niedostosowaniespoleczne, RESOCJALIZACJA


Niedostosowanie społeczne czy nieprzystosowanie społeczne a może zaburzone zachowanie?

(skrót definicji i koncepcji)

Problem jednostek nie podporządkowujących się normom społecznym, wyłamujących się spod wpływu opiekunów występował we wszystkich okresach historycznych i wszystkich kulturach. Niedostosowanie społeczne jest właściwe nie tylko dla naszych czasów. Świadczyć o tym może poniższy cytat:

„Zawsze, bowiem, odkąd istniało zorganizowane społeczeństwo, młodzież uważano za krnąbrną i złą. Jako anegdotę przytacza się często tekst z papirusu z V w. p.n.e. , W którym egipski kapłan uskarżał się na młodzież, opisując jej zachowanie w sposób do złudzenia przypominający współczesne utyskiwania na krnąbrność i nieposłuszeństwo dzisiejszego młodego pokolenia.”

Współczesne aspekty niedostosowania społecznego w naukach humanistycznych.

Do początku XX wieku nie przywiązywano wagi do szczególnych cech psychopatologii dziecięcej. Dopiero dzięki pojawieniu się ruchu na rzecz zdrowia psychicznego oraz objęciu poradnictwem także dzieci uczyniono znaczący krok na drodze do rozpoznawania, leczenia i rozumienia wynikających ze złego przystosowania wzorów zachowań w okresie dzieciństwa i adolescencji.

Prawie wszystkie dzieci złamały kiedyś normy społeczne lub rodzinne lub były nieposłuszne odpowiedzialnym za nie rodzicom i opiekunom. Z pewnością jednak nie u wszystkich dzieci można mówić o zaburzeniach zachowania. Jaki w takim razie stopień nieposłuszeństwa i nie adekwatne społecznie zachowania w stosunku do norm u dziecka jest potrzebny, żeby uznać jego zachowanie za zaburzone?

Najistotniejsze jest, czy zachowanie to sprzyja, czy też zagraża dobru jednostki i ogółu. Zgodnie z tym założeniem zachowanie nienormalne to zachowanie nieprzystosowane. Nawet zachowanie najzupełniej zgodne z zasadami obowiązującymi w danym społeczeństwie jest nienormalne i świadczy o jego zaburzeniu psychicznym, jeżeli poważnie zakłóca funkcjonowanie, a jego skutkiem są działania autodestrukcyjne. Określamy zachowanie jako nienormalne (zaburzone), jako przejaw zaburzenia psychicznego, jeżeli jest uporczywe, a jednocześnie w pewnym stopniu zagraża dobru jednostki i/lub dobru społeczności ludzkiej, do której owa jednostka należy.

Obecnie pojęcia „zaburzenia w zachowaniu”, „zaburzenia emocjonalne” (jednak nie są to synonimy) stosuje się dla potrzeb psychologii i pedagogiki, „niedostosowanie społeczne” pojawia się szczególnie w resocjalizacji, „nieprzystosowanie społeczne” w socjologii i kryminologii. Mimo iż można zauważyć różnicę podanych pojęć znaczeniowo się one pokrywają.

Pojęcia „społeczne nieprzystosowanie” używano zamiennie z pojęciem „społeczne niedostosowanie”. Obecnie jednakże powszechnie przyjęło się określenie „społeczne niedostosowanie” i nim to posługuje się większość autorów.

Zdaniem L. Pytki pojęcie społecznego niedostosowania odnosi się do rozmaitych zaburzeń w społecznej adaptacji jednostki i w świetle literatury przedmiotu o wiele łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób się ono przejawia, niż czym jest.

Na zorganizowanej przez UNESCO w 1952 roku konferencji poświęconej wychowaniu i zdrowiu dzieci w Europie ustalono następującą definicję dziecka społecznie niedostosowanego (nieprzystosowanego): „(...) to takie dziecko, które jest niezdolne do swobodnego uczestnictwa w życiu swej grupy i do reagowania na jej wymagania w sposób możliwy do przyjęcia.” Autorzy tej definicji zwrócili uwagę na socjologiczny aspekt społecznego niedostosowania, pomijając jego aspekt psychologiczny.

Koncepcja niedostosowania społecznego Denisa H. Stotta - wg tego autora, dziecko niedostosowane jest niezdolne do uczenia się doświadczenia i wprowadzania wniosków z konsekwencji określonych, błędnych zachowań. Ograniczoność w zakresie wykorzystania doświadczenia i przewidywania konsekwencji własnych działań decyduje o nieefektywności oddziaływań wychowawczych. Wyraża się to w nieskuteczności praktyk dyscyplinujących. Stosowane kary, które zmieniają zachowanie większości dzieci, w przypadku dzieci niedostosowanych nie maja żadnego znaczenia odstraszającego.

Termin „niedostosowanie społeczne” opracowany przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą pojawił się w rodzimej literaturze pedagogicznej w 1959 roku. Na grunt polski przeszczepiony został przez Marię Grzegorzewską. Zamiast terminu „społeczne niedostosowanie” (enfant inadapte, dissozial), używa się określenia: „zaniedbany” (verwahrlost), „zaburzony w zachowaniu się” (maladjusted, conduite on, caracteriel, trouble du comportement,verhal - tens gest ort), „trudny pod względem wychowawczym” (schwererziehbar, gemeinschaftsschwierig). Określenie „delikwent” stosowane jest zazwyczaj w stosunku do społecznie niedostosowanych, którzy popełnili czyny przestępcze.”

Oto poglądy niektórych polskich autorów na temat zjawiska niedostosowania społecznego:

Lidia Mościcka zauważa, iż niedostosowanie społeczne rozumiane bywa jako proces bądź stan. Procesem nazywamy względnie jednorodne serie zjawisk, powiązane zależnościami przyczynowymi lub strukturalno - funkcjonalnymi. Niedostosowanie jednostki jako stan jest to system zachowań, działań i środków zmierzających do zaspokojenia istotnych dla niej potrzeb, społecznie nieakceptowany, zakazany przez kodeks prawny, obyczajowy bądź etyczny.

