujmują swoje analizy przestępczości i dewiacji w kategoriach struktury społecznej i dążenia klas panujących do zachowania władzy (prawo staje się coraz ważniejszym instrumentem władzy służącym utrzymaniu porządku). Przestępczość dotyczy wszystkich warstw społeczeństwa i należy ją rozumieć w kontekście nierówności i konfliktu interesów różnych grup społecznych.

Realizm nowej lewicy

Pojawił się w latach 80-tych jako nowy nurt kryminologii, bazuje częściowo na neomarksistowskich ideach nowej kryminologii. Interesuje się ofiarami przestępstw. Przestępczość i zagrożenie nią jest większe w dzielnicach zmarginalizowanych. Zwraca uwagę na istnienie subkultur przestępczych, rozwijających się w wielkomiejskich gettach, których powstawanie jest związane z ubóstwem oraz wykluczeniem ze społeczeństwa. Jest to podejście bardziej pragmatyczne i zorientowane na zmianę polityki społecznej.

TEORIE KONTROLI

Zakładają, że przestępstwo jest wynikiem zachwiania równowagi między impulsami skłaniającymi do czynu przestępczego a mechanizmami kontroli społecznej i fizycznej powstrzymującymi od takich czynów. Ludzie działają racjonalnie i każdy, kto miałby okazję dokonywałby czynów dewiacyjnych. Podstawą strategii działania jest idea ochrony potencjalnych obiektów przestępstw - utrudnianie ich popełniania przez bezpośrednią interwencję w potencjalne „sytuacje przestępcze”.

T. Hirschi

• Wszyscy ludzie są samolubni i podejmują wykalkulowane decyzje (ważąc zyski i straty)

• Wyróżnił cztery typy więzi człowieka ze społeczeństwem i prawem:

1. Przywiązanie, 2. Zaabsorbowanie, 3. Zaangażowanie, 4. Przekonanie.

• Jeżeli elementy te są wystarczająco silne, wspomagają kontrolę społeczną i konformizm - ludzie nie będą łamać reguł; przestępczość i dewiacja wynikają ze słabości tych więzi

Teoria „wybitych szyb”

Jest to strategia nadzoru (związana z teorią kontroli), powstała w latach 80-tych. Zakłada ona, że istnieje bezpośredni związek między nieporządnym wyglądem otoczenia a faktycznie popełnianymi przestępstwami. Stała się ona podstawą policyjnej zasady zerowej tolerancji, w myśl której zachowanie porządku jest kluczem do zapobiegania poważnym przestępstwom. Karze się rygorystycznie drobne zachowania dewiacyjne, co ma odstraszyć od popełniania większych przestępstw (wprowadzono ją np. w Nowym Jorku). Jednak może prowadzić do nadużyć służb porządkowych.

R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna

Dwa elementy struktury społecznej, które mają istotne znaczenie (są siłą napędową społeczeństwa):

1. CELE - kulturowo zdefiniowane zamierzenia i zainteresowania wytyczone jako usankcjonowane cele dla wszystkich lub różne umiejscowionych członków społeczeństwa; mogą być mniej lub bardziej zintegrowane; cele dominujące - mogą być układem odniesienia aspiracji; niektóre cele kulturowe bezpośrednio wiążą się z biologicznymi popędami człowieka, choć nie są przez niezdeterminowane

2. ŚRODKI - normy instytucjonalne, które regulują i kontrolują przyjęte sposoby realizowania celów - instytucje, przepisy wyznaczające określone metody; dobór środków wiodących do celów kulturowych ograniczony jest przez zinstytucjonalizowane normy (nie są jednolite, kilka wariantów: przepisanie, uprzywilejowanie, przyzwolenie, zakaz)

Przyczyny anomii wg Mertona:

• Z funkcjonalnej teorii dewiacji Mertona, anomia wynika z braku równowagi pomiędzy kulturowo określonymi celami a zdefiniowanymi sposobami osiągania tych celów.

• Stan równowagi trwa tak długo, dopóki poddane ograniczeniom kulturowym jednostki osiągają zadowolenie - współzawodnictwo, jeśli ktoś przegrywa może po jakimś czasie dążyć do zmiany reguł

• Społeczeństwo, które kładzie nacisk na praktyki instytucjonalne - zróżnicowane naciski na cele i środki instytucjonalne, środki mogą być wypaczone przez podkreślanie celów; zamiast postępowania przewidywanego instytucjonalnie pojawia się metoda praktycznie najskuteczniejsza, dozwolona kulturowo lub nie, gdy ten stan się pogłębia, społeczeństwo staje się mniej stabilne, co prowadzi do anemii

• Kulturowa i indywidualna przesada w nacisku na cel sukcesu skłania ludzi do wycofania emocjonalnego poparcia dla przepisów - następuje deznstytucjonalizacja środków

Sposoby adaptacji wg Mertona (typy indywidualnego przystosowania - typy przystosowania do owych wartości wśród ludzi zajmujących odmienne pozycje w strukturze społecznej)

1. KONFORMIZM - typ prospołecznego zachowania jednostki, polegający na całkowitej akceptacji zarówno społecznie określonych celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków ich osiągania; najbardziej typowy i szeroko rozpowszechniony

2. INNOWACJA - jednostka odrzuca instytucjonalne środki i drogi osiągania w pełni akceptowanych celów kulturowych (gdy duży jest nacisk kulturowy na cel), wynajdując nowe sposoby ich osiągania i realizacji (szukanie nowych środków instytucjonalnie zakazanych, gotowość do podjęcia ryzyka); innowacja odbiega od norm instytucjonalnych, ale może być rozpatrywana w sensie pozytywnym i negatywnym

3. RYTUALIZM - odrzucenie przez jednostkę istniejących celów kulturowych, przy pełnej akceptacji wszelkich norm instytucjonalnych i zinstytucjonalizowanych, rutynowych sposobów działania społecznego; taki typ przystosowania może być częsty w społeczeństwie, w którym status społeczny jednostki jest w dużej mierze uzależniony od jej własnych osiągnięć

4. WYCOFANIE - odrzucenie lub rezygnacja z realizacji kulturowo wyznaczonych celów i z praktykowania instytucjonalnie zdefiniowanych sposobów społecznego działania; najrzadziej spotykana reakcja; największe prawdopodobieństwo wystąpienia, gdy cele i środki zostały całkowicie przyswojone przez jednostkę, lecz dostępne środki instytucjonalne nie prowadzą do sukcesu (podwójny konflikt); ten typ jest społecznie potępiany, nieproduktywne obciążenie dla społeczeństwa; sposób adaptacji bardziej indywidualny niż grupowy (np. narkomani, włóczędzy)

5. BUNT - charakteryzuje jednostki, które odrzucają obiegowe wartości i sposoby ich osiągania i pragną zastąpić je nowymi wartościami i środkami; wyprowadza ludzi na zewnątrz otaczającej struktury społecznej, wyobcowanie z panujących celów i wzorców

*Biorąc pod uwagę stopień akceptacji reguł działania społecznego, można wymienić dodatkowe typy dewiacji: nonkonformizm, negatywizm i oportunizm. (Wikipedia)

S. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych

Trzy rodzaje ładu:

1. ŁAD PRZEDSTAWIEŃ ZBIOROWYCH - nie istnieje jeden odgórny ośrodek decyzyjny (M. Gauss - grupa ukształtowała osobowość jednostki), normy są wewnętrzne i zinternalizowane

2. ŁAD POLICENTRYCZNY - brak ośrodka decyzyjnego, ale istnieje interferencja - jednostki i grupy wpływają na siebie wzajemnie (konflikt <-> współdziałanie)

3. ŁAD MONOCENTRYCZYNY - jeden ośrodek decyzyjny, który jednoznacznie determinuje zachowanie, nie ma interferencji

*ŁAD POSTMONOCENTRYCZNY - istnieje jeden ośrodek decyzyjny, ale są też pewne cechy ładu 1. i 2., istnieją pewne normy, ład policentryczny polegający na wspólnym działaniu

Rodzaj ładu	K - koordynacja	I - interferencja	Przykłady	Nauka
1.	-	-	Taniec plemienny	Antropologia
2.	-	+	Taniec wielkomiejski	Socjologia
3.	+	-	Musztra wojskowa	Cybernetyka
4.	+	+	Gra RPG	?

Czwarty typ:

• Rok powstania dzieła 1967 - ład monocentryczny (cenzura, autocenzura)

• Cicha polemika z systemem - zezwala się na interferencje

E. Polak, Integracja i dezintegracja jako współzależne procesy współczesnych przemian cywilizacyjnych

Jakie czynniki są dezintegrowane w skali makro? Państwo narodowe

12. Świadomość społeczna.

Pojęcie świadomości społecznej. Przedmiotowe i podmiotowe rozumienie świadomości społecznej. Formy świadomości społecznej. Dziedziczenie idei.

L. Kołakowski, Moje słuszne poglądy na wszystko

TOŻSAMOŚĆ OSOBOWA - jest zjawiskiem nie tylko „egzystencjalnym”, lecz również kulturalnym

1. Substancja (dusza) - niematerialna strona osobowości, na rozmaite sposoby związana z ciałem, siedlisko życia duchowego, odrębny byt, metafizyczna; nie jest to idea empiryczna

2. Pamięć - niezbędna, dzięki niej istnieje ciągłość

3. Antycypacja - trzeba uświadomić sobie przeszłość, ale także ukierunkować się w przyszłość - świadomie antycypować

4. Ciało - zawiera się ona w samej idei osobowości; ludzkie ciało - ciało świadome

5. Świadomość określonego w czasie początku -

TOŻSAMOŚĆ ZBIOROWA - zbiorowości ludzkie mają własną tożsamość, która daje się opisać w kategoriach podobnych jak ciągłość osobowa; jest jeszcze bardziej stopniowalna, do jej opisu potrzebujemy kilku niezależnych od siebie kryteriów; żaden naród nie może przetrwać bez świadomości narodowej

1. Substancja - „duch narodowy”, ma wyraz w swoistych formach życia kulturalnego i zachowaniach zbiorowych, zwłaszcza w chwilach kryzysu; byt metafizyczny odznaczający się mocą wyjaśniającą, nieempiryczny

2. Pamięć historyczna - naród musi mieć świadomość, że jego obecna egzystencja jest przedłużeniem istnienia w przeszłości; oprócz wiedzy historycznej przeszłość przechowują rozmaite symbole, sposoby wyrażania się, stare budowle, świątynie i grobowce

3. Antycypacja - naród jest zorientowany na przyszłość, inaczej niż jednostka - nie zakłada swojej śmierci

4. Ciało - terytorium - szczególny krajobraz oraz fizyczne artefakty przeobrażające środowisko naturalne

5. Umiejscowiony w czasie początek - świadczą o nim legendy o akcie założycielskim lub pierwszych przodkach, od których wywodzić można początki narodu

KOŚCIÓŁ KATOLICKI - jest to przykład ciała religijnego, w którym te same czynniki określające tożsamość są wyraźnie obecne w jego konstytucji, wynika to po części z jego stopnia instytucjonalizacji

1. Substancja - kościół jako oblubienica Chrystusa, ciało mistyczne o boskim pochodzeniu, substancja nie może zostać naruszona lub skażona przez ludzkie grzechy i przestępstwa

2. Pamięć zbiorowa - święte księgi, zapisy historyczne, żywoty świętych, materialne pomniki wiary (świątynie, dzieła sztuki), ucieleśniona jest również w tradycji dogmatycznej traktowanej jako źródło doktrynalnej prawdy

3. Zorientowany na przyszłość sens - Kościół jest przewodnikiem, który prowadzi ludzkość do zbawienia, nie antycypowanie przyszłości, ale aktywna misja

4. Ciało - Sukcesja Apostolska - dane pierwotnie dane apostołom, przekazywane przez każde pokolenie kapłanów pokoleniu następnemu

5. Identyfikacja początku w czasie - wyznaczają go narodziny Chrystusa, jego chrzest, kazania, przeistoczenie, ukrzyżowanie i zmartwychwstanie

G. Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, Poznań 2004, rozdz. 13, Alfred Schütz

NIEPRZEKŁADALNOŚĆ PERSPEKTYW - nie jest możliwe użycie pewnego aparatu pojęciowego bez konsekwencji tego (aparat pojęciowy Schütza - fenomenologia)

SWIAT PRZEŻYWALNY (termin zapożyczony od Huslera) - intersubiektywny świat życia codziennego, stanowi podstawową rzeczywistość; zachodzi w nim to, co nie podlegające dyskusji i przyziemne; na jego określenie używane są synonimiczne terminy: świat zdroworozsądkowy, świat życia codziennego, codzienny praktyczny świat, przyziemna rzeczywistość; jest przyjmowany za coś oczywistego, ludzie nie poddają w wątpliwość jego typifikacji i przepisów, dopóki nie zaistnieje kłopotliwa sytuacja; świat ten istniał na długo przed naszym narodzeniem, został stworzony przez naszych przodków, dzięki niemu mamy doświadczać i interpretować

Sześć podstawowych cech świata przeżywalnego:

1. Szczególne napięcie - „czujność”

2. Aktor stara się nie wątpić w jego istnienie

3. W nim ludzie angażują się w działanie w świecie zewnętrznym; ośrodkiem świata przeżywalnego jest praca

4. Specyficzna forma doświadczania własnej jaźni; jaźń pracująca jest doświadczana jako całkowita

5. Szczególna forma stosunków społecznych, istnieje w niej wspólny intersubiektywny świat komunikowania się i działania społecznego

6. Istnieje w nim wspólna perspektywa czasowa, krzyżuje się w niej strumień czasu osoby i społeczeństwa

INTERSUBIEKTYWNOŚĆ (czyli to, jak ludzie pojmują świadomość innych żyjąc we własnym strumieniu świadomości) w znaczeniu:

• Węższym - świat intersubiektywny nie jest światem prywatnym, to wspólny świat wszystkich ludzi; którzy związani są poprzez wspólne wpływy i pracę; dzielimy z innymi ludźmi świat i przestrzeń, jednoczesność jest istotą intersubiektywności; Schütza interesuje interakcja głównie jako środek, za pomocą którego ludzie pojmują wzajemnie swoje świadomości, sposób ich wzajemnego intersubiektywnego odnoszenia się do siebie.

