POWSZECHNA HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA

Państwo

1. Państwo europejskie. Definicja i zasięg. Periodyzacja.

Teoria współczesnego państwa ukształtowała się dopiero między XVIII a XIX wiekiem

Dziś: Państwo jest polityczną organizacją społeczeństwa wyposażoną w suwerenną władzę jest też organizacją terytorialną i przymusową. Na państwo składają się takie elementy jak: Terytorium Ludność (społeczeństwo)Władza, Kultura Prawo Język, Terytorium państwa � zakres sięgania władzy państwowej na określonym terenie (jest to zarówno obszar lądowy i w głąb ziemi jak i wody przybrzeżne strefa powietrzna nad obszarem państwa statki wodne i powietrzne należące do tego państwa )Pierwotnie Państwo � jako wytwór woli boskiej a władza monarsza jest odbiciem woli boskiej Do IX � X wieku państwo miało charakter osobowy � dopiero później zasięg terytorialny Korzenie państwowości europejskiej wywodzą się od kilku czynników Tradycja ludów wędrownych Podstawową jednostką organizacji stanowił ród, kilka rodów składało się na plemię, które tworzyły państwa szczepowe (plemienne) których ustrój nazywany jest demokracją wojenną. Kultura antyczna (Grecja Rzym) Kultura jude o-chrześcijańska. Periodyzacja: Państwo plemienne, Państwo feudalne, Monarchia.

2. Dwór w państwie europejskim jako ośrodek władzy i zarządu

Ośrodkiem zarządu kraju był dwór królewski, w którym skupiała się grupa urzędników nadwornych, kierujących określonymi gałęziami zarządu państwa. Wywodzili się oni od dawnych urzędników frankońskich. frankońskich

We Francji byli to

1Seneszal-stał na czele wojska i miał szerokie uprawnienia sądowe

2. Kanclerz, z reguły duchowny, stał na czele kancelarii królewskiej, miał wpływ na sprawy państwowe, wymagające pisemnego załatwienia.

Do dygnitarzy koronnych należeli też:

Konstabl

Cześnik

Dygnitarze ci zazwyczaj dziedziczni reprezentowali interesy swej klasy i ograniczali wł. Król.

Wszelkie akty królewskie wymagały ich zgody.

W 1191 Filip August zlikwidował urząd seneszala, który zaczął zagrażać wł. Królewskiej. Jego funkcje wojskowe przejął konstabl, a sądowe kanclerz.

W XIII w. władcy zredukowali funkcje wielkich dygnitarzy, poza urzędem kanclerza i konstabla-którzy utrzymali się w niezmienionym kształcie do XVIII w.

Niemcy przejęli także z pań.frankońskiego sztab urzędów nadwornych-kanclerza, cześnika, marszałka itd. Urzędy z czasem zmieniły się w dziedziczne lenna i stały się godnościami tytularnymi. Funkcje nadworne sprawowali też ministeriałowie.

W Anglii spotykamy:

-seneszala

-komornika

Także i tu urzędy te z czasem nabrały charakteru tytularnego.

tytularnego Anglii do pocz. XIII w. najważniejszą funkcję odgrywał wielki justycjariusz- główny pomocnik i zastępca króla. Urząd ten zniesiono bo zaczął zagrażać wł. Król.

Później na czoło wysunął się kanclerz-sprawował kontrolę nad dokumentami wychodzącymi z kancelarii. Powierzono mu także sąd kanclerski.

3. Państwo związków osobowych

4. Prawa i podstawy władzy monarszej w państwach europejskich w okresie wczesno-nowożytnym

5. Unie państwowe w ustroju państw europejskich do XVIII w.

6. Wpływ reformacji na rozwój europejskiej koncepcji państwa

7. Rola dynastii i praw sukcesyjnych na rozwój i funkcjonowanie państw w Europie do XVIII w.

8. Absolutyzm oświecony

Okres monarchii absolutnej stanowi okres przejściowy od państwa feudalnego do kapitalistycznego. Wiązało się to ze zmianami (już od XV w.) jakie zachodziły w monarchii stanowej, która przestała być państwem patrymonialnym, a instytucją publiczno- prawną. Podstawy polityczne powstania tego ustroju to ograniczenia uprawnień nabytych przez stany i znoszenie zgromadzeń stanowych przez władców. Podstawy gospodarcze, to rozwój gospodarki towarowo- pieniężnej i rozkład gospodarki feudalnej. Nastąpił wzrost pozycji mieszczaństwa i akumulacja kapitału miejskiego- ta grupa społeczna zdoła popierać silną władzę królewską. Silnym czynnikiem była także w XVI w. reformacja, doprowadziło to do zmian społecznych, wojen wewnętrznych i zmiany pozycji króla (jako obrońcy zmęczonego społeczeństwa).

Główne cechy:

- publiczno- prawny charakter państwa

- nieograniczona władza monarchy- „z łaski Bożej” , a następnie jako pierwszego sługi państwa

- zarząd państwa oparty na centralizmie i biurokratyzmie- zarówno na szczeblu centralnym i lokalnym, kierowany przez zawodowych, nominowanych urzędników

- rozbudowa armii (coraz częściej stałej i zawodowej)

- w strukturze społecznej nadal dominowała szlachta, lecz swoje uprawnienia rozszerzyło mieszczaństwo

- starano podporządkować religię państwu, Kościoły miały służyć państwu

Anglia:1485 r. (rządy Tudorów)- 1649 r. (ścięcie Karola I)

Cechy absolutyzmu angielskiego:

- utrzymanie się parlamentu (w innych państwach likwidowano reprezentacje stanowe), który rezygnował ze swych głównych uprawnień i poparł rządy absolutne

- nie doszło do rozbudowania centralistycznego aparatu państwowego, głównym narzędziem była zreformowana Rada Królewska- Tajna Rada

- w 1487 r. z Rady Królewskiej wyłonił się Sąd Izby Gwiaździstej, który rozpatrywał przestępstwa przeciw bezpieczeństwu państwa ( było to narzędzie walki króla z przeciwnikami politycznymi)

- zarwanie z Rzymem i powstanie Kościoła anglikańskiego, na czele z królem

- rozwój gospodarczy- przemysł (np. sukienniczy), udoskonalenie technik rolnych; organizacja przemysłu oparta na manufakturach, polityka merkantylizmu, rozwój handlu- kampanie handlowe, kapitalizm

Francja

XVI- XVIII w. (1789- wybuch rewolucji)Cechy absolutyzmu francuskiego:

- do powstania monarchii absolutnej podobnie jak w Anglii przyczynił się sojusz króla z mieszczaństwem

- nieograniczona władza króla(poza prawami boskimi), która obejmowała wszystkie dziedziny życia społecznego

- państwo nabrało charakteru policyjnego

- zarząd państwa oparty na centralizmie i biurokratyzmie( organy doradcze miały tylko głos doradczy dla króla) oraz fachowo wykształcony aparat urzędniczy

- król rządził w oparciu o ministrów (kanclerz+ 4 sekretarzy+ generalny kontroler finansów), którzy byli odpowiedzialni tylko przed nim; i Rady Królewskie (wywodzące się ze średniowiecznych kurii; Rady: Prywatna, Stanu, Depesz, Finansowa)

- zanik Stanów Generalnych- od 1614

- nowe urzędy lokalne: gubernatorzy i intendenci

- jako, iż królowi przysługiwała pełnia władzy sadowniczej, główną rolę odgrywały sądy królewskie

- podporządkowanie Kościoła państwu

- gospodarka: polityka merkantylistyczna, zakładanie manufaktur, gospodarka całego kraju miała być podporządkowana i służyć państwu

- „prawa fundamentalne” - obowiązujące nawet króla

Rosja:

Poł. XVII w.- XVIII w.

Okres monarchii absolutnej w Rosji to okres przełomowy- wyjście tego państwa z zacofania i wkroczenie na drogę potrzebnych reform:

- Rosja stała się cesarstwem po ogłoszeniu w 1721 r. Piotra I cesarzem (imperatorem) Wszech Rosji

- cesarz stanął nie podlegał żadnemu prawu (nawet sukcesji tronu- mógł nominować swojego następcę

- cesarz stanął na czele Kościoła prawosławnego i dla zarządu cerkwią powołał Święty Synod

- aparat państwowy oparty na zasadach centralizmu i biurokratyzm (powołał w 1711 r. Senat Rządzący- organ doradczy cesarza, kolegia)

- podział administracyjny na gubernie, prowincje, dystrykty

- powszechny obowiązek służby wojskowej

- reformy gospodarcze: budowa manufaktur, okręgów przemysłowych, merkantylna polityka, rozwój handlu

• zmiany społeczne- polepszenie pozycji mieszczaństwa

9. Europejskie państwa złożone w Europie do końca XVIII w.

        pojawiły się w związku z rozwojem różnego rodzaju kształtów federalizmu

        federalizm istnieje:

a)       w państwie złożonym tzn. niejednolitym, nie unitarnym

b)       w państwie w którym szeroko rozwinięta jest decentralizacja zarządu terytorialnego

 

Unia personalna to połączenie dwóch odrębnych państw osobą wspólnego monarchy; każde państwo zachowuje pełną niezależność oraz odrębne urzędy państwowe; mogła prowadzić do trwałej unii realnej, np. Unia Anglii ze Szkocją 1707r.

Unia realna to trwałe połączenie państw osobą monarchy, oraz wspólnych instytucji takich jak wspólny parlament czy rząd; przejawiała się tym, że państwa związane unią realną traciły swoją suwerenność na rzecz państwa zjednoczonego lub jedno z państw było wchłaniane przez drugie

Konfederacja(związek państw) – to połączenie suwerennych państw w celu realizowania ogólnych, ściśle określonych i ograniczonych wspólnych celów; nie ma znamion odrębności państwowej; opiera się na umowie międzynarodowej i normach prawa międzynarodowego; decyzje podejmowano jednomyślnie;

Federacja(państwo związkowe) państwa delegują część swej suwerenności nowemu, powołanemu przez siebie państwu federalnemu; ma charakter rzeczywistego, suwerennego państwa; może posiadać własną Konstytucję i wspólne urządzenia państwowe do spraw wspólnych; federacja jest państwem, którego ustrój opiera się na normach prawa wewnętrznego konstytucyjnego; w sprawach wspólnych decyzje podejmowane są większością głosów;  

Na ziemiach niemieckich

       Do 1806r. konfederacja I Rzesza Niemiecka;

        od 1806 kolejna konfederacja – Związek Reński (bez Prus i Austrii) pod protektoratem Napoleona(upada w 1815r.);

        1815 1867 Związek Niemiecki III konfederacja utworzona na mocy Kongresu Wiedeńskiego, części składowe Austria i Prusy; 1867 nadanie konstytucji dla Związku Północnoniemieckiego kres Związku Niemieckiego, początek Związku Północnoniemieckiego (1866/67 1871 w jego skład nie wchodzi Austria; kanclerz Prus Bismarck główny inspirator utworzenia federacji; konstytucja Związku Północnoniemieckiego z 1877 (wzorem Karta Konstytucyjna z 1814); szeroka władza dla przewodniczącego)

Wielka Brytania Nazwa wprowadzona została przez akt prawny na początku XVIII Ustawa o unii ze Szkocją z 1706 z mocą obowiązywania od 1707 (jako rozwinięcie unii personalnej z 1603r.) 