Przy czym Czesław Czapów i Stanisław Jedlewski rozpatrując pojęcie niedostosowania społecznego w oparciu głównie o kryteria socjologiczne z uwzględnieniem ról społecznych pełnionych przez jednostkę w społeczeństwie twierdzą, że osobników niedostosowanych społecznie charakteryzują mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiacyjne, wyróżnione nie ze względu na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujących ludzi tworzących zbiorowość współczesnego państwa.

Opierając się na czynnikach psychologicznych, Halina Spionek uważa za dzieci niedostosowane społecznie takie jednostki, „u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenia stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem.”

Na przesłankach psychologicznych opierają się także M. Przetacznikowa i M. Susłowska, określając niedostosowanie społeczne jako „zaburzenia w zachowaniu - występujące w stopniu silnym i głębokim, które utrudniają lub uniemożliwiają osobnikowi normalne współżycie z ludźmi.”

Autorki te różnicują termin „nieprzystosowanie społeczne” od terminu „niedostosowanie społeczne”. Lżejszą formę zaburzeń w zachowaniu o cechach nietrwałych i nie obejmujących całej struktury osobowości określają pojęciem „nieprzystosowanie społeczne”, przy którym kontakty jednostki ze środowiskiem nie są całkowicie zakłócone. „Niedostosowanie” natomiast jest bardziej nasiloną dalszą fazą tych zaburzeń, która charakteryzuje się silniejszym i trwalszym zakłóceniem reakcji interpersonalnych jednostki. Przejawia się to w nieprzestrzeganiu norm moralnych i społecznych obowiązujących w środowisku i ma charakter trwałej postawy. Za najbardziej charakterystyczne dla niedostosowania społecznego uważają autorki znaczne trudności lub całkowity brak umiejętności w nawiązywaniu kontaktu uczuciowego z innymi ludźmi. Zaburzenie to obejmuje głównie sferę emocjonalno - wolicjonalną oraz rozwój charakteru i osobowości.

Pojęcie „niedostosowania społecznego” definiuje również Otton Lipkowski, według którego „jest to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.”

W tej definicji - autor wskazuje zarówno na warunki etiologiczne, jak i na ujemne skutki niedostosowania dla jednostki i pośrednio dla środowiska społecznego.

K. Pospiszyl przy określaniu danego zachowania jako „niedostosowane” zaleca, by uwzględnić szereg czynników „wyróżniając trzy podstawowe elementy tego zjawiska, a mianowicie:

1) różne stopnie zachowania określanego mianem „niedostosowane” (chodzi tu o narastanie liczby i częstości rozmaitych objawów);

2) uwzględnianie nie pojedynczych objawów w postaci izolacji, lecz ich zespołów;

3) wielokrotne występowanie tych zespołów objawów, przybierające postać „systematycznego postępowania”. Chodzi tu o postępowanie niezgodne z oczekiwaniami społecznymi.

N. Chan - Ilgiewicz zagadnienie „niedostosowania społecznego” rozpatruje w kontekście „dostosowania” uwzględniając przy tym:

a)   dostosowanie względnie niedostosowanie do warunków (tj. nieumiejętność akomodacji);

b)   dostosowanie lub niedostosowanie do ludzi (niezdolność asymilacji);

c)   dostosowanie lub niedostosowanie do norm (braki w zakresie ich akceptacji);

d)   dostosowanie względnie niedostosowanie do wybranych przez jednostkę celów i wartości (tj. nieumiejętność identyfikacji z nimi).

Umiejętność dostosowania się w tych zakresach stanowi o prawidłowym rozwoju osobowości, natomiast niespełnienie ich powoduje zaburzony jej rozwój, nazywany społecznym niedostosowaniem.

Przyczyny zaburzeń zachowania

Do czynników znaczących na powstanie, nasilenie się i utrzymanie zaburzeń w zachowaniu u dzieci można zaliczyć:

Uwarunkowania genetyczne prowadzące do niskiej inteligencji werbalnej, łagodnych problemów neuropsychicznych i trudności tempera mentalnych uruchamiają samonapędzający się mechanizm powstawania zaburzenia zachowania o wczesnym początku. Wywodzące się z powyższego braki w zakresie funkcji samokontroli - takie jak utrzymywanie uwagi, planowanie, samoobserwacja, hamowanie nieskutecznych lub impulsywnych zachowań są przyczyna kolejnych problemów- szkolnych i społecznych.

Środowisko, w którym wychowuje się dziecko ma olbrzymie znaczenie dla jego prawidłowego funkcjonowania. Każde nie spełnianie funkcji rodziny powoduje zniekształcenia rozwoju i zaburzenia relacji z innymi.

Wspomniana już Maria Grzegorzewska wyróżnia dwie grupy przyczyn powodujących niedostosowanie społeczne.
- W pierwszej znajdują się warunki ekonomiczno - gospodarcze, takie jak nędza, głód, brak opieki wychowawczej, bezdomność, sieroctwo, złe wpływy, alkoholizm w środowisku domowym, rozkład rodziny itp. Zalicza też do nich wpływ negatywnych metod wychowawczych zastosowanych w domu i w szkole, występowanie sytuacji konfliktowych w rodzinie, szkole, otoczeniu, konflikty między pokoleniami, brak autorytetu społecznego.

- W drugiej grupie czynników znajdują się schorzenia nerwicowe, różnego rodzaju psychopatie i charakteropatie, a także padaczkowe stany pomroczne. Dewiacje te rzutują ujemnie na postawę niedostosowanych społecznie.

Z uwagi na aspekt psychologiczny i socjologiczny oraz pedagogiczny w podsumowaniu stwierdzić można, że niedostosowanie społeczne jest to dewiacja osobowościowa, spowodowana czynnikami biopsychicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty społeczne, aktywność i harmonię życia społecznego jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną socjalizację, aktywną edukację i pomyślną realizację zadań życiowych.