• Szerszym - wszystko, co jest społeczne np. wiedza, jest ona intersubiektywna pod trzema względami: 1. przekładalność perspektyw - założenie, że inni ludzie istnieją a przedmioty są znane lub możliwe do poznania przez wszystkich, choć dla każdego te same przedmioty mogą mieć różny sens, idealizacja wymienialności punktów widzenia - postawienie się na czyimś miejscu i postrzeganie rzeczy jak ta osoba, idealizacja zgodności systemów istotności - pomijanie różnic, obiekty są wystarczająco podobnie definiowane, możemy postępować w praktyce, jakby definicje były identyczne, 2. społeczne pochodzenie wiedzy, jest wspólnym zasobem, nabywanym w drodze interakcji społecznej, 3. społeczna dystrybucja wiedzy - wiedza posiadana przez różni się w zależności od ich umiejscowienia w strukturze społecznej

KONSTRUKTY - typy idealne, stosujemy je, gdy chcemy zinterpretować rzeczywistość i pojąć jej część dla nas istotną

Wyróżniamy konstrukty:

I STOPNIA - posługujemy się nimi w świecie przeżywalnym, umożliwiają zrozumienie zachodzących wydarzeń

TYPIFIKACJE - pomijają indywidualne wyjątkowe cechy i skupiają się na cechach ogólnych, jednorodnych; na ogół dokonujemy typizacji innych ludzi, ale możliwe jest to także w odniesieniu do samego siebie; przybierają różne formy - ogólnie następują za każdym razem, gdy posługujemy się językiem; ludzie przez całe życie przyswajają i gromadzą typifikacje; pochodzą one w dużej mierze ze społeczeństwa i są społecznie akceptowane; wytrzymały one próbę czasu i zostały zinstytucjonalizowane jako tradycyjne i zwyczajowe narzędzie radzenia sobie w życiu społecznym

PRZEPISY - służą jako techniki rozumienia lub przynajmniej kontrolowania różnych aspektów doświadczenia; ludzie posługują się nimi by poradzić sobie z rutynowymi sytuacjami; najpierw posługujemy się przepisami, a dopiero, gdy okazują się być nieskuteczne, szukamy innych sposobów; jeśli jakiś przepis się nie sprawdza, trzeba wymyślić nowy

II STOPNIA - (są nazywane także typami idealnymi aktorów społecznych i działania społecznego), naukowcy tworzą je na podstawie konstruktów I stopnia, umożliwiają obiektywną i racjonalną naukę o tym, co subiektywne; mają one znacznie wyższy poziom abstrakcji i są bardziej ujednolicone; tworzy się je poprzez teoretyczne zastąpienie ludzi w świecie przeżywalnym przez marionetki (homunkulusy) powołane do życia przez socjologa; więc świadomość marionetek jest ograniczona do tego, co niezbędne, sytuacja, w jakiej się znajdują jest stworzona przez badacza

Różnice między światem przeżywalnym a nauką:

1. Zdroworozsądkowy aktor działający w świecie przeżywalnym nastawia się na pragmatycznie radzenie sobie z życiowymi problemami, naukowiec zachowuje rezerwę, jest niezaangażowany - bezstronny obserwator aktorów

2. Wiedza, jaką posiada zdroworozsądkowy aktor bierze się ze świata codziennego, naukowiec operuje zasobem wiedzy naukowej

3. W trakcie pracy teoretycznej naukowiec nabiera dystansu do własnej sytuacji w świecie przeżywalnym, działa w „świecie nauki”, aktorzy zdroworozsądkowi są uwikłani w swoje biograficzne sytuacje i działają w świecie przeżywalnym

Świat życia codziennego jest zaludniony przez osoby działające w sposób sensowny, a naukowcy próbują stworzyć model świata, w którym ludzie działają racjonalnie.

Działanie sensowne - to, co robią ludzie jest w zgodzie ze społecznie przyjętymi zasadami radzenia sobie z typowymi problemami, za pomocą typowych środków, służących osiąganiu typowych celów; ludzie mogą przy tym działać rozsądnie

Działanie racjonalne - racjonalność jest u Schütza konstruktem teoretycznym; są to działania podejmowane w ramach zdroworozsądkowych doświadczeń życia codziennego w świecie społecznym; został stworzony przez naukowców dla określonych celów metodologicznych

Cztery sfery świata społecznego: (odróżniają się stopniem bezpośredniości oraz możliwością określenia)

FOLGEWELT - świat ludzi przyszłości, świat całkowicie wolny i niedeterminujący, można go tylko ogólnie przewidzieć, nie da się szczegółowo opisać

VORWELT - świat poprzedników, przeszłość poddaje się analizie, da się określić, nie ma elementu wolności, bo coś już się zdarzyło, trudno interpretować działania ludzi, którzy żyli kiedyś, bo trzeba to robić współczesnymi konstruktami myślowymi

UMWELT - świat otaczający, sfera bezpośrednio doświadczanej rzeczywistości społecznej, ludzie znajdujący się ze sobą w bezpośrednich stosunkach, osobisty kontakt wystarcza do zaliczenia do tej sfery, stosunki typu my cechuje wysoki stopień zażyłości, określony przez to, na ile aktorzy znają nawzajem swoje biografie; obejmuje świadomość uczestników, wzory działania i interakcje typowe dla bezpośrednich kontaktów, zorientowanych na ty; aktorzy mogą wejść wzajemnie w swoją świadomość, ale jednostka ma tylko typową wiedzę o drugiej osobie, aktorzy idą w tych stosunkach na znaczne ustępstwa, korygują swoje wyobrażenia o innych, aktorzy mają swobodę; powstają w nim typifikacje, jest on podstawowym źródłem konstruktów I stopnia oraz istotną areną badań naukowych

MITWELT - sfera pośrednio doświadczalnej rzeczywistości społecznej, są tu wyłącznie typy ludzi lub większe struktury społeczne, a nie rzeczywiści aktorzy, na te typy składają się ludzie, ale niedoświadczani w bezpośrednim kontakcie, odległości między ludźmi uniemożliwiają bezpośrednią interakcję; w miarę oddalania się ludzi od siebie następuje stopniowe przejście od Umwelt do Mitwelt; jest to świat rozwarstwiony, poszczególne znaczenia określa stopień anonimowości - im bardziej anonimowe tym bardziej poddają się badaniu naukowemu; stosunki typu ONI - interakcja z bezosobowymi „współczesnymi”, typowe schematy nie podlegają modyfikacji - częste stosunki - nie powstają nowe doświadczenia

Motywy i znaczenia

ZNACZENIA - dotyczą tego, jak aktorzy określają, które aspekty świata przeżywanego są dla nich istotne

Dwa typy znaczenia:

• Subiektywny kontekst - poprzez nasze niezależne konstruowanie rzeczywistości określamy pewne jej składniki jako znaczące

• Obiektywny kontekst - zbiór znaczeń, które istnieją w kulturze jako całości i stanowią wspólną własność zbiorowości aktorów, mogą być przedmiotem badań naukowych

MOTYWY - dotyczą przyczyn, dla których aktorzy postępują tak, a nie inaczej

Dwa typy motywów: (związane z przyczynami indywidualnego działania)

• „Ażeby” - są to powody, Ponieważ jakich aktor podejmuje pewne działania, by osiągnąć jakiś przyszły cel lub spowodować zdarzenie, istnieją wtedy, gdy działanie następuje; są subiektywne, mają charakter osobisty

• „Ponieważ” - retrospektywne czynniki z przeszłości, które sprawiły, że ludzie zachowują się tak, a nie inaczej, są obiektywne, mogą być retrospektywnie badane z zastosowaniem metod naukowych

M. Ziółkowski, Wiedza, jednostka, społeczeństwo. Zarys koncepcji socjologii wiedzy

ŚWIADOMOŚC SPOŁECZNA - przedmioty musza być zobiektywizowane, nosicielami świadomości społecznej są tylko takie jednostki, indywidualne podmioty, formy

Dwa rodzaje podmiotów, które noszą świadomość społeczną

• Podmioty ludzkie

• Zobiektywizowane elementy

ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA - wspólna kilku, bądź wielu jednostkom; fakt nieartykułowalności, niekoniecznie możliwa introspektywnie do odtworzenia, wiedza na dany temat, której towarzyszy świadomość lub poczucie tej świadomości, istnieją pewne zewnętrzne nośniki świadomości społecznej

Kryteria:

• Wspólnota przekonań

• Uświadomienie sobie jej

• Podejmowanie na ich gruncie odpowiednich, indywidualnych albo zbiorowych działań praktycznych

Nieartykułowalne - nie ze wszystkiego zdajemy sobie sprawę, nie musimy umieć bezpośrednio odtworzyć całej wiedzy, ona jest tam gdzieś zapisana

Introspekcyjność - zaglądają w głąb siebie nie jesteśmy w stanie podać źródeł naszych przekonań

Wspólnota przekonań:

1. Podmiotowa - warunek osobowy i treściowy (co jest wspólne)

2. Uświadamianie sobie - zakres

3. Zakres danych zespołów przekonań z rzeczywistymi działaniami praktycznymi i indywidualnymi bądź zbiorowymi. Rozróżnienie Stanisława Kozyr - Kowalskiego:

• Świadomość epifenomenalna - świadomość modalna, występująca najczęściej wśród członków danej grupy (np. klasy społecznej), którą można odtworzyć na podstawie odpowiedzi na pytania ankietowe o opinie czy poglądy

• Świadomość nieepifenomenalna - traktowana jako rzeczywisty motyw działań zbiorowych wykonywanych przez członków danej klasy, jako przyczynowy wyznacznik określonego przebiegu i skutków tych działań

• Przedmiot wiedzy - zakres przedmiotów, do których odnoszą się przekonania, uchwytne i nie

• Treść i rozległość wiedzy - to, co na gruncie danej formy świadomości społecznej twierdzi się o danym przedmiocie

• Prawdziwość - możliwość i zakres stosowania do danej formy wiedzy pojęcia prawdy w sensie prawdy względnej (historycznie relatywizowanej)

• Intersubiektywna pewność, czy niezależnie od obiektywnej, względnej prawdziwości, jakieś zespoły przekonań są uznawane przez członków społeczności

• Odmienne sposoby uzasadniania przekonań, różne podstawy ich subiektywnego uznawania i traktowania jako zasad

• Stopień akumulacji

• Związki danych przekonań z emocjami i ocenami

Zakres wspólnoty przekonań i jej uświadamiania może być bardzo różny - mała grupa a społeczeństwo globalne. Czyli pewne poglądy są wspólne i uświadamiane jako takie całemu społeczeństwu - podstawa podejmowania powszechnych, ogólnospołecznych działań lub ograniczać swój zasięg jedynie do poszczególnych klas, grup, rodzin

Przekonania różnią się stopniem asercji (wie, wierzy, przypuszcza, wątpi) i uświadomienie sobie wspólnoty jest jednym z kryteriów pozwalającym zaliczyć jednostki do pewnych grup społecznych - wyznaczają ją kryteria obiektywne

13 - 14. Naród i procesy narodotwórcze.

Pojęcie narodu. Naród w sensie etnicznym i politycznym. Czynniki narodotwórcze. Świadomość narodowa. Stereotypy narodowe. Ojczyzna prywatna i ideologiczna. Konflikty etniczne we współczesnym świecie - etnizacja polityki.

Jan Stachniuk - koncepcja narodu; buduje ją w opozycji do chrześcijaństwa i wiary katolickiej, proponuje odrzucenie religii („Człowieczeństwo i kultura”)

Biologiczna koncepcja

Nazizm (Rosenberg) - wiele z Nitzchego zostało zwulgaryzowane i zafałszowane (przez jego siostrę)

• Naród a narodowość (naród posiada pewną państwowość, instytucje) J. Wiatr „Naród i państwo”

• Trudności z definiowaniem narodu, problem z potocznym znaczeniem niektórych pojęć m.in. narodu, także uwikłanie w kontekst literacki

• Uwikłane we współczesność, trudność z obiektywnym zdefiniowaniem, presja społeczna, otoczenie

Klasyfikacja definicji narodu, dwie grupy definicji: (J. Wiatr)

STRUKTURALNE:

• Świadomościowe - odnoszą się do świadomości społecznej (definicja Ziółkowskiego)

• Polityczne - zbiorowość posiadająca własne instytucje polityczne (najlepiej, gdyby to było państwo)

• Kulturowe *kulturalistyczne - (Kłoskowska) naród to jakaś jednostka kultury

• Materialne - definicje eklektyczne, stanowią pewien zbiór różnych elementów cech narodu

GENETYCZNE:

• Naród to wspólnota pewnych losów historycznych

Jan Szczepański

• Państwo, instytucje

• Uniformizacja kultury

• Określony poziom kultury (instytucja przekazujące wiedzę)

Czynniki narodotwórcze:

• Kultura - czynnik ideologiczny (język, religia, mit, legenda) czynniki kształtujące świadomość, jednoczące

• Czynniki ekonomiczne (narodowy rynek towarów, wykształca się pewna infrastruktura komunikacyjna), czynnik ekonomiczno-społeczny - wykształcenie się mieszczaństwa, walka z feudalizmem

• Czynniki polityczne - państwo lub dążenie do instytucjonalizacji

• Czynnik demograficzno-terytorialny

NACJONALIZM (ideologie - przedmiot ogólny)

• Co go wyróżnia, jaki ma atrybuty - NARÓD - jako wartość pozytywna

• Naród jako najważniejsza grupa pierwotna, ogromna wspólnota, więź abstrakcyjna

• Dwojakie rozumienie

• Trzy rodzaje (wartość): kulturowy (kultura), etniczny (element etniczny), polityczny (państwo na piedestale)

U. Altermatt, Sarajewo przestrzega. Etnonacjonalizm w Europie

ETNONACJONALIZM (B. Barber - twórca tego pojęcia) nowe zjawisko (koniec XX wieku) nacjonalizm kulturowy, potężny ruch duchowy i społeczny, przeciwstawiający się kulturowej nowoczesności i pluralistycznej demokracji, odrzuca modernizację kulturową, a nie techniczną czy naukową

Przyczyny powstania etnonacjonalizmu:

• Czynnik kompensacyjny - chcemy się uwolnić od niebezpieczeństwa, ale nie wiemy jak

• Upadek wielkich ideologii - ludzie zaczynają odwoływać się do czegoś, co pozwoli im uzyskać tożsamość

• Upadek autorytetów

• Procesy globalizacyjne - chęć zachowania odrębności kulturowej

Przejawy etnonacjonalizmu:

1. Nacjonalizm:

2. Etnizacja

Tłem etnonacjonalizmu jest problem emigrantów i azylantów w Europie Zach. oraz powstawanie państw narodowych w Europie Wsch. Występuje on także w państwach powstałych w procesie dekolonizacji.

Etnizacja społeczeństwa i polityki - pojawia się w latach 80tych, chociaż nie jest to zjawisko nowe (pojawiają się nowe pojęcia: „rasa” => „pochodzenie”, „duch narodu” => kultura, „przestrzeń życiowa” => „region”)

Etnizacja polityki opiera się na przeświadczeniu, że lud, naród i etnia są naturalnymi bytami, które można obiektywnie zdefiniować. Są to byty już zastane, czyli nierówność należy do natury ludzi. Obcy jest kimś innego rodzaju, dlatego zawsze jest wrogiem („naturalizacja różnicy” Joseph Marko)

Etnizacja jest wynikiem nowoczesnego społeczeństwa, które powstało w skutek wzmożonej mobilności i migracji ludności.

Przyczyny etnizacji ( kontekst społeczny)

• Modernizacja, która niesie za sobą zagrożenie dla tożsamości narodowej

• Kryzys ekonomiczny

• Utrata poczucia wspólnoty

Etniczność, lud i naród stają się elementem strategii politycznej. Język, religia, przynależność narodowa stają się elementem mobilizacji politycznej. Konflikty pojawiają się nie pomiędzy klasami społecznymi tylko pomiędzy etniami. Wszystkie problemy społeczne np. bezrobocie, niski poziom wykształcenia wyprowadza się z różnic kulturowo- etnicznych.

NEORASIZM - opiera się na przynależności do innych grup etnicznych, ludzie, którzy zostali wychowani w innej kulturze; jest to przekonanie, że ktoś jest gorszy nie na podstawie cech biologicznych, ale różnic kulturowych.

McWorld - globalna gospodarka rynkowa vs dżihad - nacjonalizm:

Zarówno globalna gospodarka rynkowa jak i ciasny nacjonalizm negują instytucje demokratyczne i prawa obywatelskie. Podkopują istnienie państw narodowych. Człowiek w McWorldzie: konsument, dla dżihadu liczą się „więzy krwi”.