 

10. System parlamentarno-gabinetowy w państwach europejskich

Kształtowanie się systemu parlamentarno - gabinetowego najlepiej prześledzić na przykładzie kraju, który uznawany jest dziś za model [Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]tego systemu - Anglii. [Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

W XVII i XVIII wieku doszło w Anglii do poważnych zmian ustrojowych, które przyczyniły się do powstania tzw. rządów parlamentarno - gabinetowych.[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

System ten zapewnił parlamentowi pełną kontrolę nad władzą wykonawczą nie krępując jednocześnie sprawności jego funkcjonowania.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Zasady funkcjonowania angielskiego systemu parlamentarno - gabinetowego[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- gabinet przejął władzę wykonawczą i stał się organem władzy parlamentu. Aby to ugruntować posłużono się zasadą, że „król nie może czynić źle” czyli że jest nieodpowiedzialny - jego akty wymagają kontrasygnaty premiera lub odpowiedniego ministra. Pozbawiło do angielskiego monarchy możliwości samodzielnego sprawowania rządów.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- „król panuje, ale nie rządzi” - jego funkcja przypomina raczej funkcję reprezentacyjną[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- odpowiedzialność solidarna gabinetu - polegająca na tym, że w przypadku zakwestionowania polityki lub postępowania któregokolwiek z ministrów ustępuje cały gabinet.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Geneza systemu parlamentarno gabinetowego[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Geneza tego systemu sięga czasów rządów dynastii Stuartów sprawujących władzę poprzez swoich urzędników w tzw. Tajnej Radzie. Znaczna ilość członków tej rady czyniła ją niezdolną do wydajnego funkcjonowania - powołano więc w ich miejsce ministrów, który zbierali się w gabinecie królewskim (stąd nazwa gabinetu i rządów parlamentarno - gabinetowych). Jednakże różnice zdań pomiędzy ministrami różnych orientacji politycznych utrudniały zawarcie consensusu, toteż zaczęto powoływać (od czasów panowania Wilhelma Orańskiego) ministrów należących do jednego tylko ugrupowania (ugrupowania Wigów lub Torysów) zależnie od tego, które z tych ugrupowań miało większość w izbie gmin. Przewodnictwo gabinetu obejmował tzw. pierwszy minister (stąd ogólnie przyjęta dziś anglojęzyczna nazwa funkcji naczelnika rządu - prime minister).[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Najważniejszą rolę na ukształtowanie się tego systemu miały dwie ustawy:[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

* Bill of Right - 1689, znacznie rozszerzająca uprawnienia parlamentu (m.in. zakaz nakładania podatków bez zgody parlamentu i postulat częstego jego zwoływania)[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Ustawa Sukcesyjna - 1701 (The Act of Settlement) - podkreślała że monarcha związany jest powszechnie obowiązującym prawem, wprowadziła w sposób pośredni zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministra za króla.[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

11. Monarchia konstytucyjna w tradycji europejskiej

Pierwszą monarchią konstytucyjną, choć o specyficznej jedynie materialnej, a nie formalnej konstytucji była monarchia konstytucyjna z rządami parlamentarnymi w Anglii. Opierała się ona przede wszystkim na aktach z lat: 1215 (Wielka Karta), 1628 (Petycja Prawa), 1641, 1679 (Habeas Corpus Act), 1689 (Bill of rights) i 1701 (Ustawa sukcesyjna). Anglia rozwijała się w pewnej izolacji od kontynentu i od powstających na niej wzorców konstytucyjnych, sama natomiast wpływała na rozwijający się od końca XVIII w. europejski konstytucjonalizm. Tak więc przemiany ustrojowe zachodziły tu stopniowo i jak na europejskie standardy raczej spokojnie (nawet rewolucja cromwellowska nie zmienia tego faktu). Konstytucja angielska rozwijała się i rozwija się nadal w drodze ustawodawczej oraz w drodze zwyczajów i praktyki konstytucyjnej. Praktyka i zwyczaj konstytucyjny w Anglii miała większe znaczenie niż to miało miejsce na kontynencie. Tak na przykład choć instytucja i nazwa premiera oraz gabinetu powstała w XVIII w. to stwierdzona w akcie normatywnym została dopiero w 1905 r. (premier) i w 1937 r. (gabinet). To przywiązanie do zwyczaju i tradycji oraz fakt, że przemiany nie zachodziły w warunkach tak drastycznych jak na kontynencie doprowadziło do tego, że Anglia nie tylko jako pierwsze państwo została monarchią konstytucyjną, ale była nią przez cały wiek XX i jest nadal. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Poza Anglią pierwszym państwem konstytucyjnym (1791 r.), a dokładniej konstytucyjną monarchią ograniczoną była [Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]Francja[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]. Rok ten zapoczątkował również okres, w którym Francja przechodziła bardzo szybko i gwałtownie zmiany ustrojowe. Do roku 1814 była: jak już wspomniałem konstytucyjną monarchią ograniczoną, republiką dyrektorialną bez rządów parlamentarnych, republiką demokratyczną, następnie dyktatura kryjącą się pod pozorami republiki, a od 1804 r. monarchią konstytucyjną, która nadal pasowała bardziej na dyktaturę. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Okres 1804-1814 był również okresem, w którym za pośrednictwem Francji (Napoleona) zostały [Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]oktrojowanie liczne konstytucje w całej Europie; wszędzie tam gdzie sięgały wpływy francuskie powstawały monarchie konstytucyjne. Jedną z takich monarchii było Księstwo Warszawskie, którego konstytucja została nadana w 1807 roku. Konstytucja francuska z 1804 r. jak i wszystkie konstytucje powstające w tym okresie opierały się w mniejszym lub większym stopniu na Deklaracji praw człowieka i obywatela oraz na zawartej w niej zasadzie monteskiuszowskiej trójpodziału władzy. Jednak tak konstytucja z 1804 r. jak i wzorowane na niej inne konstytucje europejskie przewidywały brak równowagi w trójpodziale władzy na korzyść władzy wykonawczej - monarchy. Warto również zaznaczyć, że konstytucja Księstwa Warszawskiego nie była pierwszą polską konstytucją. Pierwsza polska ustawa zasadnicza powstała 3 maja 1791 r. i była drugą europejską konstytucją pisaną, zaraz po francuskiej. Rzeczypospolita na jej mocy stawała się monarchią konstytucyjną z przewagą władzy ustawodawczej; wyrażało się to w specyficznym jak na Europę dorobku politycznym i ustrojowym państwa [Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]polskiego. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Era konstytucjonalizmu w Europie zakończyła się na pewien czas wraz z porażką Napoleona, dokładniej na podstawie ustaleń Kongresu wiedeńskiego obradującego w latach 1814-15. Nastąpiła era restauracji monarchii oraz przywrócenie zasady legitymizmu (monarcha panował z woli boskiej, a nie z woli ludu). Niektóre państwa zachowały konstytucje, lecz [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Francja już w 1830 r. przeżyła kolejną rewolucję; została oktrojowana nowa konstytucja, lecz Francja pozostała monarchią konstytucyjną. W roku 1848 do 1852 stała się republiką, a następnie do 1870 ponownie monarchią konstytucyjną - cesarstwem. Po tym osiemnasto letnim okresie Francja powróciła do republiki i już tej formy ustrojowej nie zmieniała. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Inaczej rzecz się miała z państwami bardziej posuniętymi w absolutyzmie, które dłużej broniły się przed wprowadzaniem konstytucji, czyli z Prusami, z Austrią i Cesarstwem rosyjskim. Prusy z państwa absolutnego i policyjnego stały się monarchią konstytucyjną dopiero w 1850 r. na co znaczący wpływ miała Wiosna Ludów. Prusy doby monarchii konstytucyjnej nie różniły się znacznie od Prus przed 1850 r., lecz ważne było, że państwo to weszło na nową drogę rozwoju, korzystając z nowych rozwiązań ustrojowych i ekonomicznych co pozwoliło na szybki jego rozwój. Kolejną konstytucją była konstytucja II Rzeszy, na czele której stał król pruski, a zarazem cesarz niemiecki. Była to ostatnia pruska monarchia konstytucyjna, ponieważ kolejna konstytucja z 1919 r. wprowadzała republikę, a kolejne zmiany ustrojowe nie przywróciły mona[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]rchii. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Innym państwem niemieckim, które długo broniło się przed wprowadzeniem konstytucji było cesarstwo austriackie. Chwilowy kryzys i szybko cofnięta konstytucja nastąpiły w 1848 r., kolejny krok na przód to rok 1861, czyli patent lutowy. Lecz przełom nastąpił dopiero w 1867 r., kiedy to z cesarstwa austriackiego powstała monarchia dualistyczna Austro-Węgierska, która opierała się na dwóch konstytucjach: konstytucji królestwa węgierskiego oraz na konstytucji cesarstwa austriackiego. Monarchia tak jak to miało miejsce w Prusach przetrwała do zakończenia I Wojny Światowej. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Najdłużej przemianom opierało się imperium rosyjskie, stało się monarchią konstytucyjną dopiero w 1906 r., było to bezpośrednio spowodowane rewolucją z 1905 r. i potrzebą zmian w przestarzałym modelu państwa rosyjskiego. Próby rządów konstytucyjnych w Rosji miały trudne początki i naznaczone były przesiąkniętym do szpiku kości w organach państwowych absolutyzmem. I i II duma zostały rozwiązane prawie natychmiast po ich powstaniu. III duma, na której skład wpłynął rząd utrzymała się całą swoją kadencję i tym samym otworzyła drogę IV, i zarazem ostatniej w dobie monarchii konstytucyjnej w Rosji, dumie. IV duma rozpoczęła swą kadencję w roku 1912, czyli w przeddzień I wojny światowej. Ostatecznie okres monarchii konstytucyjnej w Rosji zakończyła rewolucja lutowa i abdykacja cara Mikołaja II. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Wszystkie wymienione wyżej państwa oraz te państwa, które nie odegrały tak doniosłej roli w historii Europy, ale które przynajmniej przez jakiś okres czasu przeszły etap monarchii konstytucyjnych (np.: Grecja, Hiszpania, czy Królestwo Sardynii, a później Włochy), opierały w mniejszym lub większym stopniu swe konstytucje na Karcie konstytucyjnej z 1814 r. Jej główne zasady to: władza wykonawcza w rękach nieodpowiedzialnego monarchy, ministrowie odpowiedzialni za monarchę i tworzący Radę Ministrów pod przewodnictwem premiera oraz dwuizbowy parlament. W ramach tego schematu dalszy rozwój oraz praktyka mogły prowadzić do rządów osobistych monarchy albo też do rządów parlamentarnych. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Rządy osobiste to Królestwo Polskie w dobie autonomii, Rosja, czy Prusy do roku 1871, ponieważ od tego czasu coraz większy wpływ rządów kanclerskich w Cesarstwie Niemieckim. Francja do 1830 r. to raczej rządy osobiste, lecz nie tak silne jak w Prusach, czy Rosji, a od 1830 drga ustrojowa szła w kierunku liberalizacji życia politycznego, a szczególnie ekonomicznego. Załamanie tendencji parlamentarnych w okresie II cesarstwa 1852-70, a dalej to już tylko republiki.[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

12. Koncepcja trójpodziału władzy w europejskiej tradycji państwowej.

Koncepcję trójpodziału wł. Skonstruował Karol Monteszkiusz w swym dziele „O duchu praw” częściowo na podstawie obserwacji stosunków angielskich. Mówiła ona o koncepcji rozdziału wł. Wykonawczej, ustawodawczej i sądowej, jako gwarancji dla zapewnienia umiarkowanych rzędów. Rozdział ten miał wpływac na wzajemne hamowanie się władz i miał zapobiegać zwichnięciu między nimi równowagi.

Cel, którym miało być zapewnienie równowagi między poszczególnymi zasadami, nigdy nie został osiągnięty. Praktyka konstytucyjna prowadziła z regóły do zwichnięcia równowagi. na korzyść wł. Wykonawczej albo ustawodawczej, a w Stanach Zjednoczonych wł. Sądowniczej. Rozwój demokracji parlamentarnej prowadził ku prymatowi wł. Ustawodawczej, która miała rozciągnąć kontrolę nad wł. Wykonawczą.