Wprawdzie różne są interpretacje zjawiska społecznego niedostosowania, ale treści określające niedostosowanie społeczne są wspólne:

-         społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznanych społecznie wartości,

-         jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej,

-         trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych,

-         jest główną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych.

Dzieci wykazują zaburzenia zachowania z różnych powodów, m.in.:

Główną cechą zaburzenia zachowania, jak i zaburzeń opozycyjno-buntowniczych są zachowania antyspołeczne i agresywne. Jak się okazuje zachowanie opozycyjno-buntownicze ujawnia się około 6 roku życia, zaburzenia zachowania zaś około 9 roku życia. Oba zachowania są ze sobą blisko powiązane, należy jednak dokonać rozróżnienia miedzy uporczywymi działaniami antyspołecznymi, takimi, jak np. podpalenia czy łamanie praw innych ludzi i przemoc, a mniej poważnymi wybrykami normalnych dzieci czy młodych ludzi w okresie dojrzewania, ze względu na ich naturalny proces rozwojowy. Trzeba też zdawać sobie sprawę , że w zaburzeniu zachowania czy zaburzeniu opozycyjno-buntowniczym mamy do czynienia z uczynkami, które są lub nie łamaniem prawa innych, a wtedy to mówimy o przestępczości nieletnich.

Według DSM IV główne cechy zaburzenia zachowania to powtarzający się i trwały wzór zachowania obejmujący łamanie podstawowych praw innych i ważnych norm społecznych stosowanych dla danego wieku. Wspólną cechą zaburzenia zachowania jest agresja fizyczna, przyjmująca formę okrucieństwa, niszczenia własności innych lub podpaleń. Kradzieże, kłamstwa, oszukiwanie są częste wśród dzieci, u których stwierdzono zaburzenia w zachowaniu.

Klasyfikacja DSM _IV wyróżnia następujące grupy zaburzeń:

  1. Zaburzenia rozpoznawane zazwyczaj po raz pierwszy w okresie niemowlęcym, dziecięcym lub młodzieńczym: upośledzenie umysłowe, zaburzenia w uczeniu się, zaburzenia motoryczne, zaburzenia w komunikowaniu się, rozlegle zaburzenia rozwoju (np. autyzm), zespół deficytu uwagi z nadruchliwością, zaburzenia w odżywianiu;

  2. Zaburzenia świadomości, otępienie oraz zaburzenia pamięci i innych procesów poznawczych;

  3. Zaburzenia psychiczne wywołane ogólnym złym stanem zdrowia (np. zaburzenia katatoniczne);

  4. Zaburzenia związane z „używaniem substancji uzależniających (np. alkoholu, amfetamin, kofeiny, konopi indyjskich, kokainy, środków uspokajających);

  5. Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne;

  6. Zaburzenia nastroju (depresja);

  7. Zaburzenia lękowe, fobie;

  8. Zaburzenia somato podobne (somatoidalne zaburzenia bólowe)

  9. Zaburzenia pozorowane;

  10. Zaburzenia dysocjalne (m.in. amnezja dysocjacyjna, zaburzenia depersonacjonalizacyjne);

  11. Zaburzenia seksualne i tożsamości płciowej;

  12. Zaburzenia w odżywianiu (m.in. anoreksja i bulimia);

  13. Zaburzenia snu;

  14. Zachowania impulsywne (m.in. okresowe napady wybuchowości, kleptomania, piromania, hazard patologiczny);

  15. Zaburzenia przystosowania (m.in. zaburzenia przystosowania z nastrojem depresyjnym, lękowym, lękowo-depresyjnym, z mieszanymi zaburzeniami emocjonalnymi i kontroli zachowania);

  16. Zaburzenia osobowości (m.in. osobowość schizoidalna, schizotymiczna, antyspołeczna, narcystyczna, wycofująca się, nadmiernie zależna).

Rodzaje i dynamika zaburzeń w zachowaniu (niedostosowaniu społecznym):

Poddając szczegółowej analizie zachowania jednostek niedostosowanych społecznie, można je podzielić na czytelne diagnostycznie grupy:

  1. Zachowania demonstracyjno-bojowe, wrogie.

  2. Zachowania zahamowane.

  3. Zachowania niekonsekwentne.

  4. Zachowania aspołeczne.

Zachowania demonstracyjno-bojowe charakteryzują się wrogim nastawieniem wobec środowiska społecznego. Postawa wrogości przejawia się w ostrych i gwałtownych reakcjach, nieadekwatnych do aktualnych bodźców, a najbardziej typowe formy zachowania to negatywizm, presja, demonstracja, czynności szkodzące innym osobom. Postawa negatywna ukierunkowana na zewnątrz może przyjąć formę reakcji bezpośredniej - jawnej, bądź pośredniej - zafałszowanej, utajonej.

Zachowania zahamowane charakteryzuje postawa defensywna, wyrażająca się brakiem zaufania do ludzi, nowych sytuacji, lękliwością, niepewnością, często objawami wzmożonych zaburzeń emocjonalnych. Różne stadia zaburzeń zahamowanych- a więc bierność przejawiająca się uderzającym brakiem aktywności, depresja, formami nagłych wybuchów złości, powrotami do stanów apatii - prowadza często do autyzmu, który eliminuje dziecko ze zbiorowości. Dziecko w sposób trudny do spostrzeżenia wycofuje się. Pozostawione na marginesie życia grupy, klasy, miewa z reguły duże trudności w funkcjonowaniu w zmieniających się dynamicznie warunkach życia.