S. Huntington: paradygmat cywilizacyjny: „następna wojna światowa będzie wojną pomiędzy cywilizacjami” - konflikty nie ideologiczne czy ekonomiczne, lecz kulturowe i cywilizacyjne.

Regiony cywilizacyjne wg Huntingtona:

• Świat zachodni

• Konfucjanizm

• Japonia

• Islam

• Hinduizm

• Słowiańskie prawosławie

• Ameryka Łacińska

• Afryka

Popiera go Bassam Tiki („Wojna cywilizacji”): ludzie świadomi swoich odrębności cywilizacyjnych odgradzają się od nich kręgów cywilizacyjnych. Powoduje to odrzucanie hegemonii Zachodu. Altermatt nie do końca zgadza się z paradygmatem cywilizacyjnym twierdząc, że nie wyjaśnia on wszystkich konfliktów, paradygmat cywilizacyjny jest tylko etykietką dla dalszego antagonizmu pomiędzy Wschodem a Zachodem.

Prawicowy populizm:

1. W latach 80tych pojawiają się partie prawicowo-populistyczne w krajach Europy Zachodniej ( we Włoszech i Belgii nawiązują do ideologii faszystowskiej)

2. Ich elektorat waha się od 5 do 10% wyborców ( tylko we Włoszech i Austrii mają większe znaczenie, w Niemczech praktycznie nie ma ze względu na przeszłość)

3. Wiele partii populistycznych wysuwa postulaty antyeuropejskie

4. Populiści zazwyczaj nie mają programu ideologicznego ani ram organizacyjnych (luźne ruchy o niskim stopniu organizacji)

Cechy syndromu populistycznego:

1. Populiści odwołują się do ludu, prostych ludzi, rzekomo bronią ich interesów

2. Zwracają się przeciwko systemowi Polit. i elitom władzy- nieufność wobec big government, big labour, big business, big Europe.

3. Państwo ma być jednocześnie silne, ale również ma pozostawać mało widoczne dla obywateli

4. Gloryfikacja wspólnot: wsi, regionu, ludu czy narodu

5. Ksenofobia, nietolerancja, podejrzliwość

6. Antyintelektualne nastawienie

7. Szukanie kozła ofiarnego, teorie spiskowe

8. Główną rolę odgrywa charyzmatyczna postać

9. Początkowo ruchy monotematyczne, dopiero później rozbudowują program polityczny

10. Populizm wiejski- celebrowanie życia wiejskiego, spokojnego w zgodzie z naturą, zachowany ład

Populizm miejski- należy do niego ludność napływowa, która w małym stopniu zintegrowała się z ludnością „tubylczą” i czuje się zagrożona przez nowych przybyszów np. imigrantów

Ruchy prawicowo-populistyczne stanowią reakcję na procesy modernizacyjne - zwolennicy ruchów populistycznych należą do ofiar modernizacji, która prowadzi do zaburzenia równowagi między gospodarką, polityką i kulturą. Taki stan staję się dla ludzi źródłem napięcia i lęku, stąd poparcie dla populistów. Jednakże ich elektorat jest niejednorodny - od bezrobotnych do wykształconych warstw wyższych.

Potajemny powrót sacrum:

Powrót do religii (reislamizacja, rechrystianizacja, rejudaizacja) po okresie sekularyzacji (1945-65) -ludzie w poszukiwaniu bezpieczeństwa i pewności powracają do religii. Pojawiają się ruchy odnowy religijnej. Rośnie zainteresowanie tradycją. Fundamentalizm religijny może wejść w związek z nacjonalizmem etnicznym, zaostrzając istniejące antagonizmy. Fundamentalizm należy do patologii postępu, wywołany jest nowoczesnością. Aspekt religijny ponownie przedmiotem polityki:

• 1977 - Izrael- do władzy dochodzi Likud

• 1978 - Karol Wojtyła papieżem

• 197 9- Chomeini przywódcą Iranu itd.

J. Błuszkowski, Stereotypy narodowe w świadomości Polaków

Dwie przeciwstawne hipotezy:

1. Polacy społeczeństwem otwartym, tolerującym odmienność innych narodów

2. Polacy społeczeństwem zamkniętym, etnocentrycznym

AUTOSTEREOTYP - postać stereotypu, w którym podmiot postrzega siebie samego; jego podmiot i przedmiot jest ten sam, zajmuje on centralne miejsce w systemie stereotypów, jest to obraz własnej grupy, w którym chronimy i odtwarzamy naszą tożsamość (wytwór kultury symbolicznej - rozpatrywany na podst. 2 kryteriów)

Dwa kryteria rozpatrywania:

1. Kryterium semiotyczne - obejmuje zachowania ludzi i wytwory tych zach., które są znakami rozpoznawczymi grupy

2. Kryterium aksjologiczne - autostereotyp wartością, którą grupa wyznaje i kultywuje

Podział autostereotypów:

1. Tradycyjny - oparty na doświadczeniach historycznych

2. Antycypacyjny - ukierunkowany na przyszłość

HETEROSTEREOTYP - występuje podmiot postrzegający i przedmiot postrzegany, jest to obraz jednej grupy w świadomości innej grupy

System (model) stereotypów (W. Lippmann) - system autostereotypów i heterostereotypów oraz ich kontekstowa zależność ( 2 wymiary):

1. Poszukiwanie różnic i podobieństw pomiędzy autostereotypami i heterostereotypami

2. Współzależność percepcyjna między heterostereotypami różnych narodów

Autostereotyp jako korelat tożsamości narodowej jest ściśle powiązany z treścią heterostereotypów innych narodów.

Autostereotyp tradycyjny Polaków - niezbywalny składnik tego autostereotypu, stanowi pamięć historyczna, która zapewnia ciągłość odrębności narodowej w przeszłości i teraźniejszości

• Nadużywający alkoholu

• Wierzący

• Rodzinny

• Patriotyczny

• Honorowy

• Rozrzutny

• Odważny

• Leniwy

• Lekkomyślny

• Uczynny

• Niezdyscyplinowany

Bóg----------------------------- Honor------------------------Ojczyzna






Polak - katolik Polak - Polak - patriota

człowiek honoru

Autostereotyp Polaków nasycony jest treściami etnocentrycznymi, aby zachować odrębność kulturową i tożsamość narodową. Wzory Polak-katolik itd. oraz kultywowanie życia rodzinnego nastawione są postfiguratywnie - przeszłość stanowi wzorzec dla przyszłości i teraźniejszości. Aby przyspieszyć modernizacje należy przejść od autostereotypu tradycyjnego do antycypacyjnego.

Autostereotyp antycypacyjny Polaków - nie musi odrzucać autostereotypu tradycyjnego, możliwe jest ich współwystępowanie. Odpowiada na pytanie: Kim jako naród chcą być Polacy i jak widzą swoje miejsce w przyszłości narodów?

21 narodów ważnych dla Polaków i ich typy (na podst. heterostereotypów):

• Narody demiurgiczne ( tworzące historię) - Amerykanie, Japończycy

• Dobrzy gospodarze - Szwedzi, Niemcy, Kanadyjczycy, Holendrzy, Austriacy

• Narody ludyczne (lubią się bawić) - Francuzi, Włosi, Hiszpanie, Węgrzy, Czesi, Słowacy

• Narody oparte na tradycji - Anglicy, Żydzi

• Narody zacofane - Białorusini, Litwini, Rosjanie, Ukraińcy, Turcy, Chińczycy

Otwartość można zmierzyć według kryterium akceptacji bądź odrzucenia podwójnej (nowej) identyfikacji międzynarodowej (Kłoskowska): Gdyby nie był pan Polakiem, do którego narodu chciałby Pan należeć? Ponadto miarą stopnia otwartości jest dystans Polaków wobec innych narodów. Największa otwartość wobec: m.in. Amerykanów, Francuzów, Anglików, Holendrów. Największy dystans: Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Turcy.

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA - utrwalone i przekazywane z pokolenia na pokolenie wzory kulturowe autopercepcji wspólnoty narodowej, należące do kultury symbolicznej, będące nieprzekazywalną innym narodom oraz niezbywalną własnością tej wspólnoty,

Dwoistość znaczenia (Z. Bokszański):

• Kontynuacja bądź pozostawanie tym samym

• Odrębność, odróżnianie się

Tożsamość historyczna - opiera się na pamięci narodowej, w której utrwalone są początki i dzieje wspólnoty

Tożsamość antycypacyjna - pojmowanie przez naród nadchodzącej przyszłości

Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni

GRUPA ETNICZNA - pierwotne, archaiczne, tradycyjne, jest to mała społeczność powiązana ściśle z terytorium, które ma dla niej znaczenie praktyczne, stanowi też podstawę bytu, znaczenie symboliczne - magiczne; grupa bezpośrednich, nawykowych styczności, charakter sąsiedzki, kultura folklor, bardzo jednolita, mało zmienna (te grupy stanowią jednostkę kultury)

ZBIOROWOŚĆ ETNICZNA W KULTURZE CZĄSTECZKOWEJ (grupy etniczne cząstkowe lub rozproszone o pradawnej kulturze tradycyjnej) - jest wyodrębniona na zasadzie kontrastu wobec dominującej kultury dużej, rozwiniętego społeczeństwa - „etnicy”, ich kultura nie jest jednolita, tradycyjne dziedzictwo kultury jest w jakimś stopniu asymilowane z kultura drugiego społeczeństwa, członkowie żyją w rozproszeniu - problem, czujący się jednak „inni” muszą opierać poczucie odrębności na świadomie uznawanych elementach np. małe wspólnoty krwi, symboli grupowych, kultywują język i religię

MNIEJSZOŚCI NARODOWE - zbiorowości o kulturze cząsteczkowej, zamieszkują często zwarte, przygraniczne obszary, zachowują związki z państwem, nie jest to grupa za jednolita

W miarę rozwoju cywilizacji dokonuje się rozdział kultury instrumentalnej od symboliczno - aksjologicznej

Potoczna definicja narodu

NARÓD - zjawisko naturalne, wynikające z naturalnego charakteru więzi opartej na wspólnocie pochodzenia, ziemi i terytorium

• Przekonanie to ma postać wiary, czasem silnie przeżywalnej, czasem spychanej na margines świadomości

• Poczucie naturalności narodu - przekonania o takiej definicji narodu wzmacnia fakt, że nie trzeba przejść jakiegoś rytuału, aby stać się członkiem danej zbiorowości (członek - staje się nim dziecko przez sam fakt urodzenia się - czynniki naturalne determinują charakter etniczny lub narodowy i czynią go automatycznie członkiem danej zbiorowości społecznej)

• Myślenie potoczne opiera się często na pierwotnych przekonaniach, według których czynniki naturalne determinują charakter etniczny lub narodowy człowieka i czynią go automatycznie i fatalistycznie członkiem określonej zbiorowości społecznej

• Stanisław Ossowski stanowisko potoczne określił jako wiarę w predestynowany i nierozerwalny charakter więzi narodowej

• Najczęściej przyjmuje się kulturę po rodzicach, co jest wynikiem procesu kulturowego, a nie naturalna konieczność - społeczne przypisanie człowieka do jakiejś narodowości lub kultury

• Nie jest wyraźnie sformułowana, ale tkwi głęboko w świadomości kręgów społecznych, może znaleźć wyraz w twórczości artystycznej, pismach publicystów itp., koncepcje potoczne są całkowicie jednolite, zależnie od momentu historycznego, tradycji i aktualnej sytuacji danej zbiorowości i poziomu jej oświaty

Biologiczna definicja narodu

• W końcu XX wieku problem biologicznych uwarunkowań zjawisk grupowych wśród ludzi podjęła socjobiologia (przenosząc hipotezy i wnioski z badania zachowania zwierząt na ludzi)

• Odrzucenie założeń społecznego darwinizmu, opieranie się na koncepcji Hamiltona - inclusive fitness

• Społeczna więź opiera się na „poznawczo postrzeganych wspólnych cechach”, nie na instynktownym popędzie

• Genetyczne cechy gatunku odpowiedzialne są za zdolność i skłonność do agresji i ksenofobii, a motywy agresji i przedmioty ksenofobii są uwarunkowane kulturowo i historycznie zmienne

Polityczna koncepcja narodu - dominuje w końcu XX wieku

Ernest Gellner

NARÓD - wynik działania idei nacjonalizmu i uważa, że naród można zdefiniować tylko przez nacjonalizm, czyli postulat pokrywania się granic etnicznych oraz państwowych

• To idea stwarza naród, a nie odwrotnie, Gellner stwierdza, iż to etniczność jest nacjonalizmem, kiedy dochodzi do konieczności kulturowego ujednolicenia społeczeństwa, a kulturę postrzega jako sposób dominacji jednostek o skłonnościach przywódczych, a naród jako wytwór industrializmu i modernizmu, które powołują go do istnienia.

Liah Greenfeld

W odróżnieniu od Gellnera uważa, że najważniejsze w wykształceniu się narodu były czynniki kulturowe, a nie determinizm ekonomiczny.

NACJONALIZM - odpowiedzi na ten problem próbowała szukać w historii, stwierdziła, żenależy go pojmować bardzo szeroko, jako styl myślenia, ideę wiążącą ludzi w obrębie wielkich zbiorowości nie zamkniętych granicami społeczności lokalnej, jako poczucie tożsamości, ideologię i oparte na niej zbiorowości ludzkie

Wyróżnia dwie koncepcje nacjonalizmu:

• Indywidualny (indywidualistyczno-liberalny) - według autorki jest on dojrzałą formą nacjonalizmu, dzięki któremu do danego narodu mogą zostać dokooptowane nawet jednostki, które nie wywodzą się z niego bezpośrednio, taką sytuację najlepiej obrazują państwa ze społeczeństwem obywatelskim

• Kolektywistyczno-autorytarnego

Wielu autorów posługuje się koncepcją narodu państwowego na określenie wczesnej formy zbiorowości zróżnicowanej etnicznie, ale podporządkowanej jednemu państwu, którego polityka prowadzi w rezultacie do ujednolicenia się w sensie kulturowym. Naród państwowy to nie to samo, co naród obywatelski, gdyż nie implikuje on demokracji i samorządności jednostek. Dlatego pojęcie narodu państwowego trzeba poszerzyć poprzez określenie roli dominującej kultury w działaniach przywódczych.

Charles Tilly

Stoi na bardzo podobnym stanowisku, a mianowicie zakłada istnienie „narodu kierowanego przez państwo”. Kształtowanie się narodów datuje na XV wiek i od tamtej pory procesy te mają miejsce. W początkach jednakże widzi motywy polityczne, a nie kulturowe, te przychodzą z czasem, kiedy to państwo przejmuje kontrolę nad środkami kulturowymi.

Kulturalistyczna koncepcja narodu - uznaje związek pomiędzy formułującymi się narodami, a ich pierwotnym etnicznym podłożem

NARÓD - jest zbiorowością społeczną o charakterze kulturowej wspólnoty (wstępna definicja)

• Wyodrębnia się nazwa własna wspólnoty narodowej (zwykle nadawana przez obcych) - istotny element uświadomienia - wyodrębnione we wczesnej formie formułowania się narodu. Wyodrębnienie narodowej jednostki kultury rozwiniętej wiąże się w ogóle ze znacznym rozbudowaniem sfery kultury symbolicznej i pamięci zbiorowej. Ale ważniejszym czynnikiem jest autoteliczna kultura wyspecjalizowanych dziedzin życia rozwiniętych społeczności narodowych, zapewnia wspólnotę komunikowania (stanowi to istotę narodu).