Koncepcja ta została przejęta prze konstytucję ST. Zjedn. , a później przez wszystkie europejskie konstytucje

13. Ustrojowa organizacja europejskiego Grand Empire Napoleona

14. Zasada odpowiedzialności politycznej

15. Prezydencki system władzy

16. Organizacja i funkcjonowanie parlamentów w ustroju państw nowożytnych

17. Koncepcja niezawisłości sądownictwa w tradycji europejskiej

W teorii trójpodziału wł. Wydzielenie wł. Sądowniczej jako odrębnej od dwóch pozostałych władz odpowiadało potrzebie uniezależnienia wymiaru sprawiedliwości od

Wł. wykonawczej-

W monarchii absolutnej organy wykonawcze wywierały bezpośredni wpływ na działalnośc sądów i same posiadały rozległa jurysdykcję sądową. Dlatego jednym z głównych założeń rodzącego się pań. Konstytucyjnego stało się powołanie niezależnych od innych organów i równego dla wszystkich sądownictwa powszechnego.

Zasada rozdziału wł. Sądowej i wykonawczej została we Francji przedstawiona w pierwszych lat. Rewolucji. Sądom powszechnym odmówiono kompetencji do rozstrzygania sporów, gdzie jedną ze stron była wł. Administracyjna. Wywołało to w niektórych państwach powołania odrębnego piony sądownictw administracyjnego. Miało się zajmować spr. Administracyjnymi i chronic ludność przed nadużyciami władz. W Anglii sądy zachowały kompetencję do rozstrzygania sporów między samymi władzami i między obywatelami i władzami.

Wł. Ustawodawczej

Jego celem było ograniczenie wł. Sądowniczej tylko do stosowania prawa, więc do zakazu przejmowania przez sądy funkcji jego stanowienia. Inaczej było w krajach anglosaskich, gdzie wyroki sądowe tworzyły prawo. Dawne sądy angielskie uważane są twórców współczesnego prawa.

18. Państwa totalitarne w Europie XX w.

 Istotą państwa totalitarnego jest jego wszechobecność we wszystkich dziedzinach życia społecznego.

Główne zasady:

1. Interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki

2.Władza państwowa- zmonopolizowana, w rękach jednej partii lub masowego ruchu politycznego

3.Odrzucenie podziału władzy.

4.Aparat kontroli państwowej- upolicyjniony (system terroru i tajnej policji).

5.Stosunkimiędzynarodowe- dążenie do rozszerzania swych wpływów.

6.Powszechna indoktrynacja (władza odwołuje się do mitów, ideologii, działając na ludzką

świadomość)

ZSRR

Do 1936 pozbawiono naród bezpośrednich wyborów, o mandaty konkurowała ponadto tylko jedna partia

1.Prześladowanie Kościoła

2. Prześladowania, terror przeciwników politycznych

3.Rządziła wszechobecna partia i jej organizacje: WCzK, NKWD, KGB, GPU

4. Nieprzestrzeganie prawa człowieka i obywatela

5.Organizacja partyjna dysponowała takimi organami jak: Zjazd partyjny, Komitet Centralny (uchwałodawstwo), Biuro Polityczne (wł. wykonawcza) i pierwszy sekretarz

6.Nazwa partii radzieckiej ewoluowała, zmieniały się jej nazwy: do 1918 Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, od 1918 Rosyjska Partia Komunistyczna, do 1925 wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia, do 1952 Komunistyczna Partia Związku radzieckiego.

7.Kolektywizacja gospodarki rolnej

III Rzesza Niemiecka (1933-1945)

1.Skupienie całej władzy w ręku Hitlera (po 1934 przejął dodatkowo władzę prezydencką i tytuł „wodza i kanclerza Rzeszy

1.Monopartyjność NSDAP 2.

2. Zniesiono wolności obywatelskie.

3.Aparat terroru: tajna policja i sądy wyjątkowe

4. Likwidacja Rady Rzeszy

5.Sieć obozów koncentracyjnych, obozy pracy

6. Scentralizowany aparat państwowy i zasada wodzostwa

19. Koncepcja sądownictwo administracyjnego w tradycji europejskiej

20. „Państwo dobrobytu” w Europie

Państwo dobrobytu (welfare state) - to nazwa, którą w krajach kapitalistycznych określa się współczesną postać państwa kształtującego się w opozycji zarówno do koncepcji państwa socjalistycznego, jak i do koncepcji liberalnego państwa „stróża nocnego”. Istnieją postulaty jakoby „państwo dobrobytu” tworzyło nowy typ państwa, które szuka trzeciej, niejako pośredniej drogi między kapitalizmem a socjalizmem. Cel ma zostać osiągnięty przez stopniowe reformy. Koncepcja „p.d.” rozwinęła się dopiero po II wojnie światowej (głoszona zwł. 1970-80), ale genezy można się doszukiwać już w reformach socjalnych przełomu XIX i XX w. Po I wojnie światowej kształtować się zaczęła nowa teoria ekonomiczna kapitalizmu (Keynes), przeciwstawiająca się tradycyjnej teorii liberalnej leseferyzmu. Wg niej ujemne skutki kapitalizmu (bezrobocie, nędza) nie wynikały z nieprzezwyciężalnych sprzeczności kapitalizmu, ale z nieumiejętności kierowania gospodarka. „Regulowany kapitalizm” wymagający stałej interwencji państwa w dziedzinie gospodarki, może prowadzić do dobrobytu i do rozładowania istniejących antagonizmów społecznych. Pod wpływem tych poglądów w wielu krajach zaczęto wprowadzać reformy mające wprowadzić gospodarkę kapitalistyczna na nowe tory. Należał do nich m. in. program prezydenta F. D. Roosevelta New Deal. Reformy te przyniosły widome rezultaty w przezwyciężeniu trudności gospodarczych i ujemnych zjawisk, zwłaszcza w dziedzinie świata pracy. Stały one pod znakiem przejmowania przez państwo coraz szerszych dziedzin życia społecznego (etatyzm).

Na miejsce ideału państwa „stróża nocnego” z XIX w. występowały w 20-leciu międzywojennym w wielu krajach hasła państwa autorytatywnego, powołanego do regulowania całego życia gospodarczego. Zerwanie z założeniami liberalizmu nie było równoznaczne z naruszeniem kapitalistycznych struktur gospodarki; głoszono, że „regulowany kapitalizm” stanowi najlepszy z możliwych ustrojów społeczno-gospodarczych. Państwa nie poddające się skrajnie reakcyjnym tendencjom faszyzmu, w swych reformach dążyły do utrzymania demokratycznych założeń państwa liberalnego w sferze politycznej, do respektowania zasad praworządności. Na podobnych założeniach rozwijać się będzie koncepcja „państwa dobrobytu”.

1. Curia regis

Curia - otoczenie monarsze powołane przez króla i jego otoczenie

W oparciu o dwór monarszy powstała instytucja centrum politycznego.

Curia regis - zjazdy najbliższych. Dały początek :

- reprezentacji stanowej

- reprezentacji państwowej

Obok zebrań, na których król naradzała się ze swoimi dygnitarzami, Kapetyngowie od początku swego panowania czuli się zmuszeni do zwoływania liczniejszych Rad Narodowych, czyli kurii. Na takie kurie wzywani byli zasadniczo wszyscy wasale korony, których poparcia król potrzebował. Stały się więc one radami feudalnymi, podobnymi do rad zwoływanych przez wielkich seniorów w ich władztwach. Obowiązek stawiennictwa na takiej radzie wynikał teoretycznie z prawa lennego. Królowie jednak, nie mogąc liczyć na wierność wszystkich wasali, powoływali na kurie tylko takich seniorów, na których posłuszeństwo mogli liczyć. Znaczenie kurii, jej stosunek do władzy królewskiej układały się różnie w zależności od osobistego autorytetu króla. Czasem o wszystkich głównych sprawach decydowała kuria, czasem znów król narzucał jej swoją wolę. Kuria była potrzebna do pomocy w zarządzie państwa, którego agendy, zwłaszcza sądownicze, powiększały się w miarę rozrostu domeny królewskiej. Z tych też względów, by podołać nowym zadaniom, król w XII w. Zaczął powoływać do kurii obok arystokracji feudalnej również elementy fachowe, wykształconych przedstawicieli niższej szlachty i drobnego duchowieństwa, a nawet mieszczan mających wykształcenie prawnicze. Proces ten doprowadził ostatecznie na przełomie XIII i XIV w. Do wyłonienia się z kurii następujących organów: Ścisłej Rady królewskiej , Parlamentu jako organu sądowego, Izby Obrachunkowej dla spraw skarbowych, Stany Generalne jako zgromadzenie stanowe

Dwór

W dawnej Polsce mianem tym (curia) określana była siedziba ziemiańska wraz z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi. Ogólnie rzecz ujmując jest to rezydencja panującego lub możnowładcy. Dwór ten spełniał szereg funkcji niezbędnych do właściwej organizacji państwa i sprawowania kontroli administracyjnej. min.

* wskazywał na kształt wewnętrzny władzy monarszej

* stanowiła miejsce obrad, władzy

* oddziałowywała na społeczeństwo

* była czynnikiem gospodarczym

* stanowiła miejsce zjazdu możnych (wsparcie rady monarszej)

* (rex ambulans - władca wędrujący)

Wraz z rozwojem stosunków gospodarczych i społecznych, a także coraz szerszymi kontaktami politycznymi następował proces konsolidacji władzy państwowej. Organizacja państwowa pozwalała na lepsze wykorzystanie np. zdobyczy wojennych, eksploatację ziemi, przyspieszenie zróżnicowania społecznego przy jednoczesnej unifikacji tworzących się klas wyższych.

Curia przekazywała wzory postępowania jej mieszkańcom. Była miejscem zamieszkania monarchy, jego rezydencją, oraz siedzibą pobytu króla. To w jej centrum zamieszczano skarb państwowy (monarszy). W miejscu tym niejednokrotnie dochodziło do spotkań, lokalnych zjazdów możnowładców. W okresie XV w. Stanowiła centrum życia politycznego i społecznego. Była czynnikiem organizującym egzystencję. Dwór był po części manifestacją prestiżu władzy, demonstracją jej wobec poddanych, a także na zewnątrz państwa. Władza monarsza stanowiła kontekst kulturowy, a świetność jej określała korona królewska. Koronacja odbywała się w miejscu sakralnym - w kościele. Odmiennie bywało w Hiszpanii, król tam sam się koronował, bądź w ogóle do aktu tego nie dochodziło.

- Monarcha wprowadzał dyscyplinę na dworze.

- Korzenie judochrześcijańskie ważne były dla uznawania cnoty władcy.

- Król jako „Pomazaniec Boży” (X w.- Niemcy), monarchia w skali uniwersalnej, - onglomerat urządzeń świeckich i duchownych

XI i XII w. - recepcja prawa rzymskiego - uwolnienie państwa od pojęć kościelnych, nauk kościelnych. Nastąpiło opisanie monarchy w ówczesnym świecie (nowoczesny król, nowym obrazem władcy).

Arystoteles - propagowanie pojęć monarchii.

W XIII wieku w Anglii z Curia Regis wyodrębniły się sądy najwyższe, zwane westminsterskimi: Sąd Spraw Pospolitych (Court of Common Pleas), Sąd Ławy Królewskiej (Court of King's Bench) oraz Sąd Exchequeru. Sądziły one według common law. Czwarty z sądów - Sąd Kanclerski - kierował się zasadą equity. Te wielkie sądy Anglii nie były sądami zwierzchnimi względem sądów lokalnych, bo w prawie angielskim nie była znana instytucja apelacji. Szczególny prestiż tych sądów wynikał z faktu, że delegowały one sędziów na sesje assyzjalne.

2. Korona Królestwa

Prawno - ustrojowym wyrazem monarchii stanowej stała się Korona Królestwa ujmowana jako państwo wyodrębnione od osoby monarchy. Konstrukcja ta powstała w Anglii XII w., a w następnym stuleciu zastosowano ją na Węgrzech, skąd przeszła do Polski. Istota Korony polegała na tym, że stała się symbolem panowania i niezależności państwowej oderwanej od osoby monarchy i wiązanej z państwem jako całością. Była ucieleśnieniem państwa i jego praw niezależnych od osoby króla. Podkreślało to element publicznoprawny władzy państwowej, który odsuwał na drugi plan elementy patrymonialne, dominujące uprzednio w konstrukcji władzy monarszej. W tym sensie monarchia stanowa była antytezą monarchii patrymonialnej poprzedniego okresu.