Zachowania nie konsekwentne są trudne do przewidzenia. Wykazują cechy impulsywności i należą do reakcji manifestowanych wprost. Charakteryzują się natychmiastowa repliką na bodziec, odpowiedzią bez zastanowienia. Postępowanie ukierunkowane jest na zaspokojenie własnych, egoistycznie pojmowanych potrzeb w sposób bezwzględny, gwałtowny, nie liczący się z nikim i z niczym. Dzieci takie maja poważne trudności w nawiązywaniu kontaktów, ponieważ inni najczęściej się od nich odsuwają, nie rozumiejąc ich reakcji. Wykorzystują ów fakt dorośli przestępcy, wciągając takie dzieci do działalności grup przestępczych.

Zachowania aspołeczne są wynikiem głębokich zaburzeń osobowości i dysfunkcjonalności środowisk wychowawczych. Nazywa się te jednostki różnie: „asocjalni”, „dyssocjalni”, ”psychopaci”, „socjopaci”. Ich postawa charakteryzuje się chłodem uczuciowym, egoizmem, agresywnością oraz skłonnościami sadystycznymi, bardzo czeto tez zaburzeniami życia seksualnego. Ze względu na destruktywne oddziaływanie na każdą zbiorowość ludzka jednostki te stanowią poważne zagrożenie dla społeczeństwa. W placówkach resocjalizacyjnych postawę taką prezentują jednostki z kategorii „git ludzi”.

Zachowania internalizacyjne i eksternalizacyjne jako typy zaburzeń w zachowaniu - klasyfikacja T. M. Achenbacha.

Formalnie typologia Achenbacha ma charakter kategorialny, gdyż wyróżnia dwa typy: zachowania internalizacyjne i zachowania eksternalizacyjne.

Zachowania internalizacyjne - są to zachowania określane również jako nadmiernie kontrolowane, wyrażające się w wycofaniu, dysforii i leku, co stwierdzono w wielu badaniach. Generalnie zachowania te są mniej stabilne niż eksternalizacyjne (oprócz ostrych przypadków zahamowania lub depresji), ale nie przedstawiają optymistycznej diagnozy, co do terapii. Nadmierne poczucie kontroli prowadzi do zbyt głębokiej, neurotycznej internalizacji norm społecznych, co jest przyczyna przesadnej ostrożności w nowych, trudnych sytuacjach, nieśmiałości w kontaktach interpersonalnych (zwłaszcza wobec nieznanych osób). Dzieci zaliczone do tego typu, mimo przeciętnych lub wyższych zdolności intelektualnych czy zdolności specjalnych, nie osiągają wyników adekwatnych do tego poziomu i czują się przez to małowartościowe i niedoceniane.

Zachowanie eksternalizacyjne - może być zamiennie używane z terminem „zachowanie słabo kontrolowane”. Podstawowymi składnikami tych zachowań są przejawy agresji, przeciwstawianie się i opór wobec otoczenia, impulsywność, destruktywność i antyspołeczne cechy osobowości. Zespół tych objawów jest szeroki i równocześnie koherentny. Źródłowym czynnikiem tych wszystkich przejawów jest słaba kontrola, co w odróżnieniu od zachowań internalizacyjnych oznacza „rzutowanie na zewnątrz” przezywanych problemów. „Rzutowanie na zewnątrz” - to sposób rozwiązania problemu, co daje podstawę do twierdzenia, ze w przypadku zachowań internalizacyjnych większe szkody i cierpienia przezywa jednostka będącą podmiotem tych przeżyć - problemów, a w przypadku zachowań eksternalizacyjnych, w większym stopniu negatywne konsekwencje dotyczą otoczenia społecznego niż samej jednostki - podmiotu i sprawcy tych zachowań.

Kryteria do diagnozy zaburzeń zachowania

(nieprzystosowania społecznego)

Zaburzenia zachowania wiążą się z powtarzającym się trwałym wzorem zachowań, w których naruszane są prawa innych osób lub normy społeczne. W ciągu kolejnych 12 miesięcy wystąpić muszą przynajmniej trzy z wymienionych niżej kryteriów zachowań, przy czym przynajmniej jedno musi wystąpić w ciągu kolejnych 6 miesięcy.

Kryteria niedostosowania, jakie podał D.H. Stott, a które są równoznaczne z definicja tego zjawiska. Według D.H. Stotta dziecko społecznie niedostosowane:

  1. Nie działa w swoim najlepszym interesie. Motywacja jego kroków jest w związku z tym nierealistyczna. Jest dowodem posuniętej frustracji.

  2. Takim samym dowodem frustracji jest fakt, że dziecko takie swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których stosunkowo łatwo mogło uniknąć.

  3. Reakcje takiego dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć i na ogól są one nie proporcjonalne do bodźców, które je wywołały. To powoduje, że dziecko takie rzadko, kiedy jest sprawiedliwie ocenianie przez mało wytrwałych i wnikliwych pedagogów.

  4. Dalsza charakterystyczną cechą takiego dziecka jest brak sukcesów, które są przecież głównym motorem ludzkiego działania.

  5. Brakowi sukcesu musi towarzyszyć złe samopoczucie dziecka.

  6. Czuje się nieszczęśliwe.

SYSTEM PRAWNEGO TRAKTOWANIA NIELETNICH

Polskę obowiązują Reguły Pekińskie dotyczące minimum postępowania z nieletnimi. Ustawa regulująca sprawy nieletnich to Ustawa o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich z 1983 roku z późniejszymi zmianami. Ostatnia zmiana była w 2001 roku dotycząca zakładów poprawczych.

Interpretacja nieletniego. 3 zakresy interpretacji w myśl ustawy

  1. W zakresie zapobiegania lub zwalczania demoralizacji nieletnich - nieletni to osoba do 18 roku życia. Mamy tu do czynienia z osobą gdy nie jest ograniczona dolna granica. Chodzi tu o takie przestępstwa jak: wagarowanie, ucieczki z domu, narkotyki, wszystko to co jest przejawem demoralizacji. Górna granica związana jest z pełnoletniością i ustaniem władzy rodzicielskiej. Osoba taka nie odpowiada za swoje czyny.