• Kultura w ujęciu socjologicznym jest zawsze odniesiona do działań ludzi, ludzkim podmiotów połączonych więzią … i symbolicznej kultury. W sensie pojęciowym wspólny syndrom kultury tworzy naród lub wcześniej grupę etniczną. Wytwarzają one swoją kulturę narodową, kształtując się jako zbiorowości społeczne. Zbiorowości te przez następstwo pokoleń trwają w zmianie, a wraz z nimi trwa i rozwija się ich kultura.

• Do pojęcia tożsamości kultur narodowych należy poczucie ich ciągłości, doświadczanie przez ich uczestników. Kultura narodowa jest dynamicznym układem, bo stanowi rezultat twórczych i odbiorczych działań ludzi. Odnosi się do wszelkich całości społeczno-kulturowych.

• Ucieleśnione elementy kultury narodowej to zabytki architektury, zbiory dzieł literackich i naukowych i inne teksty w narodowym języku, malarstwo, rzeźba, filmy i kasety - wobec tego najistotniejsze dla kultury jest tworzenie, odtwarzanie i odbiór przedmiotów (korelatów).

• Rozumie się grupę etniczną i naród, jako zbiorowości o charakterze wspólnot określanych przez względną tożsamość i względną odrębność swoich kulturowych właściwości

• Powstanie i funkcjonowanie kultur narodowych realizuje się przez działanie mechanizmów częściowo nakładających się na siebie. Są to: 1. Tworzenie systemów symbolicznych, 2. Wyodrębnianie układów tych systemów jako właściwych grupie - to wyróżnia, 3. Rozszerzanie zakresu wspólnych elementów w obrębie szerszej zbiorowości społecznej, w granicach np. państwa, 4. Rozszerzanie wspólności kultury ponad granicami państw, narodów

• Ogólnoludzkie systemy kultury istnieją w kształcie wielolicznych poszczególnych kultur etnicznych i narodowych. Każda z tych kultur wyznacza swój obszar w ramach całości, na którą się składa

• Koncepcja kulturalistyczna polega na rozumieniu grupy etnicznej i narodu jako zbiorowości o charakterze wspólnot określonych przez względną tożsamość i względną odrębność swoich kulturowych właściwości.

S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie

Przystępując do socjologicznej analizy pojęcia ojczyzny, traktujemy ojczyznę jako korelat pewnych postaw psychicznych, wchodzących w skład kulturowego dziedzictwa grupy społecznej. Jakiś obszar staje się ojczyzną jeśli istnieje zespół ludzki, który odnosi się do niego w pewien sposób i w pewien sposób kształtuje jego obraz. Wówczas nabiera swoistych wartości, które czynią go ojczyzną. Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistości subiektywnej grup społecznych, które wyposażone są w pewne elementy kulturowe. Wraz z demokratyzacja kultury zdemokratyzowała się ojczyzna - jej posiadanie przestało być jednym z przywilejów klasowych. Ojczyzna bywa źródłem przeżyć emocjonalnych o najwyższym napięciu, przedmiotem wzruszeń zbiorowych, które łączą rzesze ludzkie w momentach uroczystych, bywa motywem bezinteresownych działań itp., ale tez narzędziem interesów gospodarczych, zasłaniających istotne cele propagandy państwowej lub klasowej.

Trzy znaczenia pojęcia ojczyzna:

1. Ojczyzna jako kraj rodzinny (terytorialnie)

2. Ojczyzna jako synonim dla słowa państwo lub kraj

3. Ojczyzna jako narodu (z tej definicji korzysta Stanisław Ossowski)

Dwa typy ojczyzny:

OJCZYZNA IDEOLOGICZNA - stosunek do niej nie opiera się na bezpo­średnich przeżyciach jednostki względem ojczystego terytorium i na wytworzonych przez te przeżycia nawykach, ale na pewnych przekonaniach:

• Na przekonaniu jednostki o jej uczestnictwie w pewnej zbiorowości

• Na przekonaniu, że jest to zbiorowość tery­torialna związana z tym właśnie obszarem

Ojczyzna ideologiczna związana jest w uczestnictwie we wspólnocie narodowej, stanowi ono warunek niezbędny i wystarczający. Ojczyzna ideologiczna jest jednakowa dla wszystkich, bo jest całemu narodowi przypo­rządkowana w całości. Każdy, kto uczestniczy w zbiorowości na­rodowej, jest z nią w myśl narodowej ideologii związany jednakowo, chyba że wchodzą w grę rozbieżności ideologiczne; ale wtedy każdy aktywny patriota dąży do tego, aby swoją kon­cepcję ojczyzny narzucić całemu narodowi, albowiem ta jego oj­czyzna jest pojmowana przez niego jako ojczyzna powszechna, chociażby nie zgadzała się z powszechną ojczyzną innych patrio­tów.

OJCZYZNA PRYWATNA - jest różna dla różnych członków narodu, a zasięg jej może być większy lub szerszy. Odpowiada jej tak zdefiniowany patriotyzm: Patriotyzm - bezpośredni stosunek osobisty, przywiązanie do środowiska, którym się spędziło życie albo znaczna część życia, czy wreszcie okres szczególnie podatny na tworzenie się trwałych więzi emocjonalnych, przede wszystkim okres dzieciństwa.

Postawy patriotyczne:

-Więź nawykowa - A. Mickiewicz z Francją

- Więż ideologiczna - A. Mickiewicz z Polską

Własność grupowa (narodu)

Różnica w sto­sunku do przyporządkowani indywidualnego wynika stąd, że zbiorowość nie posiada takiego bezpośredniego wewnętrznego spoidła, jakim w życiu jednostki jest odrębny nurt świadomości. Zbiorowość w swoim aspekcie wewnętrznym istnieje jako zbioro­wość tylko poprzez obrazy, jakie przybiera w świadomości składających się na nią jednostek. A w tych obrazach istotnym czyn­nikiem wiążącym mogą być właśnie przyporządkowane grupie zewnętrzne wartości, na których tło rzutujemy cały ten zespół ludzki.

Wartością, która staje się nieodzownym elementem wy­obrażenia grupy pewnego typu, jest przede wszystkim ziemia, na której grupa w zasadzie mieszka i którą włada albo którą w myśl ideologii powinna władać. Związek pomię­dzy zbiorowością a przyporządkowanym jej obszarem wywodzi się z pierwotnych grup terytorialnych, naturalne przywiązanie do ziemi, w którą wrosły dzieje zbiorowości i którą uświęciły prochy przodków, znajdowało uparcie w koncepcjach religijnych.

W niewielkich grupach, w zespołach, których członków łączy osobiste współżycie, wartości przyporządkowania całej gru­pie mogą stanowić doniosły łącznik pomiędzy jednostkami, i to zarówno ze względu na ich przekonanie, że wszyscy człon­kowie grupy są w jednakowy sposób związani z tymi wartościa­mi i że to wytwarza w nich pewne wspólne pragnienia i wspól­ne postawy uczuciowe, jak i ze względu na to, że od tych war­tości zależą formy współżycia; np. stosunek do ziemi gromadz­kiej nadaje specyficzne formy współżycia wspólnocie wiejskiej. Ponadto wspólna ziemia przyporządkowana grupie pozwala kon­kretniej przeżywać wyobrażenie grupy jako całości. Tak samo będzie np. z teatrem stanowiącym wspólną własność jakiejś trwa­łej grupy aktorskiej.

Więzią powszechną i tam już była tylko więź przekonaniowa: przekonanie o analogicznym stosunku ze strony wszystkich prawych obywateli do tego tworu przestrzennego, jakim było miasto, i do jego instytucji; przekonanie, że wszyscy oni mają tę samą ojczyznę miejską, z tą samą katedrą, ratuszem i murami miejskimi.

Podejście i przywiązanie do ojczyzny.

Fakt rozdwojenia pomiędzy ojczyzną prywatną i ojczyzną ideologiczną nie należy do tych, które uwzględnia dogmatyka naro­dowa. Poza sferą propagandy turystycznej ojczyzna ideologiczna jest zazwyczaj tak traktowana, jak gdyby była zarazem ojczyzną prywatną wszystkich obywateli. Brak zróżnicowania słownego sprawia, że funkcje ojczyzny prywatnej i funkcje ojczyzny ideo­logicznej tym łatwiej w naszych świadomościach interferują.

Przywiązanie do otoczenia, wśród którego spędziło się szmat życia i z którym kojarzy się bogaty zasób emocjonalnych wspom­nień, nie wystarcza, aby to otoczenie traktować jako swoją pry­watną ojczyznę. Osobisty patriotyzm człowieka, który posiada tzw. uświadomienie narodowe, nie jest sprawą tak prostą. To nie jest tylko więź nawykowa. Miejscowość lub obszar, do którego możemy się serdecznie przywiązać wskutek spędzonych tam lat, może znajdować się na obczyźnie.

Stosunek uczuciowy do tej prywatnej ojczyzny jest wsparty nakazem moralnym: jest on nie tylko sprawą moich osobistych przywiązań, ale jest także moim obowiązkiem: powinienem kochać okolice stanowiące moją ojczyznę osobistą, bo one mi re­prezentują ojczyznę w znaczeniu ideologicznym, której są częścią, do nich odnosi się święte słowo „ojczyzna".

W ten sposób pojęcie ojczyzny ideologicznej rzutuje na nasz stosunek do ojczyzny prywatnej, wprowadza do tego stosunku pewne czynniki przekonaniowe i nadaje mu moralne zabarwienie.

Budowa poczucia przynależności ojczyźnianej.

W miarę narastania naszych osobistych doświadczeń rozrasta się nasza prywatna ojczyzna. Inny ma zasięg ojczyzna prywatna dziecka inny młodzieńca: -Mówiliśmy, że w ideologii narodowej stosunek między jednostką i jej ojczyzną tak jest zwykle ujmo­wany, jak gdyby nie istniała rozbieżność między ojczyzną oso­bistą i ojczyzną ideologiczną. Gdy się jednak od ogólnego wyzna­nia wiary przechodzi do zadań praktycznych, sprawa przedstawia się inaczej. Często spotykamy się wówczas z tendencją, którą mo­glibyśmy nazwać tendencją do rozszerzania ojczyzny prywatnej na cały obszar ojczyzny ideologiczne j, albo inaczej tendencją „uprywatnienia" ojczyzny ideologicznej, uprywatnienia nie przez transmisję uczuć opartą na zbitce pojęciowej, w której reprezen­tatywna część utożsamia się z całością, ale przez wytworzenie oso­bistego kontaktu jednostki z całym terytorium, a więc przez osiągnięcie stanu rzeczy podobnego pod tym względem do tego, jaki miał miejsce w małych ojczyznach średniowiecza lub starożyt­ności, ojczyzna prywatna różnymi drogami może wrastać w oj­czyznę ideologiczną.

Urodzenie a ojczyzna prywatna i ideologiczna

Fakt urodzenia w konkretnej miejscowości jest bez znaczenia dla kształtowania się dyspozycji psy­chicznych wiążących jednostkę z jej ojczyzną prywatną, ale w patriotyzmie osobistym odgrywają niemałą rolę czynniki przeko­naniowe np. przekonanie, że nasza ojczyzna prywatna stanowi cząstkę ziemi naszego narodu, takim czynnikiem może być również przekonanie, że to jest zie­mia naszej grupy regionalnej, jeżeli się poczuwamy do głębszej solidarności z tą grupą. Takim czynnikiem jest przekonanie, że to na za ziemia ro­dzinna, ziemia, w której po raz pierwszy otworzyliśmy oczy na świat. Miejsce urodzenia nie wyznacza również jednostce ojczyzny ideologicznej. Ojczyznę ideologiczną wyznacza, bowiem uczestnic­two w zbiorowości narodowej, a to uczestnictwo nie jest zdeter­minowane przez miejsce urodzenia nawet tam, gdzie się to jak Anglii oficjalnie przyjmuje. Niemniej urodzenie się na obszarze ojczyzny ideologicznej należy do wzoru uczestnika zbiorowości narodowej i dlatego pojęcie ziemi rodzinnej w tam­tym pierwszym znaczeniu utożsamia się potocznie z pojęciem oj­czyzny także i wtedy, gdy myślimy o niej jako o terytorium na­rodowym.

J. Szacki, O narodzie i nacjonalizmie

• Nacjonalizm jako taki nie jest teraz dominującą ideologią, co najwyżej może się połączyć z jakąś inną, np. narodowy komunizm. Jednakże w dobie kosmopolityzmu i najróżniejszych tendencji do jednoczenia, jest to ideologia, która nie zyskuje zbyt dużej popularności, choć nie oznacza to, iż zanika. Państwa narodowe istnieją i mają się dobrze.

• Nauki społeczne (zwłaszcza socjologia w wydaniu zachodnim) sporo czasu poświęcała raczej na rozpad grup narodowych, a nie na badanie ich trwania oraz tworzenia się nowych jej odpowiedników. Jednakże taki stan rzeczy ulega zmianie, gdyż w każdym państwie ludzie są jednoczeni nie na bazie pragmatyzmu, ale wspólnych przekonań i idei, które nacjonalizm w sobie zawiera.

Dwie zasadnicze koncepcje pochodzenia nacjonalizmu:

1. Naturalistyczna - nacjonalizm jest niemal tak samo stary jak „społeczeństwo”

2. Historyczna - nacjonalizm jest wytworem społeczeństwa na dość późnym etapie jego rozwoju

Robin Fox

• Przedstawiciel socjobiologii, który udziela odpowiedzi na koncepcje naturalistyczne, mówi, iż „sercem każdego narodu jest - biologicznie uwarunkowane - poszerzone poczucie solidarności krewniaczej, dzięki czemu uczucia narodowe posiadają szczególną moc”

• Faktycznie jest to dość ciekawa koncepcja, a kwestia tego, czy nacjonalizm nie jest po prostu cywilizowanym trybalizmem jest dość ciekawa, wówczas nacjonalizm faktycznie może wydawać się naturalistyczny, gdyż wyrasta z pierwotnych różnic pomiędzy najmniejszymi choćby grupami, w pewnym sensie te społeczeństwa pierwotne były bardziej nacjonalistyczne niż obecne państwa, gdyż obowiązywała w nich dualistyczna etyka.

William Graham Sumner

ETNOCENTRYZM (wynalazł ten termin) - taki pogląd na sprawy, zgodnie z którym własna grupa stanowi centrum wszystkiego i wszystkie inne gromady są hierarchizowane i oceniane w odniesieniu do niej; w związku z tym możemy go jasno utożsamiać z nacjonalizmem

O narodzie sensownie można mówić dopiero wtedy, kiedy daną grupę etniczną rozpatruje się w szerokim kontekście światowym - nie jako zamkniętą grupę na cały świat zewnętrzny, ale jako jeden z podmiotów całej ludzkości. Również świadomość swojej historii pomaga w antycypacji przyszłych działań, a przeto tworzenia wizji przyszłości. Dopiero wtedy możemy mówić o narodzie i nacjonalizmie. Na koniec należy wspomnieć, iż współczesny nacjonalizm jest ideologią w tym sensie, iż ludzie z jednego narodu nie znają się przecież. To, o ich łączy to właśnie wiara we wspólne wartości, ale nie budowana na gruncie codziennych doświadczeń i kontaktów, gdyż jest to po prostu technicznie niewykonalne. Dlatego można powiedzieć, iż naród jest bytem wyimaginowanym, nieistniejącym realnie, gdyż utożsamianie go obecnie z grupą etniczną nie ma sensu.