Taka konstrukcja Korony Królestwa stwarzała przesłanki dla uznania w braku króla za jej reprezentację ogół mieszkańców, w praktyce przede wszystkim szlachtę. Prowadziło to do formalnego zagwarantowania udziału stanu szlacheckiego we władzy.

Koncepcja Korony Królestwa obejmowała zasadę suwerenności, która znajdowała wyraz w przekonaniu, że zarówno państwo, jak i jego monarcha są od niego niezależni (rex est imperator in regno suo).

Pojęcie państwa - Korony Królestwa, wyodrębnionego od osoby monarchy, prowadziło do proklamowania zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego. W Polsce wiązało się to z troską o likwidację pozostałych elementów rozdrobnienia oraz odzyskaniem utraconych ziem, np. było to zobowiązanie Ludwika Węgierskiego.

Konstrukcja Korony miała istotne znaczenie dla zaciśnięcia więzi między ziemiami wchodzącymi w skład państwa. Sprzyjała ona wytworzeniu się urzędów centralnych oraz oparciu administracji lokalnej.

W Polsce wówczas wzrastało poczucie przynależności państwowej. Szkołą myślenia politycznego była kancelaria i rada królewska. z jej kręgu wyszedł min. Spytko z Melsztyna, który jako poseł na dworze cesarskim miał wypowiedzieć: „Wasz cesarz jest niższy od papieża, składa mu przysięgę, nasz król posiada koronę i miecz od Boga, swoje prawa i tradycje przodków stawia wyżej od praw cesarstwa...”.

3. Przymus lenny

król niemiecki-najwyższy zwierzchnik lenny. We Francji, gdzie król także jest najw. zwierzchnikiem lennym pozwala mu to na systematyczne powiększanie domeny królewskiej. Królowie niemieccy podlegali jednak tzw. przymusowi lennemu - musieli każde opróżnipne lenno w ciągu jednego roku dać innemu wasalowi. Zasada odpowiadała interesom feudałów, którzy w trosce o utrzymanie swojego stanu posiadania uważali, że każda ziemia, kt óra raz stała się lennem musi lennem pozostać. Zasada taka sprzyjała utrwaleniu się rozdrobnienia feudalnego. I tak np. Fryderyk I odbierając skonfiskowane księstwa szczepowe Henrykowi Lwu w 1180 roku nie mógł wcielić do swojej domeny- musiał nadać w lenno.

4. Equity law

z jęz. ang. - equity - fairness, justice- sprawiedliwość

Ściśle związane z angielskim systemem common law, ukształtowanym pod wpływem orzecznictwa sądów królewskich. Common law stworzyło bardzo sztywne, zarówno pod względem treści, jak i postępowania sądowego, ramy prawne. Należało więc znaleźć środek, który pozwoliłby na uzupełnienie i poprawienie common law. Środkiem stało się później, bo od XVI wieku stosowanie praw słuszności - equity.

Potrzebie uelastycznienia common law wyszedł naprzeciw Sąd Kanclerski. Sądownictwo kanclerskie wywodziło się z uprawnień kanclerza do samodzielnego rozstrzygania petycji skierowanych na jego ręce do króla. Sąd Kanclerski nie był związany regułami prawa powszechnego. postępowanie przed tym sądem było - w porównaniu z procedurą wg. common law - znacznie uproszczone. Również w samych orzeczeniach sąd ten nie trzymał norm prawa powszechnego, ale kierował się względami słuszności -0 equity.System Eguity mógł więc skutecznie łagodzić formalizm common law, a także z biegiem czasu zapewnić ochronę prawną nowym instytucjom prawnym, wyrosłych gruncie przemian gospodarczych (podobieństwo do działalności pretorów w Rzymie), zatem wykształcił się nowy, obok, common law, system prawny określany jako equity law. Nastała więc swoista dwutorowość prawa, która w głównych zarysach zachowała się do czasów dzisiejszych, dzisiejszych znajduje wyraz głównie w różnicach procedury sądowej systemu common i equity.

5. Seniorat

6. Izba Lordów

7. Sądy przysięgłych

8. Habeas Corpus Act

Akt ten powstał w 1679 r., czyli w okresie restauracji dynastii Stuartów, w Anglii. Podpisany przez Karola II (1660-1685) był wyrazem jego ugodowej postawy. Ustawa ta stanowiła zabezpieczenie nietykalności osobistej jednostki przed samowolnym uwięzieniem przez organy państwowe. Dawał on prawo osobie aresztowanej do zapoznania się z zarzutami i skierow2ania sprawy do sądu w ciągu 24 h. Walor tej ustawy polegał na tym, że nie była ona tylko deklaracją, lecz stworzyła przepisy proceduralne, chroniące skutecznie poddanego przed wszelkim naruszeniem jego nietykalności osobistej ze strony władzy. O pozbawieniu wolności mógł decydować jedynie sąd. Rozszerzyła ona tym samym kontrolę sądową nad działalnością władzy wykonawczej.

9. Parlament paryski

10. Federalizm

11. Karty Konstytucyjne

12. Landtag

13. Konfederacja

14. Szlachta urzędnicza

15. Ius territoriali w Rzeszy

W XVII w. państwa niemieckie uzyskały niezależność na zewnątrz, co było możliwe w warunkach wewnętrznego rozkładu Rzeszy. Najważniejszym aktem, który sprawę tę unormował, były postanowienia pokoju westfalskiego (1648 r.), które oznaczały szczytowe osiągnięcie władców terytorialnych na ich drodze do zwierzchnictwa terytorialnego. Akt ten przyznawał tym władcom suwerenność ( IUS TERRITORII et superioritatis ) i prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Jedynym ograniczeniem był tu zakaz zawierania przez książąt Rzeszy przymierzy, które mogłyby niekorzystnie odbić się na Rzeszy jako całości. Zakaz ten obejmował także wszczynanie wojen z cesarzem lub między sobą. W rzeczywistości więc książęta Rzeszy rządzili się jak władcy w pełni suwerenni.

16. Republika

17. Dyktatura proletariatu

18. Konstytuanta

19. Trybunał norymberski

20. Koncepcja wodzostwa

Prawo

1. Leges Barbarorum

- „ustawy” barbarzyńców, spisy praw zwyczajowych szczepów germańskich które osiedlały się w granicach Imperium Rzymskiego W IV- V w .n. e. własne państwa .(Wizygoci, ostrogoci, Burgundowie, Longobardowie)

Podstawowymi źródłami prawa w monarchii frankońskiej były właśnie prawa zwyczajowe poszczególnych szczepów germańskich. Obowiązywała zasada personalności prawa. Na większości obszarów państwa frankońskiego nie doszło do ujednolicenia prawa. Ludność miejscowa posługiwała się prawem rzymskim a ludność danego szczepu swoim własnym prawem zwyczajowym (dualizm prawa) Prawo to było spisywane przez możnowładców lub panującego w ważniejszych kwestiach. Dochodziło jednak do przejmowania zastanych urządzeń ustrojowych i pewnych nowych rozwiązań przez osiedlające się w granicach Imperium Rzymskiego, szczepy germańskie

Pierwszym i najstarszym z zachowanych spisów praw zwyczajowych szczepów germańskich - Wizygotów jest: C o d e x E u r i c a n u s - V w. n. e Posiada znamiona wpływów romanistycznych pod względem formy(napisany poprawną, ale zwulgaryzowaną łaciną) i treści (Przejęcie wielu prawnych instytucji rzymskich).Dla Burgundów- L e x G u n d o b a d a - koniec V w. n. E. Jest to zbiór ustaw królewskich o charakterze personalnym. Widoczny wpływ prawa rzymskiego oraz wizygockiego kodeksu Euryka.

Dla Longobardów - E d y k t R o t a r a - 643r.n.e. O charakterze ściśle germańskim bez rzymskich naleciałości. Systematycznie uporządkowany materiał normatywny wg kryterium osobowego. Nie uznawał on mocy obowiązującej prawa rzymskiego. Edyktem który w części uwzględniał prawo rzymskie był

E d y k t L i u t p r a n d a .Równie starym i sławnym zbiorem praw zwyczajowych był spis praw Franków Salickich L e x s a l i c a - początek VI w.n.e. O charakterze germańskim (liczne pozostałości organizacji rodowo-plemiennych. Spisany prymitywną łaciną z użyciem zwrotów starogermańskich. Ostatnia jego redakcja to: Recensio Karolina za czasów Karola Wielkiego.

Osobna grupę Leges Barbarorum stanowią spisy praw zwyczajowych Franków rypuarskich, Alamanów i Bauarów. Okres ich powstania przypada na czasy wzrostu znaczenia Kościoła w życiu politycznym i prawnym państwa frankońskiego. L e x R b u a r i a - VIII w.n.e. spis prawa zwyczajowego Franków rypuarskich. Widoczne wpływy -ustawodawczej działalności królewskiej -Kościoła -w pewnym stopniu prawa rzymskiego L e x A l a m a n o r u m - VIII w.n.e. Widoczne wpływy duchowieństwa. Podzielony na 3 części I- dotycząca ochrony interesów Kościoła II i III dotycząca spraw świeckich. L e x B a i u v a r i o r u m - spis prawa Baurów 1 połowa VIIIw.n.e. Wzorowany na prawie almanskim. Ten sam trójpodział. Widoczne zapożyczenia z kodeksu Euryka.

Leges Barbarorum powstałe za czasów Karola Wielkiego

L e x .S a x o n u m - spis prawa zwyczajowego Sasów pocz. IX w.n.e.

Dwa niedokończone zbiory L e x C h a m a w o r u m - spis prawa zwyczajowego Franków Chamawskich i drugi L e x F r i s i o n u m - spis prawa zwyczajowego Fryzów

T u r y n g i - spis prawa zwyczajowego Anglów i Warnów

2. Recepcja prawa rzymskiego w Europie

3. Prawo zwyczajowe we dawnym prawie europejskim

4. Common law w Anglii

Prawo zwyczajowe angielskie przybrało odmienny niż na kontynencie charakter, pod względem zasięgu i sposobu funkcjonowania oraz genezy. Lokalne prawa zwyczajowe wraz z prawem zwyczajowym Normandii zaczęły pod wpływem działalności sądów królewskich tworzyć jednolity system prawny. Źródłem rozstrzygnięć dla sądów królewskich coraz częściej stawały się precedensy sądowe tj., orzeczenia sądowe zapadłe w podobnych sprawach. Walor precedensów miały w szczególności wyroki tzw. sądów westministerskich, czyli Sądu Ławy Królewskiej - dla spraw karnych, Sądu Spraw Pospolitych - dla spraw cywilnych, Exchequeru - dla spraw skarbowych. Tak wykształciło się od XIII w. Prawo powszechne - common low. Wpływ prawa rzymskiego i kanonicznego był niewielki. Prawnicy angielscy szkolili się nie na uniwersytetach ale w tzw. korporacjach, zajazdach „inns”

5. Kodyfikacja prawa kanonicznego

Na początku XIV wieku z inicjatywy papieża Klemensa V został wydany systematyczny zbiór dekretałów papieskich i uchwał soborowych, który ukazał się w nieukończonej formie pod nazwą Clementinae, stanowiący ostatnią część Corpus iuris Canonici.

W kolejnych wiekach ukazała się wielka liczba dekretów papieskich, rozproszonych po różnych zbiorach, nierzadko wzajemnie sprzecznych, a także liczne normy prawne zawarte w uchwałach soborów powszechnych. Odczuwano także potrzebę unowocześnienia prawa kanonicznego pod względem formy i wymogów nowej techniki legislacyjnej.

Program kodyfikacyjny prawa kanonicznego został sformułowany przez biskupów w latach 60-tych XIXw, w związku z ustaleniem przez papieża Piusa IX tematyki obrad I Soboru watykańskiego.