  2. W zakresie dokonywania przez nieletnich czynów karalnych - nieletnim jest osoba, która ukończyła 13 lat, a nie ukończyła 17 lat - mamy do czynienia z popełnieniem przestępstwa. W 13 - 17 roku życia odpowiada już karnie i można w stosunku do nich zastosować środek wychowawczy lub karny.

  3. W zakresie wykonywania środka wychowawczego lub poprawczego nieletni to osoba do 21 roku życia. Jest to umowna granica. Większość środków wychowawczych wiąże się z pełnieniem władzy rodzicielskiej, która kończy się z chwilą uzyskania pełnoletniości przez delikwenta - nadzór rodzicielski, rodzina zastępcza. Do 21 roku życia mogą trwać środki, które wiążą się z izolacją, a także z ukończeniem szkoły.

Małoletni - jest to osoba do 13 roku życia , w myśl prawa nieodpowiedzialna karnie.

Młodociany - to pojęcie stosowane w kodeksie karnym i kodeksie karnym wykonawczym, w myśl którego młodocianym jest osoba co do której wykonuje się karę pozbawienia wolności i która nie ukończyła 21 roku życia.

W stosunku do młodocianych podejmuje się obligatoryjnie oddziaływania resocjalizujące czyli czy delikwent chce czy nie to i tak występuje resocjalizacja. Zróżnicowanie przestępstw na zbrodnie i występki:

Zbrodnie - są to czyny karalne zagrożone ustawowo karą pozbawienia wolności powyżej 3 lat.

Występki - są to czyny karalne o mniejszej wadze, które zagrożone są karą grzywny, ograniczenia wolności i pozbawienia wolności na okres nie dłuższy niż 3 lata

Środki wychowawcze i poprawcze, które przewiduje Ustawa o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich - UPN

Środki te może orzec sąd rodzinny:

  1. Upomnienie

  2. Zobowiązanie nieletniego do określonego postępowania np. naprawienie szkody, przeproszenie poszkodowanego, leczenie odwykowe, zbliżenie się do grupy nieformalnej, podjęcie nauki itp.

  3. Nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna

  4. Nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, bądź zakładu pracy lub osoby godnej zaufania

  5. Nadzór kuratora

  6. Skierowanie do ośrodka kuratorskiego

  7. Orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych

  8. Orzeczenie przedmiotów nabytych w związku popełnienia czynu karalnego

  9. Orzeczenie umieszczenia w instytucji powołanej do sprawowania funkcji opiekuńczej, kształcącej zawodowo, zakład wychowawczy lub rodzina zastępcza

  10. Umieszczenie w zakładzie poprawczym

Te środki dzielimy na trzy kategorie:

  1. Środki które pozostawiają nieletniego w jego dotychczasowym środowisku wychowawczym

  2. Środki pozwalające na skierowanie nieletniego do placówki lub instytucji przejmującej od rodziców tylko część obowiązków związanych z opieką np. skierowanie do ośrodka kuratorskiego lub OHP

  3. Środki całkowicie zmieniające środowisko nieletniego np. rodzina zastępcza, zakład poprawczy, zakład wychowawczy

Środek poprawczy ma charakter izolujący. Stosuje się wobec nieletnich, którzy popełnili czyn karalny, ukończyli 13 rok życia, a wysoki stopień demoralizacji i/lub stosowanie innych środków wychowawczych jest nieskuteczne. Stopień demoralizacji określa:

  1. Stopień popełnienia czynu

  2. Współwystępowanie innych zachowań

  3. Nieletni nie wyraża skruchy

  4. Jeżeli powtarza czyn mimo stosowania środków wychowawczych

Środek poprawczy można zawiesić na okres 1 roku do 3 lat, w tym czasie stosuje się inne środki wychowawcze. Zawieszenie to można odwołać jeżeli nieletni wykazuje dalsze objawy demoralizacji, a środki wychowawcze są nieskuteczne.

STOSOWANIE KARY WOBEC NIELETNICH

Możliwość ukarania nieletniego przewiduje UPN oraz kodeks karny. W myśl ustawy nieletni podlega karze czyli pozbawieniu wolności w dwóch wypadkach:

  1. Gdy istnieją podstawy do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym , a nieletni w chwili orzekania ukończył 18 lat

  2. Gdy nieletni ukończył 18 lat przed rozpoczęciem wykonania wyroku o umieszczeniu w zakładzie poprawczym

Kodeks karny dopuszcza możliwość zastosowania wobec nieletniego, który dopuścił się zbrodni po ukończeniu 15 roku życia i za zastosowaniem wobec niego kary przemawiają okoliczności sprawy i warunki osobiste sprawcy - najczęściej dotyczy to zabójstw z premedytacją i szczególnym okrucieństwem. Najwyższy wymiar kary , który można zastosować w stosunku do nieletniego to 25 lat.

Grupy środków stosowane wobec rodziców:

  1. Zobowiązanie rodziców do poprawy warunków wychowawczych, bytowych i zdrowotnych nieletniego

  2. Zobowiązanie rodziców do naprawy szkód wyrządzonych przez nieletniego - kara grzywny

  3. Włączenie zakładu pracy i organizacji do wychowawczego oddziaływania na jego pracownika lub członka tejże organizacji

Postępowanie wyjaśniające może zakończyć się : odmową wszczęcia postępowania, przekazaniem sprawy prokuratorowi, przekazanie sprawy do postępowania opiekuńczo - wychowawczego, bądź wszczęciem postępowania poprawczego.

KURATOR SĄDOWY - KURATELA SĄDOWA

Kurator sądowy sprawuje nadzór nad nieletnimi, którzy:

  1. popełnili czyn karalny w wieku 13 - 17 lat i orzeczono wobec nich nadzór kuratora.

  2. w sytuacji warunkowego zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym

  3. w sytuacji warunkowego przedterminowego zwolnienia z zakładu poprawczego

  4. nad nieletnimi zagrożonymi demoralizacją do 18 roku życia

W w/w wypadkach pełni funkcje wychowawcze i resocjalizujące.