Ewolucja i rewolucja

• Kiedy pojawiły się te narody, a także co doprowadziło do ich powstania - są to pytania o charakterze fundamentalnym

• W przypadku szukania daty historycznej należy wskazać na pewien określony okres - obecnie w naukach społecznych zwykło się przyjmować, iż takim okresem były wielkie rewolucje nowożytne (na terenie Europy), poczynając od Rewolucji Francuskiej, obok tego istnieje jednakże pogląd, że takowe procesy trwały po kilkaset, a nawet po kilka tysięcy lat

• Szacki nie widzi zbyt dużej sprzeczności między tymi koncepcjami, gdyż są one rezultatem różnie przyjętych definicji narodu i predyspozycji historycznych

• O momencie narodzin współczesnego narodu można mówić wówczas, kiedy pojawia się świadomość jego istnienia w skali masowej, a także więź nacjonalistyczna dominuje nad dawnymi więziami stanowymi, klasowymi czy też jakimikolwiek innymi, narodziny narodu są tu wówczas tożsame z narodzinami nowoczesnego społeczeństwa.

Konieczność i przypadek

• Dyskusyjny jest też charakter procesu powstawania narodów, w socjologii dominuje dualistyczny podział na proces organiczny i konieczny, ale też dziejowy przypadek, który mógł nie mieć miejsca, ten drugi pogląd zdaje się dominować, co łączy się ściśle z założeniem niepodawania jakichkolwiek obiektywnych cech narodu, czy też kryteriów, według których, się go rozpoznaje, wynika to z faktu, iż dziś wiele różnych grup chce być za takowy uważane, ale znalezienie wspólnych im cech jest doprawdy trudne. Po zapisaniu kilku bibliotek w tej dziedzinie socjologowie doszli do definicji, iż naród jest grupą, która raczej definiuje sama siebie, niż jest definiowana przez innych

• Poczucie „świadomości narodowej”, która najczęściej łączy się z określonym terytorium, budzi się w elitach i problemem jest przetransportowanie tej idei na szerokie masy, potrzeba swoistej rewolucji społecznej, która zmieni nastawienie ludzi, trudno mówić o pojawieniu się narodu bez ideologii, która do tego wzywa, a także ludzi, którzy ją głoszą i działają na jej rzecz, naród w takim ujęciu jest wytworem ludzi i jest tworzony, a nie staje się w toku dziejów

• Kwestia powstawania narodów (podejście obiektywne) straciło na znaczeniu w ramach tworzenia sianowych państw po II wojnie, kiedy to idea nacjonalizmu była importowana przez elity, ale społeczeństwo nie dojrzało do tego historycznie, dlatego wciąż pozostają na gruncie subiektywnego podejścia, zwłaszcza, że ludzie postrzegają swój naród jako konieczność, a inne jako twory stworzone i wymyślone, w każdym razie określeń narodu jako „wynalazku” czy „artefaktu” nie należy brać zbyt dosłownie, pamiętając o tym, że nic nie zaczyna się w historii od punktu zerowego.

Ethos i demos

• Poszukiwania początku narodu mają podwójne dno, jedni postrzegają ten proces jako wynik rozwoju kulturowego, a drudzy jako proces polityczny, na tym buduje się dychotomię (Seriot) - Ethos (np. Niemcy w rozdrobnieniu) i Demos (Francja)

• Podejście kulturowe odwołuje się do tradycji, a polityczne do zmiany, dzięki czemu następuje konsolidacja polityczna, chociaż z definicji są one różne, to jednakże cel ich jest taki sam, przykładem jest zatarcie się różnic pomiędzy narodami Niemiec i Francji pod koniec XIX wieku

• Stwierdzeniem Gellnera - naród to zawsze mariaż kultury i polityki, nacjonalizm to zaś dążenie, by podziały kulturowe i polityczne pokrywały się ze sobą”.

Osobliwości ideologii narodowych

• Kwestia istnienia „ideologii narodowej” jest zarzewiem konfliktów, pojawia się tutaj rozróżnienie na „patriotyzm” i „nacjonalizm”, z czego ten drugi ma wybitnie pejoratywne znaczenie

• Szacki ubolewa, że w języku polskim nie ma odpowiedniego słowa do opisania „nacjonalizmu socjologicznego” bez zbędnego wartościowania - stricte jako ideologii i sposobu myślenia, postulował wprowadzenie terminu „nacjocentryzm”, ale od razu widać, iż jest to twór dość sztuczny

• Na zachodzie nacjonalizm definiuje się bowiem jako: „orientację polityczną w zgodzie, z którą, jednostki polityczne powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi”, taka jednakże definicja jest bardzo szeroka i w zasadzie dzisiaj 90% ludzi można nazwać nacjonalistami

• Szacki postuluje jej zawężenie i podaje jako przykład taką, autorstwa Waltera - nacjonalizm istnieje wszędzie tam, gdzie jednostki czują się przynależne nade wszystko do narodu i gdzie uczuciowe przywiązanie i lojalność w stosunku do niego przeważają nad wszelkimi innymi przywiązaniami i lojalnościami, definicję tą można odnosić do wielu ludzi, dla których bycie z państwem jest imperatywem kategorycznym

• Rekonstrukcja nacjonalizmu jako ideologii musi zawierać kilka niezbędnych wręcz aksjomatów, pierwszy z nich mówi, że naród nie jest tylko jednym z wielu, lecz jest narodem wybranym, drugim aksjomatem jest wspomniany pogląd, iż dany naród jest wytworem naturalnym, a wszystkie przejawy życia społecznego się z niego wywodzą. Inne narody za to są tworami sztucznymi i nie warto się nimi zajmować, trzecie założenie opiera się na jednolitości narodu, a wszelakie podziały i animozje są wynikiem działania obcych sił, czwarta teza mówi, iż każdy naród jest indywidualny i jedyny w sobie, dlatego należy go ochraniać, nie ulegając pokusom kosmopolityzmu.

• Te założenia mogą być interpretowane na sto różnych sposobów, ale manifestację tą najlepiej można zauważyć na przykładzie nastawienia nacjonalistów, jeżeli naród dąży do stworzenia państwa, albo kiedy też nacjonalizm jest używany do ucisku innych grup i narodów, są to całkowicie antagonistyczne przejawy tej ideologii, w Europie kamieniem milowym w rozwoju tych dwóch nurtów była Wiosna Ludów, która w znacznej mierze zakończyła kształtowanie się nacjonalizmów wolnościowych i przekształciła się w nacjonalizm ucisku i imperializmu.

Naród i nowoczesność

Szacki próbuje określić rolę nacjonalizmu w dzisiejszym świecie, pokazuje, iż nacjonalizm jest bardzo „szybką” alternatywą dla skrajnego ujednostkowienia - nacjonalizm pokazuje uroki życia w gromadzie. Stąd właśnie bierze się złudzenie, iż nacjonalizm jest niemalże wieczny, socjologowie postulują także tezę, iż rozwój nacjonalizmu jest podyktowany spadkiem religijności, a przeto człowiek staje się coraz bardziej „bojący”, gdyż nie posiada oparcia w innych, nacjonalizm może być też siłą napędową zmian, kiedy to nacjonalizm elit, które widzą słabości swojego kraju i gonią kraje bardziej rozwinięte

15 - 16. Polityka jako zjawisko społeczne.

Pojęcie polityki. Typy prawomocnego panowania wg M. Webera. Władza polityczna i ekonomiczna wg S. Ossowskiego. Kultura polityczna.

A. Tofler

Rodzaje władzy: (charakteryzują się różnymi stopniami płynności)

• Przemoc

• Pieniądz

• Informacja

Teza Webera - polityka przez ostatnie 300 lat kształtowana była w tym kontekście (informacji)

Co się stanie, gdy ciężar władzy zostanie przeniesiony na informację?

J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym

Kultura polityczna (Gabriel Almond, G. Bingham Powell)

KULTURA POLITYCZNA - jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to sfera subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie.

Owe indywidualne orientacje wobec polityki łączą w sobie kilka składników:

1. Orientacje poznawczą - prawdziwą lub fałszywą wiedzę o obiektach i ideach politycznych

2. Orientację afektywną - poczucie więzi, zaangażowania, sprzeciwu wobec obiektów politycznych

3. Orientację oceniającą - sądy i opinie o obiektach politycznych, opinie, które zwykle wymagają zastosowania wobec obiektów i wydarzeń politycznych kryteriów wartościujących

Powyższe orientacje, istniejące w danej społeczności, mają istotny wpływ na kształtowanie systemu politycznego. Wszelkie żądania pod adresem systemu politycznego (skargi wnoszone do sądów i trybunałów, wywiązywanie się jednostek z ich ról politycznych) są warunkowane przez powszechne wzory orientacji. Almond sugerował, aby w analizie systemów politycznych skoncentrować się na zachowaniach grup społecznych oraz psychologicznych orientacjach obywateli wobec polityki.

Kultura polityczna to zespół zjawisk, które mogą być zidentyfikowane i w pewnym stopniu mierzone (np. badania opinii publicznej w dużych grupach, w przypadkach indywidualnych pogłębiony wywiad i analiza psychologiczna)

Kultura polityczna pozwala nam powiązać w teorii politycznej mikro- i makroanalizę (np. w jaki sposób przechodzi się od badania jednostki w jej kontekście politycznym do studiów nad systemem politycznym

Trzy idealne typy kultury politycznej:

1. Kultura zaściankowa - typ kultury charakterystyczny dla osobników niskiej świadomości politycznej, właściwy dla prymitywnych plemion afrykańskich

2. Kultura poddańcza - typ kultury charakterystyczny dla osobników przedkładających w swoich zachowaniach adaptację i podległość wobec poleceń płynących z systemu politycznego

3. Kultura uczestnictwa - typ kultury właściwy osobnikom dążącym do podmiotowości politycznej, aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym

Obiekty orientacji politycznej:

• System polityczny

• Poszczególne role i struktury polityczne

• Indywidualni lub grupowi wykonawcy ról politycznych

• Specyficzne dążności i decyzje polityczne


Charakteryzować kultury polityczne w oparciu o postawy wobec systemu politycznego można za pomocą mechanizmów „wejść” i „ wyjść” (input and output processes). Kulturę polityczną można opisać w terminie świadomości zjawisk politycznych i ich znaczenia dla działania indywidualnego

Elementem orientacji politycznych są wyobrażenia człowieka o sobie jako uczestniku gry politycznej

Kultury polityczne można klasyfikować według udziału reprezentantów mentalności zaściankowej, poddańczej i uczestnictwa

Sekularyzacja kultury politycznej:

Cechy sekularyzacji politycznej:

• Formowanie się orientacji pragmatycznej i empirycznej

• Przejście od orientacji całościowej do aspektowej

• Jednostka osiąga poziom sekularyzacji kulturalnej, gdy rozwija w sobie szereg określonych postaw wobec struktury „wejść” systemu politycznego, takich jak partie polityczne i grupy interesu oraz wobec ról, jakie mogłaby odgrywać w tych strukturach

• W systemie autorytarnym i totalitarnym jednostka nie posiada możliwości poznania struktur wejściowych. Przeciętny obywatel wykształca sobie wtedy orientację poddanego - uczestnika

• Proces sekularyzacji politycznej wypiera sztywne i całościowe zasady współdziałania społecznego na rzecz zasad skodyfikowanych, aspektowych i uniwersalistycznych

• Sekularyzacja kultury politycznej sprawia, że powszechnym zwyczajem społeczeństwa staje się komercjalne i elastyczne działanie polityczne oraz nabiera znaczenia rozwój takich wyspecjalizowanych struktur

• Szeroko rozpowszechniona jest obecnie kultura polityczna zorientowana na ideologię. Ideologia kreuje jednoznaczny i zamknięty obraz życia politycznego i oferuje swoiste wyjaśnienie oraz kod postępowania.

• Ideologiczne kultury polityczne kształtują się jako dziedzictwo tradycji ( tam gdzie odzwierciedla się przejście od tradycjonalizmu do ideologii) albo w wyniku polityki bezładu i bezruchu

• W czasach kryzysu sekularyzacja postaw dotyczących wartości i celów narodu może osłabić poparcie dla systemu

Podkultury polityczne - mówimy o niej wtedy, gdy można wyróżnić szczególny zespół orientacji politycznych, różniący się od innych w tym samym systemie.

Zróżnicowanie w ramach danego systemu może opierać się na różnicach związanych z:

• Poziomem wykształcenia

• Przynależnością polityczną

• Położeniem geograficznym

• Pozycją ekonomiczną, społeczną i religijną

Problem podkultury politycznej jest zasadniczym problemem w krajach rozwiniętych (np. we Francji) oraz rozwijających się (np. Indie - różnice języka, religii, kasty i klasy)

Warunkiem sprawnego działania każdego systemu politycznego jest pewne minimum zgody, co do podstaw polityki, kierowniczej roli rządu w społeczeństwie oraz usankcjonowanych prawnie celów polityki i reguł uczestnictwa

Socjalizacja polityczna - jest procesem, dzięki któremu kultury polityczne utrzymują się i ewoluują. W procesie socjalizacji politycznej jednostki przyswajają sobie problemy kultury politycznej oraz kształtują orientację wobec zjawisk politycznych.

• Proces socjalizacji politycznej trwa przez całe życie człowieka. Postawy wobec polityki nigdy się nie stabilizują, ulegają ciągłej adaptacji i wzmacnianiu, stosownie do doświadczeń społecznych jednostki

• Życiowe doświadczenia człowieka mogą modyfikować jego obraz na określone zjawisko polityczne (np. obraz ukształtowany w dzieciństwie zmienia się pod wpływem edukacji szkolnej czy wpływu przyjaciół)

• Pewne wielkie i ważne wydarzenia (np. wojny czy kryzysy) mają duży wpływ na socjalizację polityczną jednostki

Formy socjalizacji politycznej:

• Jawna - otwarte przekazywanie informacji, sugerowanie wartości i ocen zjawisk politycznych

• Ukryta - przekazywanie wzorców niepolitycznych, które modyfikują postawy wobec odpowiednich ról i obiektów w systemie politycznym

Czynniki socjalizacji politycznej:

RODZINA - pierwsza struktura socjalizująca, decyzje rodzinne są dla dziecka poparte sankcjami, wczesny udział dziecka w podejmowaniu decyzji może rozwinąć u niego poczucie kompetencji politycznej, dziecko czerpie wzory polityczne od rodziców

SZKOŁA - ludzie wykształceni mają większą świadomość systemu politycznego i wpływu państwa na ich życie, szkoły wpajają zasady obowiązku obywatelskiego oraz uczuciowe symbole wobec systemu politycznego, szkoła zapełnia lukę między podkulturami a narodową kulturą polityczną

GRUPY RÓWIEŚNICZE LUB GRUPY ODNIESIENIA - odgrywają doniosłą rolę zwłaszcza w warunkach społeczeństwa industrialnego, gdzie słabną więzi rodzinne, w grupach rozwija się zdolność jednostki do współdziałania społecznego i grupowego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji

DOŚWIADCZENIA ZAWODOWE - wpływ środowiska pracy oraz formalne i nieformalne organizacje z nim związane - np. związek zawodowy, klub społeczny)

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU - kształtują „mapę poznawczą” jednostki, pewne fakty są uwydatniane a pewne nie, różne zabarwienie emocjonalne informacji

BEZPOŚREDNIE KONTAKTY Z SYSTEMEM POLITYCZNYM - kształtują orientację wobec systemu na podstawie indywidualnych formalnych lub nieformalnych kontaktów z elitami politycznymi

Kultura polityczna - geneza i sens pojęcia (Jan Garlicki)

Kultura polityczna to termin wieloznaczny, określający stosunek ludzi do polityki

Zagadnieniem kultury politycznej zajmowali się John Locke, Nicollo Machiavelii, Thomas Hobbes czy Monteskiusz

W Polsce pierwszy raz to słowo użył Józef Siemiński w odczycie Konstytucja 3 maja 1791 roku, jako wyraz polskiej kultury politycznej

Kultura polityczna wg Beera i Ulama - Kultura polityczna to część kultury społeczeństwa, dotycząca szczególnie tego jak rząd powinien być kierowany i co winien usiłować uczynić.