Nowy etap prac kodyfikacyjnych stanowił pontyfikat Piusa X, który w 1904 r. wydał

motu proprio, w którym ogłosił pragnienie Kościoła zebrania i ułożenia w przejrzystej formie przepisów kościelnych oraz ich aktualizacji przez dostosowanie prawa Kościoła do współczesnych warunków. Powołał on specjalną komisję złożoną z kilkunastu kardynałów, która po 8 latach opracowała Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici) ,którego promulgacji dokanał papież Benedykt XV bullą z 1917r.

Kodeks z 1917 stanowił ekskluzywną (autentyczną, wyłączną i pełną) kodyfikacje prawa kanonicznego. Składał się z 5 ksiąg i był typowym dziełem pozytywizmu prawniczego zarówno pod względem formy jak i metody wykładni.

6. Prawne znaczenie procesu lokacji miast w Europie

Przestępstwem był każdy fakt wyrządzenia szkody.

W społeczeństwie rodowym za przestępstwa karano w ramach rodu i siłami społeczności. Stopniowo jednak zależność jednostki od rodu zaczyna ustępować zależności jednostki od władcy.

Wraz z powstaniem organizacji państwowej oraz wzrostem władzy publicznej i aparatu państwowego jak również rosnącego znaczenia organizacji kościelnej w średniowiecznym państwie, wiąże się powstanie kategorii przestępstw publicznych i prywatnych ( określenie przejęte z prawa rzymskiego)

Początkowo podział ten znany był jako podział na:

1)przestępstwa naruszające interesy ogółu - czyli publiczne

2)przestępstwa naruszające interesy jednostki - czyli prywatne

Przestępstwa publiczne

- dotyczyły naruszenia ważnych interesów grup rządzących a także podstaw ustanowionego prawa

- ścigane były przez organy aparatu państwowego

- zagrożone karami publicznymi(państwowymi)

Ściganie przestępstw oparte było na koncepcji złamania miru czyli pokoju powszechnego. Na straży pokoju publicznego stał panujący, który przyjmował funkcję publicznego mściciela wobec krzywdzicieli całej zbiorowości, która stanowiło państwo( rozróżniano mir miejscowy, osobowy i mieszany.)

Do przestępstw o charakterze publicznym zaliczano:

- bezpośrednie zamachy na panującego i jego interesy polityczne

- czyny godzące w interesy materialne państwa ( fałszerstwo monety, naruszenie regaliów i.t.p )

- przestępstwa przeciw religii i stojącej na jej straży Kościołowi

Celem kar publicznych była prewencja szczególna(uniemożliwienie ponownego przestępstwa ) jak i ogólna(odstraszanie innych)Miały także kary charakter odwetowy(odpłaty za wyrządzone zło oraz odzwierciedlający (mający unaocznić rodzaj popełnionej kary)Wyróżniano następujące kary:1. kara śmierci + konfiskata majątku2. Kary mutylacyjne (kary okaleczenia, 3. Proskrypcja(wyjecie spod prawa), 4. Wygnanie z kraju(banicja) = konfiskata majątku

Przestępstwa prywatne (naruszające interesy osób prywatnych)

- ich dochodzenie i karanie spoczywało na samym pokrzywdzonym lub na jego krewnych

- Mogły one być dochodzone

* na drodze sądowej

* w drodze samopomocy np. zemsta

Z czasem jednak na miejsce krwawego odwetu weszła idee okupu (wykupienia się od zemsty) - w przyszłości wykształcił się system kar kompozycyjnych składających się z:

Elementu kary + pieniężnego odszkodowania. Często dalej płacono na rzecz poszkodowanego ( główszczyzna za zabicie bądź pokutne z uszkodzenie ciała) oraz na rzecz władcy. Jeśli nikt sprawcy nie mógł wykupić , płacił życiem - de vita componat. Państwo także w różny sposób ograniczało krwawą zemstę(m.in. azyl co do miejsca wykonywania zemsty, przedawnienia, ograniczenie kręgu krewnych uprawnionych do zemsty, powstawanie instytucji jednoczących, normy ustawowe zabraniające pod groźbą kary zemsty a nakazujące zapłacenie okupu w określonej wysokości)Wyróżniano przestępstwa: 1)przeciw państwu i panującemu 2)przeciw religii 3)przeciw zyciu i zdrowiu 4)przeciw mieniu 5)przeciw moralności

7. Przestępstwa publiczne i prywatne w dawnym prawie europejskim

8. Ius Publicum

9. Zasady procesu inkwizycyjnego

Postępowanie inkwizycyjne zaczęło z czasem wypierać postępowanie skargowe.

1. wdrożenie tego postępowania następowało z urzędu przez sędziego lub specjalny organ powołany do ścigania

2. Funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego były skupione w jednym ręku

3. Oskarżony nie był w procesie stroną ale przedmiotem postępowania sądowego często pozbawiony prawa do obrony i apelacji. Prawo wyboru obrońcy tylko ze składu sędziowskiego! Sprawca nie uczestniczy we wszystkich etapach procesu.

4. Proces był tajny i utrwalany w pisemnych protokołach stanowiących podstawę wyroku

5. Postępowanie dowodowe oparte było na teorii dowodów formalnych i dopuszczano stosowanie tortur.

Postępowanie dzieliło się na 3 etapy:

1. postępowania informacyjnego zwanego także inkwizycją generalną.

Polegało na zbieraniu wiadomości i gromadzeniu materiału. Celem tego etapu było ustalenie czynu przestępnego i zebranie poszlak wystarczających do wdrożenia śledztwa przeciw osobie sprawcy. Dokonywano wizji lokalnej, rewizji domowej, zasięgano opinii rzeczoznawców.

2. Właściwego śledztwa zwanego też inkwizycją specjalną

Były to działania skierowane bezpośrednio przeciw podejrzanemu. Celem jego było zebranie dowodów które stałyby się podstawa wyroku skazującego. Przyjęta był zasada artykułów dowodowych - materiał dowodowy dzielony był na poszczególne pozycje w formie krótkich, prostych pytań, na które oskarżony musiał kolejno odpowiadać. Przesłuchanie było tajne, spisywane przez protokolanta. Z dopuszczeniem stosowania tortur

W dziedzinie środków dowodowych posługiwano się teorią dowodów formalnych - polegała ona na tym ze wartość zeznań świadków doktryna nakazywała oceniać według z góry przyjętych kryteriów ich wiarygodności. Sędzia musiał także znaleźć pełny dowód winy. Pełnym i najlepszym dowodem winy było przyznanie się( confesio est regina probationum)

Do dowodów określanych jako domniemane były poszlaki i podejrzenia. Jeśli nie zdołano zebrać całości dowodów możliwe było albo uwolnienie od sądu - dające możliwość wznowienia postępowania albo kara z podejrzenia - łagodniejsza od przewidzianej za dane przestępstwo z zależności od wartości dowodów.]

3. rozprawy końcowej czyli osądzenia

Oparte na pisemnych materiałach dochodzenia oraz referacie sędziego - inkwirenta. Odbywał się jawnie ustnie. Było jedynie formalnością.

Proces inkwizycyjny miał charakter klasowy

* większa wartość dowodowa osób wyższego stanu

* niestosowanie tortur wobec osób wyższego stanu

możliwość obrony wymagała środków finansowych a wiec osoby bogatsze były uprzywilejowane.

10. Posiadanie w dawnym prawie europejskim

W prawie wczesnego średniowiecza nie było ścisłego rozgraniczenia miedzy faktycznym władztwem nad rzeczą - posiadaniem a władztwem prawnym - własnością.

Każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako prawo do niej.

Na określenie ówczesnego posiadania przyjęły się różne terminy( od tenere- trzymać- tenuta, od ubierać- inwestytura, od pilnowania -gewere) W prawie polskim używano terminu - dzierżenie. Później rozpowszechniło się słowo possesio

W średniowieczu nie znano i nie odróżniano 2 elementów składowych tego pojęcia:

Faktycznej detencji - corpus oraz

Woli władania rzeczą jako swoją - animus

Posiadanie ruchomości

Polegało na faktycznej detencji, trzymaniu rzeczy(co już mieściło w sobie intencje pieczy nad nią)

Posiadanie nieruchomości

Nie wymagało faktycznej detencji. Polegało na pobieraniu pożytków z nieruchomości. Wyróżniano więc posiadaczy bezpośrednich np. Tych którzy uprawiali grunt i zbierali plony(m.in. dzierżawca)oraz

Posiadaczy pośrednich którzy tylko pobierali czynsz lub inne pożytki.

Była to możność jednoczesnego posiadania z czego wykształciła się później - konstrukcja własności podzielonej.

W późnym średniowieczu nastąpiło znaczne rozszerzenie zakresu posiadania zarówno pod względem przedmiotowym jak i podmiotowym

a)podmiotowym np. uznanie za posiadaczy dzierżycieli

b)przedmiotowym - przedmiotem własności mogły być różnego rodzaju prawa (possesio iuris, prawa służebności), beneficja, dziesięciny.

11. Własność w dawnym prawie europejskim

Własność we wczesnym średniowieczu było to władztwo nad rzeczą o najpełniejszym zasięgu

Był to najwyższy stopień posiadania.

Pojecie to zaczęło zaczęło ulęgać konkretyzacji w drodze praktyki sądowej, kiedy to wyliczano poszczególne uprawnienia przysługujące właścicielowi- wyliczenie pozytywne (np: używanie rzeczy wg. upodobania, ciągnięcie korzyści)

Początkowo własność określano terminem possesio perpetua(posiadanie wieczyste)lub hereditaria(dziedziczne)później terminem dominium(władztwo)lub propprietas.

Odróżnienie własności od posiadania również początkowo dokonywała się w sferze procesu sadowego.

Wytaczano proces o bezprawne posiadanie. Oskarżony musiał wykazać swoje prawo do posiadania(kwestie petytoryjne)A sad musiał stwierdzić czy rzeczywiście poszkodowanego wyzuto z posiadania bądź tez czy jego prawa sa naruszane(kwestie posesoryjne)

Własność była podstawową forma władania dobrami materialnymi. Była podstawowym składnikiem produkcji i wymiany dóbr materialnych. Wykształcenie się własności feudalnej następowała natomiast poprzez przekształcanie wolnych posiadaczy ziemskich w ludność feudalnie zależną i rozciąganie własności zwierzchników feudalnych na ich grunty

Zróżnicowanie w ramach własności feudalnej

*własność podzielona-co do treści miedzy kilka podmiotów. np. w Europie Zachodniej

własność zwierzchnia-dominium directum emines

własność użytkowa- dominium utile Na przykład w stosunkach feudalnych gdzie pan lenny ,senior miał własność zwierzchnią a użytkownik lenny, wasal własność użytkową

*niedział wspólnoty ojcowskiej bądź braci inaczej własność pospólnej ręki- manus comunis. Była to własność której nie można było podzielić. Nie dało się również określić udziału np. braci w majątku ,którzy związku z tym nie mieli prawa nim dysponowania.

Własność feudalna charakteryzowała się związaniem, przejawiającym się w szeregu ograniczeń zakresie alienacji ziemi .Miedzy innymi były to ograniczenia:

*ze względu na pokrewieństwa Krewni posiadali bowiem prawo bliższości(ius propinquitatis)uzasadniało ono wyłączenie od własności dóbr dziedzicznych osób obcych o ile istnieli krewni. Posiadali oni prawo pierwokupu a jeśli własność została sprzedana obcej osobie, mieli prawo odkupu nieruchomości.

* z tytułu sąsiedztwa lub sąsiedztwa członków gminy

*a także istniało prawo retraktu lennego w stosunkach lennych- seniorów i w wypadku alienacji dóbr lennych przez wasala.

Można było nabyć własność na 2 sposoby. W sposób pierwotny i pochodny.