W postępowaniu opiekuńczym:

  1. sprawowanie nadzoru nad sposobem wykonywania obowiązków przez rodziców

  2. troska o właściwy rozwój dziecka w rodzinie

  3. rozwiązywanie problemów szkolnych

  4. organizowanie pomocy materialnej rodzinie

  5. organizowanie czasu wolnego

Stosunki interpersonalne w układzie kurator - podopieczny i ich znaczenie dla skuteczności nadzoru

"Ślubuję uroczyście powierzone mi obowiązki kuratora sądowego wykonywać zgodnie z prawem, sumiennie i rzetelnie, w postępowaniu kierować się zasadami etyki zawodowej, mając na względzie dobro Rzeczypospolitej Polskiej i dobro osób podlegających mojej pieczy, a także zachować w tajemnicy wszystkie okoliczności, o których powziąłem wiadomość w związku z pełnioną funkcją."
Tekst ślubowania kuratora sądowego

Kuratela sądowa jako środek orzekany przez sądy jest instytucją stosunkowo młodą. Faktycznie zafunkcjonowała w II połowie XIX wieku. W Polsce, wkrótce po odzyskaniu niepodległości, w 1919 r. zaczęto stosować wobec nieletnich sprawców różne formy nadzory sądowego.

Reforma sądownictwa rodzinnego oraz ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. znacznie zwiększyły zakres działalności kuratorów sądowych. Kurator pełni głównie funkcje wychowawczo - resocjalizujące i profilaktyczne.

Obowiązki kuratorów zawodowych i społecznych w zakresie pełnienia nadzorów określone zostały podobnie. Kurator jest upoważniony do:
1. Odwiedzania osób, których dotyczy postępowanie w miejscu ich zamieszkania lub pobytu.
2. Żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od osób objętych dozorem lub nadzorem.
3. Przeglądania akt sądowych i sporządzania z nich odpisów.
4. Zasięgania koniecznych informacji z zakładów pracy, szkół.

Kurator powinien być osobą nie tylko nadzorującą nieletniego, lecz przede wszystkim wychowawcą osoby nieprzystosowanej społecznie. Proces wychowania w warunkach wolności dozorowanej jest trudny i wymaga od kuratora wielu złożonych działań i szerokich umiejętności. Z moich osobistych doświadczeń wiem, że zdarza się dość często, iż nieletni postrzegają kuratora zawodowego jako osobę bezpośrednio związaną z instytucją sądowniczą. Bez względu na sposób kierowania procesem wychowawczym w odczuciu podopiecznego traktowany jest inaczej, to znaczy bardziej oficjalnie. Trudniej mu w związku z tym nawiązać kontakt z wychowankiem, a poprzez to trudniej mu zbudować relację opartą na zaufaniu. Kurator społeczny, bezpośrednio nie związany z sądem, człowiek postronny budzi większe zaufanie. Moje dwudziestoletnie doświadczenia w pracy jako kurator społeczny wskazują, że dobrze jest jeżeli tę funkcję pełni osoba z przygotowaniem pedagogicznym lub psychologicznym. Przed objęciem kurateli nad nieletnimi, bądź rodziną ważny jest pierwszy kontakt, stworzenie odpowiedniej atmosfery. Nawiązanie kontaktu z wychowankiem nie przesądza o efektywności prowadzonej pracy wychowawczej. W dużej mierze zależy od tego, czy wychowawca potrafi:
- podtrzymywać tendencję do wzajemnego komunikowania się,
- podtrzymywać pozytywne uczucia wychowanka do siebie.

Kurator w relacjach z podopiecznym powinien być osobą wspierającą. Prowadzona opieka powinna być systematyczna i konsekwentna. Kurator jako osobowość dojrzała udziela pomocy psychicznej nieletniemu. Powinien powodować wzrost poczucia własnej wartości, sprzyjającego zmianie postaw wobec innych ludzi i poprawie stosunków interpersonalnych z ludźmi wchodzącymi w skład jego otoczenia.

Podejmując każdy rodzaj oddziaływania wychowawca - kurator musi mieć na uwadze to kim nieletni może się stać, niezależnie od tego z jakiego punktu startuje.

Przyszłość nieletniego w dużej mierze zależy od intensyfikacji podejmowanych przez kuratora wysiłków w oddziaływaniach bezpośrednich. Kurator powinien zaakceptować podopiecznego przed przystąpieniem do pracy wychowawczej, poznać przyczyny zachowań, środowisko wychowawcze, w szczególności rodzinne. Wspierać w codziennym życiu, jeżeli podopieczny jest na etapie edukacji szkolnej, interesować się jego postępami w nauce, kontaktować z nauczycielami, wspierać w niepowodzeniach życiowych. Być przyjacielem, a nie surowo wykonywać powierzone obowiązki.

W czasie prowadzonych rozmów z podopiecznymi, opinii rodzin objętych kuratelą wynika, że niepożądane i nieakceptowane cechy kuratorów to:
- wścibstwo,
- nietaktowność,
- brak akceptacji podopiecznego,
- nadmierna opiekuńczość,
- obojętność wobec podopiecznego.

Brak zaangażowania w wykonywaną pracę i taktowanie jej jako czystego obowiązku jest wyczuwalne i destruktywnie wpływa na kontakty z podopiecznymi. Brak jakiegokolwiek zaangażowania i zainteresowania nieletnim, jego życiem i problemami, z którymi się boryka, jest zdecydowanie cechą negatywną. Kurator jest zobowiązany do tego, by poznać sytuację życiową podopiecznego, a jednym ze sposobów uzyskania tychże jest rozmowa z nieletnim.

Z pedagogicznego punktu widzenia jest to w pełni zrozumiałe, gdyż wiadomo, że podstawą efektywności wszelkich oddziaływań wychowawczych jest akceptacja wychowanka i szacunek do niego (szacunek do człowieka), mimo że jego zachowanie jest naganne.