Koncepcja kultury politycznej stała się zaczynem socjologicznego nurtu w badaniach systemów politycznych

Wprowadzenie do definicji kultury politycznej działań politycznych umożliwia analizowanie zewnętrznych manifestacji (zachowania, działania)

Kultura polityczna w Polsce

Polscy historycy stosują normatywno - ustrojowe podejście do kultury politycznej

Transpozycja koncepcji kultury politycznej na grunt marksizmu wymagała uwzględnienia czynnika klasowego jako determinanty postaw i zachowań politycznych (W. Markiewicz)


Dwa nurt rozumienia kultury politycznej:

1. Szeroki ( Teodor Filipiak, Kazimierz Knobelsdorf)

Kultura polityczna wg T. Filipiaka to normy, zasady i wzory działalności ludzkiej, które służą do osiągnięcia określonych celów przez klasy, grupy społeczne i jednostki, a odnoszą się do struktury i mechanizmu funkcjonowania władzy państwowej.

Na pojęcie kultury politycznej społeczeństwa składają się następujące elementy:

• Doktryny i idee polityczno - prawne

• Oddziaływanie kierownictwa politycznego na poglądy jednostek, grup i klas społecznych

• Zachowanie się obywateli według zasad współżycia społecznego w państwie socjalistycznym

• Maksymalne rozwijanie aktywności ludzi i samodzielnego myślenia w sprawach społeczno - ustrojowych

Kultura polityczna wg L. Kądzielskiego to ogół postaw, poglądów i zachowań politycznych społeczeństwa wraz z kształtującymi je i wyrażającymi ideami, wartościami, wzorcami działalności oraz instytucjami, organizacjami i przepisami stwarzającymi w granicach danego państwa, polityczne ramy dla ich praktycznej realizacji. Kultura polityczna to poglądy, zachowania i postawy, idee, wartości i wzory oraz instytucje i organizacje polityczne, a także przepisy, czyli normy prawne.

2. Wąski (W. Markiewicz, J. Wiatr, B. Gołębiowski)

Nurt ten skupia się na kwestiach stosunku społeczeństwa do polityki, tzn. podmiotów polityki, ich decyzji oraz wydarzeń politycznych. Na kulturę wg tego nurtu składają się orientacje uczestników systemu, czyli przekonania wewnętrzne określone przez ich wiedzę, emocje, opinie oraz zachowania, czyli przekonania zamanifestowane.

Kultura polityczna wg W. Markiewicza to te historycznie kształtowane elementy, które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszących się przede wszystkim do systemu władzy państwowej.

Kultura polityczna wg Jerzego Wiatra to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli.

Kultura polityczna wg B. Gołębiowskiego to sprzężenie określonego systemu wartości politycznych, wiedzy o polityce, wyuczonych wzorów zachowań i wypróbowanych systemów działań jednostek i grup w danym systemie politycznym.

Kultura polityczna - to zmienny w czasie, wytworzony głównie pod wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania drugiego systemu -

Całokształt orientacji społeczeństwa, grupy społecznej, jednostek wobec polityki. Jest to sfera subiektywna polityki (wewnętrzne przekonania) znajdująca wyraz w zachowaniach konkretnych i werbalnych. Jest to definicja regulacyjno - projektująca

Na kulturę polityczną składają się 4 wymiary:

1. Komponent poznawczy - zainteresowanie polityką, wiedza o niej i znajomość faktów politycznych.

2. Komponent aksjologiczny - wartości uznawane i pożądane dotyczące systemu politycznego

3. Komponent oceno - afektywny - ocena zjawisk politycznych i sądy wartościujące na temat instytucji politycznych

4. Komponent behawioralny - uznawane wzory zachowań w sferze polityki i wypróbowane typy działań politycznych

S. Ossowski, O strukturze społecznej

WŁADZA EKONOMICZNA - władza wynikająca z zajmowanej pozycji ekonomicznej (władza ekonomiczna jednostki jest tym większa, im większą liczbę transakcji może ta jednostka przeprowadzić - wraz z bogactwem wzrasta wtedy nie tylko intensywność władzy ekonomiczne, ale i jej zasięg)

Posiada ją ten, kto:

• Rozporządza typem dóbr bardziej nadających się do wymiany w danym środowisku

• Rozprowadza większą ilość dóbr przeznaczonych na wymianę, czyli towaru

• Ma pozycję bliższą monopolisty

Poza niektórymi przypadkami o pozycji decyduje ilość posiadanych pieniędzy, które są najszerzej akceptowanym i rozpowszechnionym towarem wymiennym.

Najbardziej doniosłą formą władzy ekonomicznej jest posiadanie środków produkcji

• Barbeuf - „władza dyktująca barbarzyńskie prawo kapitałów'

• Marks - władza oparta na stosunkach produkcji, charakteryzująca system kapitalistyczny

• Bryce - „because he has something to give which others are glad to receive”

Schemat podziału na klasy ze względu na uprzywilejowanie i władzę polityczną

GRUPA RZADZĄCA - w jej rękach jest aparat państwowy - jej władza ekonomiczna może być skromna, jeśli cała organizacja produkcji przekazana jest klasie uprzywilejowanej; posługuje się trzema kategoriami władzy: 1. środki przemocy, 2. środki ekonomiczne, 3. ideologia

GRUPY UPRZYWILEJOWANE - klasa posiadaczy środków produkcji i kategorie osobników, które osiągają wysoki udział w dochodzie społecznym inną drogą niż poprzez posiadanie środków produkcji

KLASY POŚREDNIE

KLASY UPOŚLEDZONE - klasy nie posiadające środków produkcji, a przynajmniej nie posiadające ich w dostatecznej mierze, aby mogły pretendować do przeciętnego udziału w dochodzie społecznym

Typy stosunku pomiędzy grupą rządzącą i klasą uprzywilejowaną

1. Przewaga władzy ekonomicznej nad polityczną (charakterystyczna dla ustroju kapitalistycznego) - rząd stanowi komitet wykonawczy klasy uprzywilejowanej, która kontroluje środki produkcji

2. Przymierze i podział funkcji pomiędzy obiema grupami - władza polityczna nadzoruje ład społeczny, zaś klasa uprzywilejowana bierze na siebie funkcję organizacji produkcji i dostarczenia grupie rządzącej niezbędnych czynników ekonomicznych - w wypadku zbyt dużej presji ze strony klasy uprzywilejowanej i wzrostu jej pozycji może zaistnieć przejście do modelu omówionego wyżej

3. Grupa rządząca stara się osiągnąć stanowisko czynnika niezależnego wchodząc w rolę arbitra pomiędzy antagonistycznymi klasami - rząd wykorzystuje te antagonizmy i lawiruje pomiędzy grupami dla własnych korzyści

4. Grupy uprzywilejowane ekonomicznie nie dysponują środkami produkcji - grupa rządząca sama kieruje produkcją, stwarza zaś lub utrzymuje grupy uprzywilejowane, aby w zamian za przywileje i opiekę mieć w nich oparcie w stosunku do mas upośledzonych

Możliwości ewolucji stosunków

1. Grupy uprzywilejowane nie posiadające środków produkcji mogą stać się grupami różnego rodzaju, zależnie od potrzeb grupy rządzącej

2. Posiadacze środków produkcji w społeczeństwie ustabilizowanym zdobywają aparat państwowy

3. Dysponenci środków przemocy stwarzają w drodze odpowiednich przywilejów klasę właścicieli środków produkcji lub stabilizują stan posiadania takiej klasy przyjmując reguły gry umożliwiające rozwój życia ekonomicznego

4. Grupa rządząca w oparciu o władzę posiadaczy środków produkcji może się z biegiem czasu przekształcić w komitet wykonawczy

5. Rząd powołany w charakterze komitetu wykonawczego może się wybić na niezależność, np. w wyniku zagrożenia klasy uprzywilejowanej przez rewolucję

Stosunek najwyższej władzy dysponującej środkami przemocy do reguł gry:

• Władza nie uwarunkowanej przemocy - władza nieskrępowana żadnymi regułami gry, władza pełnej samowoli

• Władza stojąca na straży ustalonych norm dotyczących stosunków społecznych, ale sama do tych reguł ściśle się dostosowująca, mająca wyznaczoną dokładnie sferę decyzji w ramach reguł gry

Rozróżnienie Lasswella (za B. Russelem)

• Naga władza - opiera się tylko na sile, nie szukając innego uzasadnienia dla swych nakazów

• Władza autorytatywna - władza uregulowana w ten czy inny sposób

• Zarówno Russel jak i Hobbes twierdzą, że nawet nieograniczona władza będzie zazwyczaj przestrzegała ustanowionych praw, choć nic ją do tego nie zmusza

• Dla prawidłowego funkcjonowania państwa niezbędny jest ład społeczny, gdyż większość procesów produkcyjno-społecznych w państwie ma charakter długofalowy

• Władza musi nie tylko sama się utrzymywać, ale także utrzymywać aparat przemocy

• Wprowadzenie praworządności, czyli uzasadnienie i usankcjonowanie reguł gry prowadzi do porządku w państwie i możliwości przerzucenia trudów produkcyjno-organizacyjnych na klasy uprzywilejowane

• Władza nie uwarunkowanej przemocy nie pokrywa się z rządami terroru

• Szczególnie korzystne dla grupy rządzącej jest ustanowienie praworządności, a dokładniej przekonania podwładnych o praworządności władzy, gdyż wtedy łatwiej jest tą praworządność przekroczyć

• Polityka to forma działalności zmierzającej do jak największej mocy w stosunkach społecznych, czyli do umacniania, rozszerzania i utrwalania władzy

• „Władca nie musi być uczciwy, ale powinien starać się o opinię człowieka uczciwego” Macchiavelli

Sposoby wykorzystywania niepraworządności:

• Zachowanie pozorów praworządności tak daleko, jak to jest możliwe, przez stosowanie odpowiedniego rytuału przy łamaniu reguł oraz przez odpowiednie interpretacje istniejących ustaw

• Powoływanie się na sytuację wyjątkową, która zmusza do wyjątkowych kroków

• Uzasadnienie wszelkich aktów niezgodnych z regułami gry dobrem społecznym

• Ograniczenie częstości faktycznego, a nie tylko formalnego łamania reguł gry w taki sposób, aby ci, w których te akty godzą mogli je uwzględnić w rubryce „ryzyko” i aby to ryzyko nie było tak wielkie, aby ich zniechęcało do działalności gospodarczej

M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie

POLITYKA:

1. Każdy rodzaj samodzielnej działalności kierowniczej, a konkretniej kierowanie lub wywieranie wpływu na kierowanie związkiem politycznym, a więc w dobie współczesnej - państwem (środkiem specyficznym dla państwa, choć nie jedynym i normalnym, jest przemoc)

2. Dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy czy to między państwami, czy też w obrębie państwa między grupami ludzi, jakie ono obejmuje

PAŃSTWO:

1. Jest wspólnotą ludzką, która w obrębie określonego terytorium rości sobie prawo monopolu na wywieranie prawomocnej przemocy fizycznej

2. Oparty na środkach prawomocnej przemocy stosunek panowania ludzi nad ludźmi

W dzisiejszym państwie dokonano całkowitego oddzielenia sztabu administracji (urzędników i pracowników administracji) od rzeczowych środków zarządzania

Nowoczesne państwo jest zinstytucjonalizowanym związkiem panowania, który w obrębie swego terytorium z powodzeniem dążył do monopolizacji prawomocnej przemocy fizycznej jako środka panowania i w tym celu skupił w rękach swoich kierowników rzeczowe środki zarządzania, przedtem zaś wywłaszczył wszystkich stanowych funkcjonariuszy o autonomicznych uprawnieniach, którzy korzystali z własnego prawa do rozporządzania środkami, i sam zajął ich miejsce poprzez swych najwyższych przedstawicieli

Dwa sposoby traktowania polityki jako zawodu

• Życie dla polityki

• Życie z polityki

Wraz z wykształceniem się wysoko rozwiniętej klasy urzędniczej i jej awansem zaczęli się pojawiać coraz liczniej „politycy zajmujący się kierowaniem”.

Rozwój polityki do poziomu instytucji pociągnął za sobą podział publicznych funkcjonariuszy na dwie kategorie:

• Urzędnicy-fachowcy

• Urzędnicy polityczni - mogący być dowolnie przesuwani, zwalniani lub też przenoszeni w tymczasowy stan spoczynku

Trzy stopnie partycypacji w polityce:

• Polityk okazjonalny

• Polityk zawodowy

• Polityk wykonujący ubocznie działalność polityczną

Geneza zawodowych polityków

• Duchowni opowiadający się w konflikcie księcia z klasami po stronie tego pierwszego

• Literaci o humanistycznym wykształceniu

• Szlachta dworska

• Patrycjat obejmujący drobną szlachtę i miejskich rentierów

• Wykształceni na uniwersytetach prawnicy

Władza pozostaje w rękach tych, którzy nieprzerwaną pracę stanowi uprawianie polityki, albo tych, od których owo uprawianie polityki jest uzależnione pod względem finansowym lub personalnym

W obecnym świecie istnieją tylko dwie możliwości

• Demokracja z przywódcami i z całą swoją „machiną” - większościowy system wyborczy

• Demokracja bez przywódców - panowanie „polityków zawodowych”, bez powołania, bez zewnętrznych, charyzmatycznych walorów, które cechują właśnie przywódcę - proporcjonalny system wyborczy

• Prawo Duvergera - kształt systemu partyjnego zależy od prawa wyborczego

Relacja między etyką a polityką

• grzechy polityka

• nierzeczowość - dążenie do pozorów władzy

• brak odpowiedzialności

• etos polityka

• etyka przekonań lub odpowiedzialności - nie jest możliwe ich pogodzenie

• odrzucenie działań stosujących niemoralne środki

Lista cech idealnego polityka:

1. Namiętność - oddanie sprawie („gorące serce”), wiara w słuszność swojego działania

2. „Chłodne oko” - dystans

3. Stałość, poczucie odpowiedzialności

4. Patrzenie w przyszłość

5. Politycy „silnej ręki” - NIE

6. Dystans również wobec samego siebie, swojej roli w polityce

Etyka a polityka

Etyka odpowiedzialności - bierze pod uwagę niedoskonałości ludzi, rozbieżność intencji i skutków, etyczną bezsensowność świata

• Poszukiwanie większego dobra i mniejszego zła

• Zwracanie uwagi na skutki podejmowanych decyzji

Etyka przekonań

• Skutki działań mają małą ważność

• Liczą się wartości

• Odpowiedzialność przed Bogiem i historią

• Polityk misjonarz, rewolucjonista

Taki sposób działania może przynieść katastrofalne skutki

Profesjonalny polityk powinien kierować się polityką odpowiedzialności. Polityka przekonań i odpowiedzialności mogą się uzupełniać. Polityk kierujący się polityką odpowiedzialności czasem musi stać na straży swoich przekonań. W polityce liczy się powołanie.