*pierwotne- kiedy nabywca nie wywodzi swojego prawa od innej osoby, kiedy nie ma poprzednika prawnego np: zawłaszczenie rzeczy, znalezienie rzeczy, łupy wojenne, własność rzeczy wyrzucanych na brzeg ius nufragi.

Nabycie pierwotne odbywało się w ściśle określonej formie. nabycie nieruchomości odbywało się przez karczunek karczunek uprawę ziemi, potwierdzony prawnie przez zapowiedź. Później nabywano rzecz poprzez zasiedzenie

*pochodne - przeniesienie prawa własności z jednej osoby na druga na podstawie kupna-sprzedaz darowizny czy zamiany. Przeniesienie odbywało się poprzez dopełnienie 2 aktów prawnych: 1 Akt prawny to: umowa realna miedzy zbywca a nabywca(w prawie staropolskim zwana wzdaniem)Polegał na wywiązaniu się z praw nad rzeczą. Istotą tego aktu prawnego było przeniesienie władzy nad rzeczą. Wywiązanie to odbywało się w ściśle określonej formie, połączone było z zapłatą za tą rzecz. 2 Akt prawny to: wwiązanie się, wejście w posiadanie. Również dokonywana w ściśle określonej formie poprzez szereg symbolicznych gestów.

Rozpowszechnił się także zwyczaj sądowego przenoszenia własności i pojawiła się instytucja specjalnych ksiąg, do których

Z czasem własność ta zaczęła się przekształcać w ziemie do wieczystej dzierżawy- emfiteuza.

Od schyłku średniowiecza wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznych, własność ziemska zaczęła tracić swoja pozycje ekonomicznej podstawy ustroju. Nowego znaczenia natomiast zaczął nabierać kupiecki kapitał ruchomy.

12. Tendencje w prawie karnym oświecenie

13. Osoby prawne w dawnym prawie europejskim

W pr średniowiecza (późnego) odróżniani osoby sztuczne, czyli różnego rodzaju zbiorowości, którym prawo nadawało cechy podmiotu prawa.

*kanonistyka-koncepcja osoby moralnej - persona motalis- odnosząca się do różnego rodzaju zbiorowości występ w organizacji Kościoła. * glosatorzy-koncepcja osoby prawnej danego okręgu miejskiego -avitas- jako odrębnego podmiotu stosunku prawnego. * komentatorzy -opierając się na dorobku kanonistyki rozbudowali pojęcie-personae fictae et representate- oderwanej od tworzących ja osób fizycznych.

Wśród osób prawnych rozróżniamy (w nawiązaniu do działu pr rzymskiego) rozróżniamy:1. związki osobowo-korporacyjne tzn. osoby zbiorowe (Zw. Polityczne -gminy, miasta/ zw religijne- klasztory, kapituły, kolegiaty/zw zawodowe-cechy, gildie/ zw humanitarne-bractwa/zw naukowe -uniwersytety) , 2 związki o charakterze majątkowym- fundacje-(były to związki typu zakładowego, których podstawa był substrat majątkowy np. fundacje kościelne lub inne instytucje charytatywne jak szpitale, przytułki, sierocińce)

14. Stanowienie prawa monarszego w tradycji europejskiej: przywilej, jako akt łaski i ustawa, jako wola ustawodawcy

15. Tendencje w rozwoju europejskiego prawa procesowego w XVIII-XX w.

16. Wpływ kodyfikacji napoleońskiej na rozwój prawa europejskiego

We Francji przedrewolucyjnej prawo prywatne pozostawało poza zasięgiem ustawodawstwa królewskiego i miało charakter partykularnego prawa zwyczajowego.

W 1793 Konwent powołał komisję pod przewodnictwem J.J.Cambaceresa w celu przygotowania Kodeksu Cywilnego ; jego 3 kolejne projekty oparte na prawie natury nie zostały przyjęte.

W 1800 r. prace nad kodyfikacją cywilną zostały wznowione z inicjatywy Napoleona w czasach konsulatu. Powołał on 4-osobową komisje złożoną ze starych praktyków -prawników Ancien-regim' ll 21. III. 1804 zostal przyjęty Kodeks Cywilny Francuzow ( Code Civildes Franais ). W 1807 r. kodeks otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona , ale ostatecznie utrzymał brzmienie ( code civil ) pierwotne.

Kodeks Napoleona składał się z 2281 art. ułożonych w trzech księgach :I o osobach , II o majątkach i różnych rodzajach własności , III o różnych sposobach nabywania własności

Systematyka nawiązywała do Instytucji Justyniańskich. W intencjach twórców było usankcjonowanie trzech wolności ; osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego. Centralnym pojęciem kodeksu była instytucja własności.

Kodeks uważany jest za kodyfikacje ,, mieszczańskiego `' prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego.

Oparty był na prawnonaturalnych założeniach wolności , nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów postulaty walczącej z feudalizmem burżuazji ; miał więc charakter antyfeudalny, opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu.

W rozwiązaniach szczegółowych nawiązywał do :

- norm zaczerpniętych z prawa zwyczajowego Francji północnej (patriarchalna koncepcja legalnej rodziny podporządkowanej całkowicie władzy ojca i męża )

- prawa rzymskiego krajów prawa pisanego

- prawa okresu Rewolucji (przepisy prawa majątkowego )

Kodeks był uważany za arcydzieło sztuki legislacyjnej : zwięzły , prosty język , jasny język , unikał kazuistyki i jednocześnie zbyt absurdalnych i teoretycznych konstrukcji , elastyczność sformułowań umożliwiała orzecznictwu sądowemu jego twórcą interpretację w duchu nowych czasów , dzięki czemu przetrwać mógł do dnia dzisiejszego.

Kodeks Napoleona miał zasięg światowy ; związane to było z podbojami Napoleona , który wprowadzał go do wszystkich terytoriów znajdujących się w orbicie Grand Empire'u jako symbol nowego porządku politycznego i prawnego. Stał się modelem dla większości kodeksów cywilnych Europy i innych kontynentów.

Do lat 60-tych XIX w. kodeks nie podlegał ważnym przeróbkom. Dopiero w czasie III Republiki w warunkach przeobrażeń gospodarczych i wstrząsów społecznych ,zaczęly się tendencyjne przeciw indywidualno-liberalnym założeniom code civil.

Przełom XIX i XX w. przyniósł ważniejsze nowelizacje kodeksu , które dotyczyły głównie prawa osobowego, rodzinnego. Ilościowo najwięcej nowelizacji przeprowadzono w czasach IV i V Republiki w wyniku gwałtownych przemian społeczno-ekonomicznych Francji po II wojnie światowej. Od 1945 r.- komisja reformy kodeksu cywilnego.

Powstawały również osobne kodeksy dziedzin np. prawo pracy, prawo rolne, ubezpieczeniowe, które rozwijały się poza kodeksem.

Decydujaca role dla modernizacji kodeksu przypada orzecznictwu, które w praktyce wymiaru sprawiedliwości hołdować potrafi dawnym formom nową dostosowaną do potrzeb życia, treść

KODEKS NAPOLEONA NA ZIEMIACH POLSKICH

1.V.1808 Kodeks Napoleona wszedł w życie na terenie Księstwa ( w 1810 także na teren departamentu pogalicyjskiego ). Jednocześnie dokonano reorganizacji sądownictwa i wprowadzono francuski kodeks procedury cywilnej z 1806 r.

Kodeks spotkał się z silną opozycją :

-duchowieństwa katolickiego (musieli pełnic funkcję urzędnikow stanu cywilnego- w 1809 zwolniono ich z tego

-średniej szlachty (przepisy o hipotece godzące w interesy zadłużonego ziemiaństwa utrudniało możność zaciągania pod zastaw nieruchomości ).

Po upadku Napoleona kodeks został utrzymany w mocy, ale w początkach istnienia Królestwa Polskiego wraz z pojawieniem się haseł stworzenia kodeksów narodowych dokonano przerobienia Kodeksu Napoleona zgodnie z potrzebami narodu 1825 Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego.

17. Szkola klasyczna prawa w Niemczech

W pierwszej połowie XIX w ukształtował się w teorii prawa karnego kierunek określany mianem szkoły klasycznej. Założycielem tej szkoły był twórca kodeksu karnego bawarskiego Anzelm Feuerbach. Reprezentanci szkoły klasycznej przyjęli podstawowe idee od humanistów jednak były one jakby oderwane od realiów rzeczywistości. W szczególności hasła ,, równość wobec prawa karnego `' i ,, nie ma przestępstwa bez ustawy `' były przez nich opracowane w sposób czysto formalny. Równość była więc równością formalna , choc w rzeczywistości istniała faktyczna nierówność , wynikająca z podziałów klasowych społeczeństwa. Przestępstwo było natomiast przez nich traktowane jako zjawisko prawne , a nie społeczne .

Ważnym założeniem szkoły klasycznej było założenie , że człowiek popełniający przestępstwo działa pod wpływem własnej woli , czyli tzw. Indeterminizm.

Odpowiedzialność karna oparta została na abstrakcyjnie ujętej koncepcji ,, autonomii woli `' .

Centralnym punktem zainteresowań szkoły klasycznej była teoria kary. Jej czołowi przedstawiciele hołdowali - pod wpływem Kanta i Hegla teoriom tzw. Bezwzględnym , wg. Których kara ma być współmierna do przestępstwa , ma być sprawiedliwym odwetem . W nawiązaniu do nauki Feuerbacha i Benthama kładli nacisk na funkcje prewencyjne kary i jej użyteczności.

Ogólnie biorąc szkoła klasyczna prawa karnego wyrażała postulaty praworządności i ideały ,, państwa prawnego `' , ograniczała pole swoich badań do samej normy prawnej z pomijaniem wszelkich czynników pozanormatywnych . Na jej założenie opierały się wszystkie ważniejsze kodeksy karne XIX i początku XX wieku.

18. Rozwój praw podmiotowych w prawie europejskim

19. Pozytywizm prawniczy w XIX w.

W ostatnich dziesiątkach lat XIX w. wielkie postępy wiedzy o człowieku oraz rozkwit takich nauk jak biologia, socjologia , antropologia stały się pobudką do badań nad socjologicznymi uwarunkowaniami przestępczości od lat 70-tych XIX Z krytyka szkoły klasycznej wystąpili uczeni nazywani ogólnie ,,pozytywistami''. Spośród różnych szkół pozytywistycznych tylko kierunek normatywny kontynuował metodę ,,klasyków''. Traktował on ustawę jako samodzielny, realny twór, istniejący niezależnie od wszelkich czynników pozaprawnych. Natomiast zasadniczej krytyki szkoły klasycznej podjęli się uczeni zaliczani do szkół : antropologicznej i socjologicznej.

Szkoła antropologiczna związana była z działalnością włoskiego psychiatry Lambroso, autora dzieła ,,Człowiek-zbrodniarz''. Lambroso uważał, że niektórzy ludzie rodzą się obarczeni skłonnościa do przestępstwa. Ludzi tych wyróżniają pewne cechy wyglądu zewnętrznego, takie jak mańkuctwo, niskie czoło, odstające uszy, deformacja czaszki. Na tej podstawie można więc wykrywać potencjalnych przestępców i zawczasu ich unieszkodliwić. Jednak biolodzy, psychiatrzy i antropolodzy szybko zakwestionowali wartość tych wywodów.

Owe pseudonaukowe postulaty szkoły antropologicznej były wskrzeszone w państwach o ustroju totalitarnym jak np. w Niemczech faszystowskich, w celu uzyskania ,,naukowej'' argumentacji do prześladowań rasowych.

Szkoła socjologiczna zalożona była przez Franza von Liszta, A.Prinza i G. von Hacela. Był to kierunek kompromisowy ponieważ odchodzil zarówno od założeń szkoły klasycznej, jak i antropologicznej.

Według reprezentantów tej szkoły przestępstwo jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym. Podstawowym zadaniem nauki prawa karnego ma być odpowiedź na pytanie jakie czynniki rodzą przestępstwo i jakimi środkami należy przestępczość zwalczyć.