Wyciąg z ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. nr 98, poz. 1071
ze zm.)

Do pełnienia funkcji kuratora społecznego może być powołany ten, kto:
1. odpowiada warunkom określonym w art. 5 ust. 1 pkt 1-3 , tj.
- posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
- jest nieskazitelnego charakteru,
- jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego,
2. posiada co najmniej wykształcenie średnie i doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej,
3. złożył informację z Krajowego Rejestru Karnego, która jego dotyczy
(art. 84 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. z 2001 r., Nr 98, poz.1071 ze zm.))

Kuratorowi społecznemu w związku z wykonywaniem czynności zleconych przez sąd lub kuratora zawodowego przysługuje prawo do:
1. odwiedzania w godzinach od 700 do 2200 osób objętych postępowaniem w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, a także w zakładach zamkniętych,
2. żądania okazania przez osobę objętą postępowaniem dokumentu pozwalającego na stwierdzenie jej tożsamości,
3. żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od podopiecznych objętych dozorem, nadzorem lub inną formą kontroli zleconej przez sąd,
4. przeglądania akt sądowych i sporządzania z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności służbowych oraz dostępu do dokumentacji dotyczącej podopiecznego i innych osób objętych postępowaniem,

  1. żądania od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i organizacji społecznych w zakresie ich działania, a także od osób fizycznych pomocy w wykonywaniu czynności służbowych. (art. 87 w związku z art. 9 ww. ustawy).

PRZESTĘPCZOŚĆ

PRZESTĘPSTWO - to działanie jednostek lub grup, niezgodne lub przeciwne z ogólnie przyjętymi normami prawnymi, określone w Kodeksie Karnym i Kodeksie Karnym Wykonawczym, cechuje się wysoką szkodliwością społeczno-moralną.

Przestępczość jest uznana za krańcową formę zachowania aspołecznego, to drastyczne naruszenie zasad współżycia społecznego w związku z tym odpowiednie ustawy i kodeksy, przewidują szeroko rozbudowane i zróżnicowane sankcje karne dla osób, które dopuszczają się czynów przestępczych.

Przestępczość jest rozumiana jako skutek długotrwałego procesu charakteryzującego się licznymi, narastającymi i rozwijającymi się manifestacjami niedostosowania społecznego.

Wg Bronisława Urbana przestępczość zarówno u dzieci jak i dorosłych jest w większości wynikiem zaburzeń w zachowaniu w okresie dzieciństwa i adolescencji, a także brakiem skompensowanych działań mających na celu skorygowanie tych zachowań w systemie instytucjonalno-społecznym. Wg tego autora przyczyn przestępczości należy upatrywać także w uwarunkowaniach społeczno-ekonomiczy (ubóstwo, bezrobocie), także różnego rodzaju patologii społecznej: prostytucja nieletnich, sekty, nieformalne grupy młodzieżowe o anty i aspołecznych zapatrywaniach, przemoc w rodzinie, wpływ mediów.

Cz.Czapow definiując przestępczość mówi o wykolejeniu:

-wykolejeniu przestępczym: przestępczość złodziejska, przestępczość bandycka, przestępczość zabawową-wandalizm i agresja;

-wykolejeniu obyczajowym: zachowania autodestrukcyjne, wykolejenie seksualne, pasożytnictwo społeczne;

-wykolejeniu obyczjowo-przestępczym.1

Przestępczość zorganizowana - obejmuje zarówno poszczególne człony (rodziny, kartele), jak też całą rozbudowaną strukturę rozciągającą się na poszczególne terytoria - i w efekcie na cały kraj, często używa się określeń „konfederacja”, „syndykat”, „mafia”.

Wg A.Marek przestępczość zorganizowana to - grupa ukierunkowana na osiągnięcie zysku lub władzy poprzez planowe popełnianie przestępstw przez współdziałających dłuższy czas co najmniej dwóch uczestników, jeżeli przestępstwa te pojedynczo lub jako całość mają znaczny ciężar gatunkowy, a ich realizacja następuje: przy wykorzystaniu struktur zawodowych, przy użyciu przemocy i środków zastraszania, przez wywierania wpływu na politykę, administrację publiczną, ma wymiar sprawiedliwości lub gospodarkę.

Teorie wyjaśniające przestępczość:

  1. Teorie biologiczne - C.Lombroso - zapoczątkował wyjaśnienie zjawiska przestępczości, twierdząc, że ma ono podłoże atawistyczne: tendencje niszczycielskie, destrukcyjne zachowanie dzieci, które jego zdaniem wywodzą się od człowieka pierwotnego, nieokiełznanego. Współczesne teorie biologiczne wskazują na bardziej złożone anomalie biologiczne, np. Teoria dziedziczenia dodatkowego chromosomu „Y” u mężczyzn popełniających szczególnie brutalne przestępstwa. Należy wspomnieć przy tych teoriach o czynnikach pre - i postnatalnych, takich jak zdrowie matki, środki farmakologiczne, sytuacje stresowe przeżywane w czasie ciąży, które warunkują rozwój mózgu płodu. Do tych czynników paragenetycznych zalicza się: urazy fizyczne, niedobór w odżywianiu, zaburzenia hormonalne. Anomalie endokrynologiczne mogą mieć wpływ na podniesienie poziomu agresji, nadpobudliwość depresję, fobie i lęki. (genetyczno-endokrynologiczne uwarunkowanie cech indywidualnych, które mogą mieć związek z przestępczością to np. u dziewcząt zespół Turnera i zespół Klinefertera. Interesująca jest także kwestia występowania upośledzenia umysłowego przy występowaniu przestępstwa, co do czego nie ma zgodności. Podsumowując czynnik biologiczny przy skumulowaniu odpowiednich negatywnych czynników środowiskowych, może znacząco wpłynąć na zachowanie przestępcze.