M. Weber, Trzy czyste typy prawomocnego panowania

PANOWANIE - prawdopodobieństwo, że określony rozkaz zostanie wykonany może opierać się na różnych motywacjach posłuszeństwa:

• Interes - racjonalny, mające na względzie cele, rozważenie strat i zysków słuchającego

• Zwyczaj - ślepy nawyk postępowania, do którego wdrożyło nas życie

• Osobiste oddanie rządzącemu

Te motywacje są często niewystarczające - dążący zmierzają do utworzenia podstaw prawnych, mających podkreślić prawomocność ich rządów

Trzy czyste typy prawomocnego panowania

1. PANOWANIE LEGALNE (na mocy ustanowienia)

• Władza biurokratyczna

• Urząd - członkowie, obywatele (zasady)

• Przeświadczenie, że można tworzyć swobodnie dowolne prawa i zmieniać je za pomocą formalnie poprawnego ustawodawstwa

• Organa zarządzania - wybieralny bądź mianowany zespół zarządzający

• Posłuszeństwo obowiązuje wobec jasno określonej zasady prawa

• Postępowanie sine ira et studio - nieuleganie wpływom żadnych względów osobistych czy stanów uczuciowych, wyzbycie się zachowań arbitralnych i nieoczekiwanych, a w szczególności wyzbycie się „względów dla osób”

Przykłady władzy legalnej:

• Nowoczesne przedsiębiorstwa kapitalistyczne

• Partie i organizacje polityczne

• Biurokracja jako technicznie najczystsza forma panowania legalnego, w okresie powstawania nowego państwa rozwój biurokracji przyczynił się do uznawania panowania legalnego

2. PANOWANIE TRADYCYJNE (mocy wiary w świętość istniejących od dawna porządków i potęgi panujących)

• Władza patriarchalna jako typ najczystszy władzy tradycyjnej

• Pan --> poddany (służba)

• Rozpoznawanie pewnych norm i zasad jako elementów tradycji i norm „obowiązujących od zawsze”

• Władzę dzierżą ludzie skoligaceni z władcą

• Zakres kompetencji regulują czynniki niejasne - ogólne pojęcie o słuszności i sprawiedliwości

Rodzaje władzy tradycyjnej

• Patriarchalna struktura zarządzania - jedni ludzie podporządkowani bezpośrednio innym - władza opiera się na bezpośrednim zarządzaniu ludźmi

• Stanowa struktura władzy - słudzy nie podlegają nikomu bezpośrednio, lecz ich byt determinuje przynależność do danej klasy i zajmowanie określonej pozycji społeczno-materialnej - władza opiera się na bardziej lub mniej trwałym zawłaszczeniu władzy administracyjnej

3. PANOWANIE CHARYZMATYCZNE (na mocy uczuciowego oddania osobie pana oraz uznania dla jego niezwykłych talentów, w szczególności zdolności magicznych, bohaterstwa, mocy ducha i mowy)

• Władza jednostek wybitnych lub wyjątkowych

• Przywódca --> uczeń, zwolennik (charyzma)

• Postępowanie przywódcy utwierdza zwolenników w przekonaniu o słuszności jego działań

• Władza oparta na osobistych przymiotach władcy i zaufaniu społeczeństwa w jego nieomylność

• Władza niekontrolowana i nie poddawana ograniczeniom legalnym czy tradycjonalistycznym

Cechy charakterystyczne

• Przywódca jako dobry gospodarz i obrońca, tudzież zwycięski wódz

• Oparcie autorytetu charyzmatycznego na wierze w wodza i uznaniu dla niego

• Uznanie cech za charyzmatyczne nie ze względu na ich przesłanki, ale efekty

• Uznanie władzy charyzmatycznej za coś przyjętego poprzez:

• Tradycjonalizację porządków

• Przekształcenie się charyzmatycznego zespołu zarządzającego, zespołu uczniów lub zwolenników, w zespół legalny lub stanowy drogą zawłaszczenia praw władzy

• Przekształcenie się sensu samej charyzmy w treści ideologiczne

• Działania na rzecz wyłonienia charyzmatycznego przywódcy

• Poszukiwanie oznak kwalifikacji charyzmatycznych

• Odwoływanie się do wyroczni, losu lub innych technik desygnowania

• Desygnowanie osób posiadających cechy charyzmatyczne, czego dokonują:

• Sam nosiciel charyzmy (wskazanie następcy)

• Uczniowie lub zwolennicy posiadający kwalifikacje charyzmatyczne pod warunkiem, że dołącza się do tego uznanie wspólnoty religijnej lub militarnej

• Wierzący w „charyzmę dziedziczną” w myśl przekonania, że kwalifikacje charyzmatyczne ma się we krwi

• Rytualna reifikacja charyzmy - wiara, że jest ona pewną wartości magiczną, którą można przekazać

• Przekształcenie zasady charyzmy w zasadę autorytarności

17. Społeczeństwo postmodernistyczne.

Pojęcia modernizmu i postmodernizmu. Dekonstrukcjonizm i antyhumanizm. Przemiany kulturowe w społeczeństwie postmodernistycznym. Egzystencjalne dylematy współczesności.

Problem bezradności poznawczej

M. Buber „Problem człowieka”

Teza: w dziejach człowieka występują epoki zadomowienia i bezdomności

• Człowiek średniowieczny był zadomowiony

• Zadomowienie kosmogeniczne - Arystoteles

• Tomizm - uzasadnienie teologiczne

• Hegel - zadomowienie tylko dla jednego pokolenia, zadomowienie logo-logiczne

• Oświecenie - od tego czasu mamy do czynienia z bezdomnością człowieka, powstanie bezdomności związanej z pewną wizją wszechświata, bezdomność - człowiek nie wie, jakim jest fragmentem wszechświata, wszystko jest względne i nic nie jest ważne

Heidelberg - teoria nieoznaczoności, nasza rzeczywistość w sensie fizycznym jest dziurawa, cząstki mogą się przemieszczać

Przyczyny bezdomności: odkrycia naukowe, technologia, ekonomia

Zanik wspólnoty, zabrano człowiekowi pojęcie prawdy

Miś - definiuje to w innych kategoriach - esencja (pewna natura człowieka) i egzystencja (bycie, stawanie się) człowieka

A. Miś, Filozofia współczesna. Główne nurty

Humanizm - teza za, teza przeciw

HUMANIZM - termin stworzony w 1808r. przez F. J. Niethamera. Jest to albo określona teza dotycząca ludzkiej kondycji albo dyrektywa, traktująca pewną formę ludzkiej egzystencji za wartość. Dyrektywa zakłada ową tezę, występują między nimi bezpośrednie powiązania.

Pytania jakie zadaje sobie człowiek dotyczą jego sytuacji w świecie, pytając o wyznaczniki swojej egzystencji w świecie musi stanąć przez przed kwestią: czy zajmuje postawę podmiotową czy też jest jedynie przedmiotem wystawionym na działanie innych?-> kwestia komunikacji. Chodzi w niej o wielostronną łączność człowieka ze sobą, z innymi i ze światem zewnętrznym. Humanistyczne rozwiązanie tej kwestii określone jest jako doświadczenia ludzkiej wolności, wyraz optymistycznej ufności człowieka wobec świata, siebie samego i innych ludzi. Jest to teza humanizmu.

Negatywne rozwiązanie kwestii komunikacji nazywane jest tezą antyhumanizmu. Wyrasta ona z nieufności, jest przejawem poczucia niemocy i niewiary w siebie, a niekiedy świadomości zniewolenia i osaczenia, porażki i niespełnienia. Wówczas świat i człowiek nie są traktowani jako coś co można opanować, sprawować nad nim kontrolę, a przeciwnie: świat odbierany jest jako tajemnica, jest niepewny, nieprzewidywalny. Odnosi się to do świata przyrodniczego, bytu społecznego i drugiego człowieka. Neguje się zasadę intersubiektywności, porozumienia i zrozumienia. Wtedy człowiek widzi siebie jako przedmiot działania, nad którymi nie panuje.

Antyhumanizm jest wyrazem kryzysu egzystencjalnego (E. Levinas). Kryzys humanizmu ma swoje źródło w doświadczeniu ludzkiej bezradności, dzisiejszy świat dokonuje negacji humanistycznych idei - przekonanie o daje człowiekowi możliwości zapanowania nad światem i swoją egzystencją, możliwość nawiązania komunikacji z innymi i przeniknięcia całego bytu naukową myślą.

Dyrektywy humanizmu i antyhumanizmu:

• Humanizmu - przekonanie, że człowiek jest najwyższą wartością i dobru człowieka, jego szczęściu i rozwojowi wszystko powinno być podporządkowane. Zakładać należy przy tym możliwość poznania czy samopoznania człowieka, umiejętność tworzenia wspólnot z innymi, widzi się szanse na opanowanie przez ludzkość warunków jej egzystencji, czyli przyjmuje się tezę humanizmu.

Dyrektywa ta wprowadza rozgraniczenie na esencję i egzystencję człowieka.

Egzystencja to nie tylko trwanie, ale też stawanie się

Czy istnieje ład obiektywny? Jeśli tak, to czy jesteśmy w stanie go zobaczyć, czy jest dla nas poznawalny?

Istnieje esencja - natura ludzka, człowiek żyje zgodnie ze swoją naturą, zgodnie ze swoim bytem, jeśli nie - niezgodnie ze swoim bytem

Zakłócenia komunikacji z bytem lub jej zerwanie - egzystencja nie jest zgodna z esencją - kryzys egzystencjalny

Idee humanizm w filozofi:

- apokatastaza - odnowienie, wszechpojednanie, myślenie o przyszłym stanie doskonałej szczęśliwości, kiedy człowiek będzie stanowił jedno z sobą, innymi i całym bytem.

- teoria alienacji istoty człowieka - myśl o możliwości ostatecznego poznania samego siebie i świata, nadzieja na ostateczne zapanowanie nad swoją egzystencją, idea wspólnoty gatunku ludzkiego.

a) zasada nadziei - rządzi powstawaniem takich myśli, rzadko kiedy ruguje całkowicie świadomość trudności, jakie czekają ludzkość na drodze do pełnej komunikacji

b) symbol labiryntu - często używany w rozważaniach nad losem ludzkim. Albo kondycja ludzka polega na szukaniu i walce, bywa że nie dochodzi się do niczego i traci się swoje życie w zmaganiach z losem, chociaż szczególnie wytrwali i dzielni przezwyciężają niebezpieczeństwa, a człowiek wie, że w labiryncie istnieje wiele ślepych dróg, ale ostateczny sukces jest możliwy (jest o to humanistyczne przesłanie tego symbolu), albo labirynt bez wyjścia, ostateczne zwycięstwo nie jest możliwe, pozostaje tylko błąkanie się - to już jest antyhumanizm.

• Antyhumanizmu - to rhizoma (patrz niżej)

ANTYHUMANIZM - krytykuje humanizm za jego wewnętrzne sprzeczności, za to że prowadzi do terroru - w imię człowieczeństwa zwalcza się i represjonuje realnych ludzi. Zarzuca humanizmowi opieranie się na metafizyce (M. Heidegger). Starano się dowieść niemożność komunikacji (Derrika). Destrukcji uległo pojęcie podmiotu i przedmiotu.

Rhizoma - książka G. Deleuze i F. Guattarii „Rhizome”. Labirynt - obraz losu, myśli sensu i losu nazwany został właśnie rhizomą. Rhizoma to roślina o poplątanych i długich, unoszących się nad ziemią korzeniach, nie ma początku ani końca, Najważniejszą jej właściwością (już jako symbolu) jest to, że każdy fragment może się łączyć z innymi, nie ma wyróżnionego centrum, jest tylko wielość. Rhizoma może być rozerwana, nic nie wyrasta jedno z drugiego, nie ma głębokiej struktury. Wobec tego świat nie jest drzewem a rhizoma, czymś nieokreślonym, splątanym, pozbawionym struktury, człowiek w nim musi uznać dążenie do komunikacji za niewykonalne.

Antyhumanistyczna teoria o normadyzacji (normades = pasterz) - noramadzi nie są przywiązani do jednego miejsca, ciągle zmieniają otoczenie i ciągle żyją inaczej, zawsze są gotowi do zmian, nic w ich życiu nie jest pewne i ustalone.

MODERNIZM - to przekonanie, że oto nadszedł czas całkowicie inny od dotychczasowego, że nastąpił przełom czy nawet zerwanie z przeszłością. Manifestowanie rozczarowania dotychczasową kulturą i głoszenie jej upadku. Nastroje nihilistyczne i katastroficzne, ironia i autorefleksyjność. Modernistyczne myślenie określić można jako opanowane przez przekonanie, że komunikacja człowieka ze sobą, z innymi i światem albo nigdy nie istniała albo właśnie została przerwana. Rozum stał się czymś podejrzanym, razem z filozofia i nauką. Podważono humanistyczne ideały.

POSTMODERNIZM - zespól mniej lub bardziej powiązanych ze sobą zjawisk w sztuce najnowszej, filozofii i nauce oraz w obyczajowości, które wyrastają ze sprzeciwu wobec tradycyjnego humanizmu, niekiedy przeradzaja się w radykalny antyhumanizm. Termin ten sygnalizuje również zjawisko powszechnie dostrzegane: głęboki kryzys społeczeństwa zachodniego ery postindustrialnej oraz podstawowych zasad, na których opierał się rozwój nowoczesnej kultury - nowoczesności. Terminu postmodernizm używa się dla oznaczenia tendencji we współczesnej kulturze, które kontynuują modernistyczną literaturę i filozofie z końca XIX i początków XX w. Postmodernizm to cos, co nastąpiło po modernizmie dziedziczy po nim, jest w pewnym sensie jego kontynuacją, ale też wyrósł ze sprzeciwu i rozczarowania się modernizmem.

Kontynuacja ta może przybierać trzy formy:

1. jako wzmocnienie, radykalizacja tez modernistycznych

Derrika, M. Foucault, P. Bourdieu

2. reakcja na modernizm może postulować powrót do tego, co niegdyś modernizm kwestionował lub chociaż powrót do pewnych elementów przedmodernistycznej kultury, np. powrót do sacrum.

3. po stwierdzeniu, że świat utracił sens można chcieć wycofać się z tego świata lub dążyć do tego, by go zmienić, np. ucieczka w inna rzeczywistość.

S. Sontag, H. Marcuje

Postmodernizm może być pesymistyczny i optymistyczny (wniosek z powyższego)

DESTRUKCJONIZM - jeden z nurtów postmodernizmu. Chcąc zrozumieć jego sens należy odróżnić zasady krytycyzmu od zasady dekonstrukcji:

• Zasada krytycyzmu - pojawiła się gdy człowiek zaczął odróżniać swoje halucynacje i wyobrażenia od rzeczywistości. Mówi ona, że należy dokładnie przyglądać się każdemu pojęciu, bo może się okazać tylko urojeniem ludzkiego umysłu (hipostazą). Nie sprzeciwia się zasadzie humanizmu. Zmierza do tego by odsłonić poznawalny przedmiot, udostępnić go podmiotowi. Należy dokonać krytyki świadomości aby uzyskać prawdziwą wiedzę.