Zdaniem Liszta przestępstwo wynika ze społecznych warunków egzystencji człowieka, nie jest tym samym przejawem ,wolnej woli'' jednostki( jak u ,,klasyków'') która nie miała mieć charakteru sprawiedliwej odpłaty, ale miała spełniać funkcje sciśle ochronne i celowe. Celem represji karnej wg. Socjologów miała być ochrona społeczna, na tych podstawach wyrosły koncepcje tworzenia systemu środków zabezpieczających stosowanych wobec sprawców nienadających się do poprawy 9 recydywistów, osób niepoczytalnych, uzależnionych od alkoholu ,narkotyków).Głoszono hasła , że ,,nie czyn przestępny, ale osoba przestępcy podlega ukaraniu''. W 1889r. w Niemczech powstał Międzynarodowy Związek Kryminalistyczny , którego współzałożycielem był Liszt , uznawany za twórcę nowoczesnej polityki kryminalistycznej jako odrębnej gałęzi wiedzy.

Na przełomie XIX i XXw utworzył się nowy kierunek reprezentujący niemieckich socjaldemokratów, zwany szkołą socjalistyczną. Jego przedstawicielem był H.Haage. Zdaniem socjalistów

20. System prawa sowieckiego

1. Usus modernus pandectarum („nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego”)

U schyłku średniowiecza i początku czasów nowożytnych w sądownictwie Rzeszy Niemieckiej następuje zjawisko recepcji prawa rzymskiego tj. przyjęcia go jako prawa obowiązującego do praktyki wymiaru sprawiedliwości. Oficjalnie zostało to uznane w ordynacji Sądu Kameralnego w 1495r. Uzasadnieniem formalnym recepcji była idea kontynyacji cesarstwa rzymskiego przez cesarzy niemieckich.

Recepcja prawa rzymskiego polegała nie tyle na przejmowaniu gotowych rozwiązań z dorobku jurysprudencji rzymskiej, ile na czerpaniu samych form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych, w celu tworzenia nowych teoretycznych konstrukcji prawniczych. Recepcja następowała za pośrednictwem nauki prawa poprzez osoby wykształconych prawników.

To zmodernizowane i oparte na romanistycznych (Gemeines Recht) lub pospolitym podstawach prawo, zwane prawem powszechnym. Nauka prawa powszechnego stworzyła z biegiem czasu rozbudowany system, określany jako „dzisiejsze prawo rzymskie” albo

usus modernus pandectarum („nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego”)

Usus modernus tworzył całą epokę w dziejach nauki prawa. Wywierał ona aż do czasów Oświecenia przemożny wpływ na jurysprudencję wielu krajów Europy, także i tam gdzie nie doszło do praktycznej recepcjo prawa rzymskiego. Najwybitniejsi przedstawiciele tego kierunku to: Benedykt Carpzov, Jan Brunnemann, Dawid Moevius, Georg Struveg, Samuel Stryka

2. Litis contestatio

W przebiegu procesu rzymski-kononicznego można wyróżnić dwa różniące się charakterem postępowania stadia, które oddzielał doniosły pod względem skutków procesowych moment - tzw. wdanie się w spór (litis contestatio), w dawnym prawie polskim zwane także „utwierdzenie procesu” lub „zagruntowanie procesu”.

Wdanie się w spór następowało gdy pozwany zaprzeczał roszczeniom powoda, a słuszność swej ekscepcji (deklinatoryjnej lub delatoryjnej) nie mógł uzasadnić.

Ta instytucja wywodzi się z rzymskiego procesy formułkowego.

3. Dygesta

4. Konkordat

5. Treuga Dei

Instytucja rozejmu bożego określane w średniowieczu mianem treuga Dei , wprowadzona w 1027 na synodzie w Elne. Była jednym ze sposobów ograniczenia krwawej zemsty, która w przyszłości odegrać miała poważną rolę w ograniczeniu wojen prywatnych. Ograniczenie to miało charakter czasowy i polegało na zakazie podejmowania kroków nieprzyjacielskich w czasie uroczystości kościelnych, adwentu, wielkiego postu. Obejmował łącznie około 230 dni.

Oficjalną sankcję treuga Dei otrzymał w 1095 r. od Urbana II na synodzie w Clermont.

6. Komentatorzy

Od połowy XIV wieku na uniwersytetach włoskich zapanował nowy kierunek reprezentowany przez tzw. komentatorów, zwanych również postglosatorami lub konsyliatorami. Ich dokonaniem było twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności. Twórczość komentatorów dała początek nowym dziedzinom prawa, ja np. prawu handlowemu czy prawu międzynarodowemu prywatnemu. Do najsłynniejszych komentatorów należał żyjący w XIV w. Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis.

Komentatorzy byli właściwymi twórcami nauki odrodzonego prawa rzymskiego, które w ich interpretacji zaczęło przenikać jako prawo powszechne, ius commune.

7. Immunitety

8. Proces wydobywczy

Szczególny rodzaj postępowania sadowego w prawie średniowiecznym.

Był to proces o zwrot skradzionego przedmiotu, określany w źródłach jako „gonienie śladem”. Osoba, której skradziono przedmiot, a złodzieja nie udało się schwytać na goracym uczynku, mogła ruszyć śladem złodzieja przy udziale wezwanych na jej krzyk domowników, krewnych i sąsiadów. Niektóre pomniki prawne np. Ruska Prawda przewidywały obowiązek uczestniczenia w gonieniu śladem również mieszkańców wsi , do której wiodły ślady złodzieja, pod groźbą konieczności zwrócenia poszkodowanemu wartości poszukiwanego przedmiotu i kary pieniężnej.

Znalezienie skradzionego przedmiotu rozpoczynało postępowanie zwane licowaniem rzeczy, polegające na dotknięciu przedmiotu przez poszkodowane oraz uroczystym oświadczeniu (przysiędze), że daną rzecz rozpoznaje za swoją i że została mu ona skradziona.

Ten u którego rzecz została znaleziona, mógł bronić się przed zarzutem kradzieży poprzez wskazanie osoby, od której rzecz nabył , czyli tzw. zachodźcy.

Przed sądem toczył się spór między poszkodowanym a ostatnim z zachodźców.

9. Ius commune

Jest to nauka odrodzonego prawa rzymskiego, która w interpretacji komentatorów, zaczęła przenikać właśnie jako prawo powszechne tj. ius commune. Prawo to miało charakter czynnika ujednolicającego, do wielu partykularnych systemów prawnych Europy. Dzieła komentatorów stanowiły podstawę znajomości prawa rzymskiego

10. Ius albinagii

Termin pochodzenia łacińskiego oznaczający średniowieczne prawo władcy lub państwa do objęcia majątku po zmarłym cudzoziemcu. Majątek taki traktowano jako kaduk to znaczy puściznę. Zakładano więc, że umierający cudzoziemiec nie ma osób które w świetle prawa mogłyby objąć po nim spadek. Uprawnienie takie stanowiło pozostałość pierwotnych ograniczeń zdolności prawnej cudzoziemców w wielu krajach europejskich. Prawo to jak i niektóre inne ograniczenia cudzoziemców w zakresie posiadania i dysponowania majątkiem na terenie obcego państwa utrzymały się w niektórych systemach prawnych aż do czasów nowożytnych.

11. Rękojemstwo

Rękojemstwo to jeden z trzech najważniejszych w średniowieczu ( obok zakładnictwa i zastawu ) środków umacniania umów. Sposoby te dawały wierzycielowi gwarancję wypełnienia zobowiązania. W przypadku rękojemstwa ( jak i zakładnictwa ) odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania, np spłatę długu, przechodziła na osobę trzecią. Rękojemstwo stanowi osłabioną formę zakładnictwa, polegającą na tym, że odpowiedzialność za wykonanie zobowiązań przechodziła na inną osobę, zwaną ręczycielem lub rękojmią. Dręczycielem był z reguły krewny lub członek drużyny, który ręczył za dłużnika swą osobą i majątkiem, ale pozostawał do czasu wykonania umowy przez dłużnika na wolności. Dopiero w razie niewypełnienia zobowiązania przez dłużnika ręczyciel dostawał się pod władzę wierzyciela. W instytucji tej uwidaczniał się wyraźnie rozdział między powinnością zapłaty, długiem a odpowiedzialnością. Dłużnik, który dawał poręczyciela, pozostawał dłużny ale uwalniał się od odpowiedzialności a ręczyciel odpowiadał za zobowiązanie, mimo ze nie był dłużny. Mógł on później domagać się od dłużnika zwrotu tego, co wydał na zaspokojenie wierzyciela. Z biegiem czasu poręczyciel stawał się mediatorem ( pośrednikiem ) między dłużnikiem a wierzycielem. Ustanawiany był w drodze wadiacji, czyli przez wręczenie festuki najpierw przez dłużnika wierzycielowi, a następnie przez wierzyciela dręczycielowi, którego obowiązkiem było pilnowanie interesów wierzyciela. Niewypłacalnego dłużnika lub zajęte u niego przedmioty ręczyciel oddawał wierzycielowi, co powodowało wygaśnięcie rękojemstwa. Spotykane było także rękojemstwo własne, kiedy sam dłużnik stawał się ręczycielem. Wtedy to dłużnik jedną ręką wręczał festukę wierzycielowi, a drugą ręką ją odbierał.

12. Zastaw antychretyczny

Zastaw należał do najważniejszych i najbardziej rozpowszechnionych w przeszłości sposobów umacniania umów. Dawały one wierzycielowi gwarancje zwrotu wierzytelności. Zastaw przysługiwał wierzycielowi na rzeczy cudzej, z której mógł on swą wierzytelność zaspokoić. Ze względu na swój cel i funkcję, zaspokojenie pretensji wierzyciela, zastaw związany był ściśle z prawem zobowiązań. Zastaw nieruchomości był początkowo zawsze zastawem z dzierżeniem. Polegał on na przeniesieni przez zastawcę własności nieruchomości na rzecz zastawnika do czasu uiszczenia długu, po czym własność wracała do zastawcy. Stopniowo nastąpiło uproszczenie tej czynności prawnej polegające na tym, że na wierzyciela przechodziło tylko użytkowanie nieruchomości, a więc zastawca nie dokonywał wywiązania, a po zaspokojeniu roszczeń wierzyciela nieruchomość wracała do zastawcy. Był to zastaw użytkowy. Zastawiona nieruchomość przynosiła dochody, więc z jej użytkowaniem łączyło się prawo do pobierania pożytków. Był to zastaw antychretyczny zwany także zastawem użytkowym czystym lub antychrezą. Pobierane z zastawionej nieruchomości pożytki początkowo nie były zaliczane na poczet długów, a zastaw wracał do dłużnika dopiero po spłaceniu całej należności. W zastawie tym pożytki z zastawionej nieruchomości spełniały rolę odsetek, przy czym nie odnosił się do nich kanoniczny zakaz lichwy. Zastawca mógł wykupić zastaw tylko w oznaczonych umową terminach, zwykle na koniec roku gospodarczego. Stopniowo upowszechniał się zastaw do wydzierżenia, w którym pobierana pożytki zaliczane były na poczet należności. Zastaw taki zalecany był w ustawodawstwie kościelnym.

13. Kaduk

Kadukiem w prawie rzymskim ( ius caduco ) i średniowiecznym nazywano majątek, który nie mógł być objęty z powodu braku spadkobierców. W sytuacji braku dzieci i krewnych bocznych, którym przysługiwało prawo do spadku, oraz niedokonania dyspozycji testamentowej majątek jako bezdziedziczny zabierał panujący. Majątek taki stanowił puściznę, zwaną później kadukiem, dlatego też często kadukiem nazywa się prawo o dobrach bezdziedzicznych i beztestamentowych. Charakterystyczną tendencją w średniowiecznym środowisku rycerstwa- szlachty było rozszerzanie się dziedziczenia krewnych bocznych, podczas gdy dziedziczenie w środowisku chłopskim pozostawało aż do polowy XIV wieku ograniczone wyłącznie do synów. W wypadku ich braku gospodarstwo chłopskie przechodziło na pana, ponieważ bezdzietna wdowa nie uzyskiwała dożywotniego prawa użytkowania majątku. Rozszerzeniu praw spadkowych krewnych zmarłego chłopa sprzeciwiali się panowie feudalni, którzy byli uprawnieni do przejmowania kaduków chłopskich. W Polsce grono osób uprawnionych do dziedziczenia po zmarłym chłopie rozszerzył statut małopolski Kazimierza Wielkiego.