2. Teoria psychoanalityczna - A.Adler - kładzie szczególny nacisk na kompleksy, konflikty przeżywane przez jednostkę w okresie dzieciństwa (kompleks Edypa, utrata uczuć ze strony matki, stany emocjonalne o treści ambiwalentnej względem rodziców, rodzeństwa, proces uzyskiwania własnej tożsamości osobowej). W założeniu jednostka przestępcza ma charakter kompensacyjny - stanowi sposób na rozładowanie napięć, zredukowania poczucia niższości; oraz charakter substytucyjny- symbolizuje wyparte do podświadomości konflikty.

3. Teoria „frustracji-agresji” - I.Dollard - wg tej teorii -frustracja rodzi pobudzenie do agresji, a to z kolei wywołuje w zależności od warunków działanie czyli - agresje. Siła pobudzenia do agresji wywołana frustracją zależy od siły popędu warunkującego zablokowaną czynność skala przeszkody zamykającej drogę do osiągnięcia celu oraz od wielkości doznanych w przeszłości frustracji. Niemożność rozładowania pobudzenia do agresji w aktach agresji rodzi nową frustrację.

  1. Społeczna teoria uczenia się - A.Bandura i R.Walters - teoria ta oparta jest na wnikliwej analizie uczenia się agresji przez modelowanie i naśladownictwo. Stwierdzono, że agresja jest przyswajana przez obserwacje i udoskonalana przez praktyczne wzmacnianie, przy czym kluczowym elementem etiologii przestępczości jest modelowanie zachowania.

  1. Teorie socjologiczne:

    1. Teoria etiologiczna R.K.Mertona - człowiek funkcjonuje w strukturze społecznej, określającej jego przynależność do pewnej grupy i warunkującej jego możliwości jako członka społeczeństwa, jednocześnie istnieje pewna struktura kulturowa, która określa wartości i normy. Teoria ta głosi anomię - czyli stan rozbieżności pomiędzy kulturowo określanymi celami, a instytucjonalnie określonymi środkami ich realizacji. Z czego wynika, że struktura społeczna uniemożliwia pewnym grupom osiąganie kulturowo wyznaczonych wartości w sposób zgodny ze społecznie uznawanymi normami. Rozbieżność powoduje powstanie mechanizmu napięcia motywacyjnego, co może prowadzić do powstania u dzieci takich postaw jak: konformizm, bunt, rytualizm, wycofanie się.

    1. Teoria kulturowa - (K.Cohen, E.H.Sutherland) A.Cloward i L.E.Ohlin - omawia zjawisko podkultury przestępczej a wywodzi się z teorii Mertona- mówi, że podkultura przestępcza rodzi się z zablokowania dążeń do osiągnięcia celów uznawanych powszechnie w społeczeństwie, zwłaszcza sukcesu finansowego. Wpływa na nią również możliwość kontaktów z wzorami przestępczego zachowania. Młodzież ma niejednakowy dostęp do kulturowo, a więc społecznie, wyznaczonych celów, kreuje wówczas trzy typy podkultury: 1. przestępcza (slumsy, dzielnice nędzy), 2. konfliktu (gangi, wandalizm, rywalizacja z innymi grupami przestępczymi) 3.wycofania się (dewiacje obyczajowe, uzależnienia).

    1. Teoria kontroli społecznej - E.Durkheim, Reiss - wg tej teorii człowiek jest istotą niemoralną i z natury złą, wiec zjawisko dewiacji jest zgodne z jego naturą, ponadto zakłada brak sił motywujących do zachowania dewiacyjnego. W ramach każdego społeczeństwa istnieje tylko jeden, zunifikowany system wartości i jeden system norm zachowania regulujących realizację tych wartości. Natura ludzka jest dwoista: zwierzęca i społeczna. Ład społeczny, stan równowagi pomiędzy egoistycznymi pobudkami jednostki a wymogami życia społecznego, nie jest trwały i utrzymuje go tylko integracja społeczna. Wg tej teorii dewiacja ma charakter względny. Istnieją dwa rodzaje kontroli:1. wewnętrzna (osobowa, internalizacja norm), 2. bezpośrednia - zewnętrzna (kontrola społeczna, oparta na władzy i sankcjach), 3. pośrednia (ma charakter emocjonalny, identyfikacja z osobami znaczącymi). Zjawisko dewiacji i przestępczości dotyczy jednostek, które nie posiadają kontroli wewnętrznej a zewnętrzna uległa osłabieniu.

    1. Teoria naznaczenia społecznego - E.M.Lemert - wg niej dewiacje i przestępczość są elementem trudności w dopasowaniu się do społecznych reguł, odstępstwo od tych norm jest surowo karane, ci, którzy ich nie przestrzegają są piętnowani za zachowania nonkonformistyczne, tworząc marginesowe konsekwencje dla psychiki i struktury pozycji społecznej jednostki, izoluje ją i wyklucza.

    1. Podejście wieloczynnikowe - E.Ferri - zakłada, że nie ma jednej przyczyny przestępczości i każde przestępstwo i jego sprawca traktowane muszą być indywidualnie.

Przestępczość nieletnich

Nieletni przestępcy - jako jednostki jeszcze nie w pełni dojrzałe psychicznie nie są obciążone na równi z dorosłymi odpowiedzialnością za swoje czyny. Materiały dowodzą, że wśród populacji młodzieży obu płci wskaźnik przestępczości powoli wzrasta od wieku 8 lat a szczyt osiąga w wieku 16-17 lat, a następnie gwałtownie opada po 18 roku życia.

Przestępczość nieletnich jest pojęciem prawnym i kryminologicznym, nie ma jednak jednoznacznego charakteru. Współczesne teorie wyjaśniające zjawisko przestępczości uwzględniają różnorodne czynniki, przyczyniając się tym samym do lepszego zrozumienia natury zachowania przestępczego wg L. Tyszkiewicza są to :