• Zasada dekonstrukcji - niektórzy filozofowie ja dodają, bo uważają, że sama zaś. Krytycyzmu nie wystarcza. Po pierwsze twierdzą, że przedmiot poznania ze względu na swoje istotne właściwości nie jest poznawalny - negacja idei poznawania jako odwzorowywania rzeczywistości i podważenie mniemania o prawdziwości teorii naukowych czy filozoficznych. Zostają one ujęte w konstrukcje ludzkiego umysłu (konstruktywizm) i nie muszą być prawdziwe. Po drugie podmiot poznający uznaje się za niezdolny do uzyskania prawdziwej wiedzy. Znowu - wiedza to konstrukcja podmiotu poznającego, poznawanie to konstruowanie. Podmiot nie jest w swym działaniu skrępowany nakazami i zakazami, ale może łatwo odejść od PRAWDY, o ile dojście do niej jest w ogóle możliwe. Uzyskanie prawdziwej wiedzy może być niemożliwe. Wtedy zakłada się, że poznawanie może zostać oczyszczone z czynników, które uniemożliwiają osiągnięcie prawdziwej wiedzy, można zredukować poznawanie do jego czystej, właściwej postaci.

Dekonstrukcjonizm wątpi w ludzkie zdolności poznawcze, odrzuca humanistyczne przekonanie o komunikacji.

Różnia -(Derrida „Różnia”). Zamiast szukać substancji, arche, absolutu, dokonuje się „afirmacji różni”. Różnia nie może być wyłożona, bo można wyłożyć jedynie to co w pewnej chwili jest obecne, jak np. byt obecny w swej prawdzie czegoś obecnego. Różnia jest tym co umożliwia uosabianie się bytu obecnego, sama nie uobecnia się nigdy, nie da się więc jej określić.

Logocentryzm metafizyki zachodniej - przekonanie, że istnieje jakiś logos, który da się wykryć i pozytywnie wyróżnić przez język.

Fonocentryzm - pismo to niedojrzały zapis mowy, która ma być wyrazem myśli, odzwierciedlającej byt.

Destrukcjonizm to też destrukcja istniejących konstrukcji myślowych i ewentualnie złożenie z uzyskanych tak elementów na oczyszczonym terenie nowej całości. Etap pierwszy polega na ukazaniu prawdziwych, mogących być ukrytymi i niewidocznymi, sensów w dekonstruowanej wiedzy. Można to robić na wiele sposobów, m.in. przy pomocy analizy semiotycznej, genealogicznej i funkcjonalnej.

Cztery elementy definicji POSTMODERNIZMU:

1. Cezury - pierwsze wzmianki 1946 r., w latach 60-tych, 70-tych w architekturze, później socjologia postmodernistyczna

2. Prawomocność - intelektualne korzenie (poj. rhizomy, nie możemy połączyć w jedną całość, rhizomatyka - bezradność poznawcza, w zetknięciu się z rewolucja technologiczną, ze zmianą społeczno-ekonomiczną, człowiek zdał sobie sprawę, że umiejętność myślenia jest produktem ubocznym ewolucji), E. O. Wilson „Konsyliencja” - przeciwstawia się postmodernizmowi, Giddens, Lyotard - postmodernizm nie jest faktem stałym

3. Zakres - nieograniczony

4. Treści - różnia, paralogia (sokal hoax - przykład paralogii)

Socjologia postmodernistyczna - współczesna socjologia jest bardzo mocno filozoficzna

1. Definiowanie poprzez problemy, które ona obejmuje:

• Jesteśmy współczesnymi koczownikami, jesteśmy nomadami w sensie zawodowym, w społeczeństwie postmodernistycznym dwa rodzaje - nomadzi i włóczędzy

• Problem konsumpcjonizmu, pojęcie konsumizmu przywoływał w swoich encyklikach Jan Paweł II, kondycja człowieka definiowana przez mieć, a nie być (E. Fromm)

• Teoria komunikowania - w sensie sfragmentaryzowanym, rzeczywistość - metafora rozbitego lustra (postmodernizm mówi, że każdy rodzaj dyskursu jest uprawniony, socjolog i inny naukowiec uprawia swoją grę - nie jest mędrcem)

• Imagologizacja zycia społecznego - rzeczywistość zapośredniczona przez media

• Podejście postmodernizmu do zjawiska władzy

• Program:

• Pozytywny - możemy tylko interpretować rzeczywistość i jej doświadczać

• Negatywny - nie ma żadnej wiedzy pewnej, nie możemy się spodziewać, że doświadczymy pewnej wiedzy

A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość

Nowoczesność znamionuje rozpowszechnione zwątpienie w opatrzność połączone z dostrzeżeniem dwoistej natury nauki i techniki, z jednej strony stwarzających nowe parametry ryzyka i zagrożenia, a z drugiej dostarczają ludzkości obiecujących rozwiązań - sceptycyzm.

Zmiany wykraczaja poza wszelkie oczekiwania człowieka i wymykaja się jego kontroli. Jego nadzieja na coraz skuteczniejsze podporządkowywanie sobie społecznego i naturalnego środowiska okazuja się bezzasadne. Wiedza przenika warunki działania, które opisuje i analizuje, co wprowadza wciąż nowe niejasności w obszar i tak już uwikłanych w błędne koła i podważalnych posttradycyjnych pretencji poznawczych.

Logika opatrznościowa zawiera w sobie pozostałości sięgającej czasów przednowoczesnych koncepcji losu. W warunkach nowoczesności los jest pojmowany w tradycyjny sposób, ale nie odpowiada fundamentalnemu przypisywaniu znaczenia dla ryzyka. Przyjmuje się do wiadomości i akceptuje to, że nasze działania nie układają się w z góry określony sposób i zawsze pozostają otwarte na przygodne zdarzenia.

U. Beck - „społeczeństwo ryzyka” - życie w nim to życie z analitycznym nastawieniem do możliwych sposobów działania.

Nowoczesny sposób działania ma charakter kontrfaktyczny - jest mnóstwo możliwych sposobów postępowania, myślenia „co by było gdyby…”. Możliwe warianty przyszłych zdarzeń są refleksyjnie układane w ramacha aktualnych warunków działania, kiedy ich częścią staje się wiedza o nich.

Kiedys członkowie wspólnot jeśli chcieli mogli życ wyłącznie zdani na wiedzę własnej wspólnotylokalnej lub najbliższej grupy rodowej - dziś jest to niemożliwe.

Różnica między tym co było kiedys a tym co jest teraz odnosi się do relacji między wiedzą techniczną i potoczna, wiąże się z dostępem, jaki mają laicy do specjalistycznych informacji.

Specjalizacja jest sednem nowoczesnych systemów abstrakcyjnych, Wiedza jest dostępna każdemu, komu tylko starczy środków, czasu i energii żeby ją zdobyć.

Dochodzi do zamazywania się jednych sfer wiedzy poprzez wyostrzanie innych.

J.F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna: raport o stanie wiedzy

POSTMODERNIZM - termin z zakresu krytyki literackiej i artystycznej, mający pierwotnie odniesienie do pewnych trendów w architekturze, oznacza wtedy estetykę, która zrywa z modernistycznym awangardyzmem

Charakterystyczna dla postmodernistów jest krytyka metafizyki i wszelkich fundamentów, czy „reguł nad regułami”, pochwała pluralizmu, różnicy itd.

Postmoderne - należy tłumaczyć jako ponowoczesny, odnosi się do kryzysu nowoczesności rozumianej jako pewien projekt cywilizacyjny, szczególnie filozoficzny, a nie kryzys artystycznego modernizmu

U Lyotarda ponowoczesność zarysowana jest raczej jako nadchodzące i po części już istniejąca epoka

Podstawowa teza Lyotarda - mamy dziś do czynienia z kryzysem „wielkich narracji” lub „wielkich opowieści”, co prowadzi do rozmaitych rodzajów dyskursu, różnych wypowiedzi i zdań; na tym polega podstawowy wyróżnik ponowoczesności; jak doszło do tego rozpadu?

Nowoczesność u Lyotarda odpowiada epoce „wielkich opowieści”, których celem było legitymizowanie nie tylko nauki, ale także wszelkich działań społecznych; nadbudowując się nad dyskursami szczegółowymi albo nad językami empirycznymi, a roszcząc sobie pretensje do ich uzasadniania i fundowania, opowieści te mały status metanarracji

Dwa typy metanarracji:

1. Rozumu praktycznego - „opowieść wolnościowa”, wywodzi się od Rousseau, charakteryzowała zwłaszcza pewną tradycję francuską absolutnego rewolucyjną, odwołującą się do metafizycznie pojmowanego ludu, jako uniwersalnego podmiotu praktycznego oraz do konieczności jego emancypacji, nauka to tylko środek zapewniający triumf wolności

2. Rozumu absolutnego - „opowieść spekulatywna”, wywodzi się z niemieckiego idealizmu, urzeczywistnianego przez Hegla, w ……ludu stawia ducha w jego drodze do samowładzy, nauka miała tu być tylko momentem tego absolutnego ruchu i absolutnej spekulatywnej syntezy

Dziś w społeczeństwach postindustrialnych nie wierzymy już w wielkie opowieści i też utraciliśmy tęsknotę za nimi. Przyczyna - kolejna rewolucja technologiczna i triumf wolnorynkowego kapitalizmu, dzisiejsza epoka jest epoką zwycięskiego empiryzmu, odrzucającego wszelką metafizykę. Ale metanarracje rozpadły się też u swoich podstaw, też one same zaczęły się rozpadać.

Opowieść wolnościowa uznaje prymat proskrypcyjnej funkcji języka, zakłada różnicę między perskrypcją a deskrypcją, w efekcie postulaty praktyczne stają się grą językową (chodzi o sprawiedliwość) odmienną od gry językowej nauki (chodzi o prawdę).

Opowieść spekulatywna - matenarracja ducha, która chce być prawdziwą wiedzą zostaje rozsadzona przez rozwój szczegółowych nauk, okazuje się pseudo-wiedzą, gdy odnosimy do niej same kryteria naukowe, które miała ugruntowywać.

Wniosek: każda nauka ustanawia własne kryteria, kryteria postmodernizm polega na odkryciu, że nie istnieje metakryterium („reguła reguł”), która pozwalałaby rozstrzygać między tymi rozmaitymi kryteriami.

Upadek metanarracji oznacza wyzwolenie od nauki, co ma oznaczać właśnie, że nie dzieli się na dziedziny, a teorie i pomysły(tym bardziej płotne, im bardziej rozbijają tradycyjną koncepcję nauki

Najnowsza nauka dostarcza raczej argumentów, dlaczego w sposób pewny niczego wiedzieć nie możemy, ale to inspiruje.

Nie ma jednej prawdy (zgodnie z tym, co wyżej), można wymyślać nowe pomysły w nieskończoność, nauka staje się sztuką, zabawą, są jakieś reguły, ale nie jakieś ostateczne. Najistotniejszą właściwie ponowoczesną legitymacją nauka ma być legitymacja przez „paralogię”( wypowiedzi itp. Bez sensu, logiki, niezrozumiałe, pomimo zachowania pewnych ram)

Model ponowoczesnej nauki idealnej

Cywilizacja skuteczności

Technologiczny kapitalizm prowadzi do „paralogii” - sprzyja temu postępująca informatyzacja społeczeństwa, która rozsadza system, sprawiając, że zanika w nim centrum decyzyjne: dostęp do sieci komputerowych i możliwość do uzyskiwania i przetwarzania informacji staje się coraz bardziej powszechne a tym samym wymyka się spod kontroli

Ponowoczesność jest załamaniem nowoczesności jako globalnego projektu i też, czymś co z nowoczesności wynika, trochę stanowi tylko jej radykalizację

Nowoczesność - epoka „wielkich opowieści” od początku skazana była na klęskę, bo wyrosła z krytyki, która obróciła się przeciwko niej. Potępiała narrację tradycyjną, widząc w niej mit i bujdę, ale sama przekształciła się w superbajkę.

Ponowoczesność przyniosła ostatecznie odczarowanie świata, jest więc anty- i ultranowoczesna.

Społeczeństwo ponowoczesne przypomina mgławicę, składającą się z wielu dyskursów dyskursów gier językowych. Jednostki tworzą tożsamość graczy - wygrywa ten, czyje posunięcie jest „lepsze”, bardziej skuteczne, nowatorskie.

Idea sprawiedliwości - możliwość swobodnej gry dla wszystkich

K. Wilkoszewska, Wariacje na postmodernizm

Postmodernizm to określenie wieloznaczne::

1. co do swojej prawomocności:

nie zaistniały żadne nowe zjawiska, które by usprawiedliwiały potrzebę wprowadzenia tego terminu

2. granice czasowe:

mają tendencje do stałego rozszerzania się. Pojęcie to oznacza naszą teraźniejszość, drugą połowę XX w., od lat 60',

3. zakres znaczeniowy:

jest nieograniczony - sztuka, nauka, filozofia itd.

4. wypełniające je treści:

treści rozsadzają pojęcie - wiek nowych technologii a kres technologicznej dominacji. Ponadto żyjemy w czasach fragmentaryzacji i heteronomii, jedni traktują ten stan jako przejściowy i oczekują na postmodernizm, który przyniesie jakąś nową integrację, inni - że stanowić będzie koniec nadziei na integrację i wskazują optymistyczne widoki dla pluralistycznego i sfragmentaryzowanego świata.

Co wyróżnia postmodernizm?= pytania o rozum, racjonalność, rolę racjonalnego i humanistycznego oświecenia dla kulturalnego i politycznego oblicza zachodniego świata, problem przemocy, zagadnienie śmierci, stosunek do kategorii prawdy, problem nowej wrażliwości w obrębie świadomości estetycznej, analiza wpływu mediów.

Termin postmodernizm wskazuje, że obecnie zachodzi wielkościowy złożony proces zmian, niemal we wszystkich dziedzinach - sztuka, nauka, filozofia i w całej naszej kulturze.

Habermas -dla niego nadejście postmodernizmu jest bezzasadne, broni tradycji, moderna jest ciągle niespełniona i godna kontynuacji

Lyotard - moderna dobiega kresu, wraz z wyczerpaniem się oświeceniowych opowieści o emancypacji człowieka i o społecznym wyzwoleniu. Postmodernizm to nowy stan ducha, jeszcze nie nowa epoka.

Moderniści twierdzili ze ich epoka jest nieprzekraczalna, a wiec można sądzić że postmodernizm ma ambicje przekroczenia moderny. Nie jest to jednak pożegnanie z moderna, a przyjęcie wobec niej postawy pytającej. Postmodernizm jest to radykalny modernizm, albo pomaga głębiej zrozumieć modernę, jej motywy techniki, granice i błędy. Postmodernizm jest więc pełną świadomością moderny, która ta skrywała.

Początki:

USA lata 60'; artykuł L. Fiedlera z 1969 r. czy S. Sontag - postmodernistyczność możemy znaleźć wszędzie, gdzie uprawiany jest zasadniczy pluralizm - rozsypanie się świata, jego fragmentaryzacja witane są radośnie. Utraciliśmy tęsknotę za całością, idee jedności, gdyż wielość, rozmaitość mogą się teraz jawić jako szansa ()postmodernistyczny pluralizm). Tak rozwinęły się kontury pojęcia postmodernizmu.

Od 1975 termin ten funkcjonuje w architekturze

Nie było nigdy epokowego przełomu w ścisłym sensie.

---