14. Scrutynium

Skrutynium było formą postępowania w sprawach o gwałtowne wyzucie z posiadania dóbr ziemskich ( tzw. wybicie z dóbr ). W celu zapobieżenia urządzanym często wśród szlachty zajazdom przewidywano w razie stwierdzenia gwałtownego wybicia z dóbr skrócone dochodzenie, zwane skrutynium, które w przypadku ustalenia fakty „wybicia” kończyło się wprowadzeniem powoda w posiadanie, w zasadzie bez badania tytułu prawnego. W prawie polskim ziemskim kwestia ta została uregulowana ustawowo przez konstytucje sejmowe z połowy XVI wieku, największe znaczenie miała tu konstytucja z 1453 roku. W pewnym sensie skrutynium rozwijało zasady procesu posesoryjnego, który w praktyce sądowej łączony był jednak z kwestiami petytoryjnymi.

15. Wyderkaf

Wzrastające potrzeby kredytowe zmuszały średniowiecznych przedsiębiorców do szukania sposobu ominięcia kanonicznego zakazu pobierania odsetek od pożyczonej sumy. Sposobem tym stała się instytucja kupna renty. Polegała na tym, że dysponujący kapitałem przekazywał właścicielowi nieruchomości odpowiednią sumę pieniędzy, a w zamian za to kupował sobie prawo do renty obciążającej dany grunt, polegających na stałych lub okresowych świadczeniach z reguły pieniężnych. Pierwotnie renta miała charakter wieczysty, więc nie mogła być wypowiedziana ani przez dysponującego kapitałem, ani wykupiona przez właściciela obciążonej nieruchomości. Stosunkowo szybko rozpowszechniła się jednak znacznie korzystniejsza dla dłużnika forma renty. Była to renta wykupna, zwana z niemiecka wyderkafem, przy której dłużnik zachowywał możność spłaty całości ciążącej na jego nieruchomości sumy i uwolnienia się od obowiązku płacenia renty. Wyderkaf stał się ważnym źródłem uzyskiwania stałych dochodów przez instytucję kościelne, dysponujące dużymi kapitałami. W bulli papieża Marcina V z 1425 r. wyderkaf został oficjalnie poparty i otworzył drogę zabezpieczenia sobie przez Kościół stałych przychodów.

16. Primogenitura

Jest to łaciński termin oznaczający pierworództwo i wyrażający wyłączne prawo pierwszeństwa w dziedziczeniu majątku, tronu, majoratu przysługujące najstarszemu synowi lub potomkowi w linii prostej. Jeden z filozofów ( Hobbes )nazywa primogeniture prawem losowania przyrodzonego lub naturalnego a termin ten tłumaczy jako „dane przez los”. Przeciwieństwem primogenitury jest sekundogenitura.

17. Franciscana

18. Szczególne rodzaje sukcesji

W prawie średniowiecznym zachodziły znaczące różnice w zakresie reguł spadkobrania zarówno ze względu na rodzaje przedmiotów spadku ( ruchomości i nieruchomości, dobra rodowe i dobra nabyte ), jak i ze względu na stan społeczny.

Szczególny porządek dziedziczenia przyjął się w stosunku do dóbr lennych wraz z ustaleniem się ich dziedziczności. Seniorowi zależało by związany z posiadaniem lenna obowiązek służby wojskowej mógł być należycie wykonany. Środków na wystawienie wojska mogły dostarczać lenna odpowiedniej wielkości. Dlatego za zachodzie przyjęła się zasada niepodzielności lenn, którą w dziedzinie spadkobrania realizowała zasada sukcesji jednostkowej, czyli przechodzenia lenn w razie śmierci lennika na jednego z synów. W prawie niemieckim był to zazwyczaj najstarszy syn. W prawie francuskim wykształciły się dwa sposoby. Pierwszy to fraragium, polegające na tym, że najstarszy syn zatrzymywał większą część lenna a mniejszą nadawał w podlenno młodszym braciom. Drugi sposób to paragium, przy którym następował wew. Podział lenna między braćmi, ale na zewnątrz stanowiło ono całość, reprezentowaną przez najstarszego z braci. Obok dążenia do niepodzielności występowała także tendencja do utrzymania lenn w rękach mężczyzn. Niektóre prawodawstwa w ogóle odsuwały kobiety od dziedziczenia lenn, inne dopuszczały je w przypadku braku męskich dziedziców. Kolejną cechą w dziedziczeni lenn było odsuwanie krewnych wstępnych aby lenna i obowiązki wojskowe nie spoczęły w rękach osób starszych i niedołężnych. Reguła ta określona była słowami „lenno nie idzie w górę”. Stopniowo wszystkie te ograniczenia zanikały co powodowało rozpowszechnienie longobardzkiego systemu dziedziczenia lenn ( uregulowany z zbiorze Libri Feudorum ), który dopuszczał ich podzielność oraz uznawał prawa spadkowe krewnych bocznych. W praktyce do sukcesji dopuszczane były także kobiety.

Odmienne zasady panowały także w zakresie dziedziczenia gospodarstw chłopskich, tam, gdzie chłopi byli dziedzicznymi użytkownikami gruntów. W interesie właścicieli ziemskich leżało utrzymanie chłopskich gospodarstw w stanie, w którym przynosiły one dochody. Dlatego popierali oni dziedziczenie gruntów przez jednego spadkobierców ( dziedziczenie przyrodzone ), którym był z reguły najstarszy syn ( majorat ) lub najmłodszy ( minorat ) z obowiązkiem spłat pozostałego rodzeństwa.

Odrębne systemy spadkobrania ustaliły się także dla fideikomisów familijnych. Akty te regulowały zasady następstwa tak, aby nie dopuścić do uszczuplenia majątku rodzinnego. Obowiązywała tu zasada sukcesji jednostkowej, czyli dziedziczenie przez jednego spadkobiercę, oraz zasada primogenitury, która na dziedzica wyznaczała najstarszego syna. Czasem dopuszczano dziedziczenie najstarszego stopniem, a w razie równości stopni starszego wiekiem ( majorat ) lub najstarszego żyjącego członka rodu ( seniorat ). Kobiety były całkowicie wyłączone od dziedziczenia ordynacji rodowych.

19. Crimen laese maiestatis

To zaczerpnięte z prawa rzymsko- kanonicznego pojęcie oznaczało obrazę majestatu władcy, przestępstwo naruszenia czci panującego. W starożytnym Rzymie traktowane było jako zdrada kraju i zawsze karane było śmiercią i konfiskatą majątku. Czasem był to sposób usunięcia niewygodnych senatorów, podejrzanych o sprzyjanie opozycji, lub sposób na wzbogacenie skarbu cesarskiego. Cesarze po wstąpieniu na tron zwykle odwoływali postępowanie karne o obrazę majestatu. W średniowieczu obraza majestatu była najcięższym przestępstwem zaliczanym do grupy zbrodni przeciw interesom państwa. Rozwój gospodarki pieniężnej spowodował, że pod pojęcie to zaczęto podciągać wszelkie przestępstwa przeciw interesom państwa jak fałszerstwo monet czy zabór królewskich regaliów. Podobnie centralizacja monarchii przyniosła nowe zbrodnie zaliczane do tej kategorii jak wyciągnięcie broni w obecności urzędnika królewskiego lub w sądzie czy opór wobec władzy np. w trakcie egzekucji wyroku. Z dziedziny przestępstw religijnych pod pojęcie obrazy majestatu włączono herezje czyli wiarę w przeróżne sekty jak albigensi, waldensi czy husyci. Herezja obok ekskomuniki ( kara kościelna ) karana była konfiskatą mienia i spaleniem żywcem na stosie ( kara świecka ). Ustawy Fryderyka II pozbawiały praw i majątku potomstwa heretyka do drugiego pokolenia, jak również tych, którzy podejrzani byli o sprzyjanie sektom. W niektórych krajach ( m.in. w Rosji carskiej ) ochrona przed obrazą majestatu obejmowała szeroko rozumianą rodzinę władcy, podczas gdy w innych ( Polska od 1588 r.) obejmowała tylko przestępstwa przeciw osobie króla nie dotycząc jego rodziny. W XIX w. była to zdrada stanu lub spisek na życie władcy. Główną formą zbrodni obrazy majestatu był zamach na życie lub zdrowie króla a główną

karą konfiskata mienia i śmierć.

20. Fideikomis

Rozwój gospodarki towarowo- pieniężnej przyczynił się do pogorszenia pozycji właścicieli ziemskich w życiu gospodarczym w Europie kontynentalnej. Podejmowane więc były działania mające powstrzymać rozpad szlacheckich fortun rodowych i zabezpieczyć podstawy świetności rodu. Służyło temu zakładanie fideikomisów familijnych, czyli ordynacji rodowych. Powstawały one na podstawie aktu prawnego fundatora, który postanawiał, że dany majątek ziemski ma na zawsze pozostać przy danym rodzie, jako całość niezbywalna, niepodzielna i powierzana w stanie nieuszczuplonym kolejnemu następcy według z góry określonego porządku sukcesji. Dlatego dla fideikomisów ustaliły się odrębne zasady spadkobrania, które regulowały następstwo tak, aby nie dopuścić do uszczuplenia majątku rodzinnego. Obowiązywała tu zasada sukcesji jednostkowej, czyli dziedziczenie przez jednego spadkobiercę oraz zasada primogenitury, która na dziedzica wskazywała najstarszego syna. Czasem dopuszczano dziedziczenie najstarszego stopniem, a w razie równości stopni starszego wiekiem ( majorat ) lub najstarszego żyjącego członka rodu ( seniorat ). Kobiety były całkowicie wyłączone od dziedziczenia ordynacji rodowych. Instytucja ta pojawiła się na początku ery nowożytnej w Hiszpanii, gdzie szlachta uzyskała prawo zakładania majoratów uregulowanych prawnie w 1505 r. W niektórych państwach ( Polska ) zakładanie ordynacji przez potężne rody magnackie wywoływało sprzeciw mas szlacheckich i dlatego miały tam one charakter wyjątkowy. Do stworzenia fideikomisów jako pojęć prawnych posłużyła rzymska konstrukcja fideikomisu uniwersalnego.

21. Smierć cywilna

Obok kary smierci najpowazniejsza kara dla przedstawicieli stanu szlacheckiego byla infamia, która bywala utozsamiana z wyjeciem z pod prawa, czyli proskrypcja, powodujaca smierc danej jednostki jako osoby w rozumieniu prawa ( pod pojeciem tym rozumiano wiele rodzajów kar na czci szlacheckiej ). Kara ta wymierzana byla zazwyczaj zaocznie. Infamia polegala nie tylko na utracie podmiotowosci prawnej w znaczeniu smierci cywilnej, ale i na utracie wszelkiej ochrony prawnej, tak wiec dozwolone bylo nawet bezkarne zabójstwo infamisa. Sposobem umozliwiajacym infamisom egzystencje w kraju bylo wydawanie im glejtów, czyli listów zelaznych, zapewniajacych czasowa bezkarnosc. Lzejsza forma kary szlacheckiej byla banicja, czyli wygnanie z kraju, polaczona z utrata praw cywilnych i politycznych, ale z zachowaniem czci szlacheckiej. Kolejna kara byla utrata honoru powodujaca utrate praw politycznych. Z kolei utrata szlachectwa byla calkowitym wykluczeniem ze stanu, z wszystkimi plynacymi stad konsekwencjami, równiez wobec potomstwa skazanego.

---