WALLENSTEIN Albrecht von - 1583-1634, od 1626 naczelny dowódca wojsk cesarskich w wojnie 30-letniej 1618-48; po licznych zwycięstwach pobity 1632 pod Lützen; posądzony o zdradę, zamordowany. CHMIELNICKI Bohdan Zenobi - ok. 1595-1657, hetman Ukrainy; przywódca powstania kozacko-chłopskiego przeciw Rzeczypospolitej 1648-54; dążył do niezależności Ukrainy; 1654 na perejasławskiej radzie decyzja o połączeniu Ukrainy z Rosją. WYHOWSKI Iwan - ?-1664, hetman kozacki od 1657, wojewoda kijowski od 1659; dążył do oderwania Kozaczyzny od Rosji, 1658 doprowadził do ugody hadziackiej; oskarżony o zdradę, stracony z wyroku polskiego sądu wojskowego. TILLY Johann Tserclaes von - hrabia, 1599-1632, wódz pochodzenia flamandzkiego; dowódca wojsk Ligi Katolickiej w wojnie trzydziestoletniej, pokonany 1631 pod Breitenfeld GUSTAW II ADOLF - 1594-1632, z dynastii Wazów, król Szwecji od 1611; wojny z Danią, Rosją i Polską (do 1629); od 1630 interweniował w wojnie 30-letniej po stronie protestanckiej, 1631 i 1632 pokonał armię cesarską, zginął w bitwie pod Lützen; twórca militarnej potęgi Szwecji w XVII w. RICHELIEU Armand Jean du Plessis de - 1585-1642, francuski mąż stanu, kardynał; od 1624 pierwszy minister Ludwika XIII i faktyczny rządca Francji; dążył do zaprowadzenia silnej władzy absolutnej, wzmocnienia gospodarki francuskiej, zdobycia przez Francję pozycji mocarstwowej kosztem Habsburgów (udział w wojnie trzydziestoletniej); 1635 założył Akademię Francuską. MAZARIN Jules - właściwie Giulio Mazzarini, 1602-61, kardynał, francuski mąż stanu, z pochodzenia Włoch; od 1642 pierwszy minister i faktyczny rządca Francji; kontynuator polityki A. Richelieu, utrwalił absolutyzm; w rywalizacji francusko-habsburskiej wzmocnił międzynarodową pozycję Francji. CZARNIECKI Stefan - 1599-1665, wojewoda ruski 1657-64, następnie kijowski, hetman polny koronny 1665; walczył z Kozakami, Tatarami, Moskwą i Szwedami; 1655-60 prowadził wojnę partyzancko-podjazdową przeciw Szwecji, zwycięstwo m.in. pod Warką, zdobycie duńskiej wyspy Als; znakomity wódz, mistrz wojny podjazdowej, uważany za wzór żołnierza i patrioty. |
CECORA - 18-29 IX 1620 walki armii polskiej S. Żółkiewskiego z Turkami i Tatarami; podczas odwrotu resztek armii klęska i śmierć hetmana koło Mohylewa. CHOCIM - 2 IX-9 X 1621 zwycięska obrona wojsk polsko-kozackich pod wodzą J.K. Chodkiewicza przed wielokrotnie liczniejszą armią turecką BUCZACZ - 1672 - pokój z Turcją; Turcja zagarniała Podole, Bracławszczyzną i resztki Kijowszczyzny, a RP ma płacić sułtanowi roczny haracz UJŚCIE - 1655 - kaopitulacja posp. ruszenia wielkop. przed armią szwedzką Karola X Gustawa MĄTWY - 1666 - wojska rokoszan pokonały armię królewską WIEDEŃSKA ODSIECZ 1683 - wyprawa wojsk polskich pod wodzą króla Jana III Sobieskiego na odsiecz oblężonemu przez Turków Wiedniowi; 12 IX zwycięstwo pod Wiedniem sprzymierzonych wojsk polskich i austriacko-niemieckich (dowódca Jan III Sobieski) nad siłami tureckimi (dowódca wielki wezyr Kara Mustafa); położyła kres ekspansji tureckiej zagrażającej chrześcijańskiej Europie (Polska przedmurzem chrześcijaństwa). KARŁOWICE - 1699 - ędzynarodowy pokój kończący wojny Turcji ze Świętą Ligą TRAKTATY WELAWSKO-BYDGOSKIE - 1657 - traktaty przyznające brandenburskiej linii Hohenzollernów w pełni suwerenną władzę w Prusach Książęcych OLIWA - 3 maj 1660 - traktat pokojowy ze Szwecją ŻÓŁTE WODY - 15-16 V 1648 zwycięstwo wojsk kozacko-tatarskich B. Chmielnickiego nad wojskami polskimi. PIŁAWCE - 23/24 IX 1648 klęska polskiego pospolitego ruszenia (regimentarze: M. Ostroróg, D. Zasławski, A. Koniecpolski), którego część uciekła przed rozpoczęciem bitwy z wojskami kozacko-tatarskimi B. Chmielnickiego. CUDNÓW - 1 XI 1660 kapitulacja armii rosyjskiej W.B. Szeremetiewa, oblężonej w obozie pod Cudnowem przez wojska polskie pod dowództwem J. Lubomirskiego i S. Potockiego Rewery, posiłkowane przez Tatarów. UJŚCIE - 25 VII 1655 kapitulacja pospolitego ruszenia wielkopolskiego, dowodzonego przez A.K. Grudzińskiego i K. Opalińskiego (za namową H. Radziejowskiego), przed armią szwedzką Karola X Gustawa. TYSZOWIECKA KONFEDERACJA 1655 - zawiązana w Tyszowcach przez szlachtę i wojsko (z inicjatywy S. Potockiego Rewery i S. Lanckorońskiego) po stronie króla Jana II Kazimierza, przeciwko Szwedom. ROKOSZ LUBOMIRSKIEGO - wystąpienie zbrojne J.S. Lubomirskiego 1665-66 przeciwko polityce Jana II Kazimierza, zmierzającej do wzmocnienia władzy monarszej, poparte przez część magnatów, szlachty i wojska; po zwycięstwie rokoszan nad wojskami królewskimi pod Mątwami (13 VII 1666) zakończony ugodą w Łęgonicach. OLIWA - 1660 pokój oliwski zakończył wojny Polski ze Szwecją o Inflanty WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA - 1618-48, wybuchła na tle konfliktów politycznych i religijnych w Rzeszy Niemieckiej; toczona między cesarzami z rodu Habsburgów i katolickimi książętami Rzeszy (Liga Katolicka) a obozem protestanckim (Unia protestancka), włączyły się do niej m.in. Szwecja, Francja, Hiszpania, Holandia i Dania; zakończona POKOJEM WESTFALSKIM zapewniającym: wolność wyznania luteranom i kalwinom, niezależność Szwajcarii i Niderlandom oraz książętom niemieckim (od cesarza); przyznawał Francji m.in. Alzację, Szwecji - część Pomorza; toczona gł. na ziemiach niemieckich, spowodowała ich ruinę gospodarczą i wyludnienie. GUZÓW - 1607 - wojska królewskie dowodzone przez Żółkiewskiego i Chodkiewicza rozbijają oddziały rokoszan DYWILIN - 1619 - rozejm Rosji z RP. Wielkie Ks. Litewskie odzyskało ziemie: smoleńską, czernichowską i siewierską POLANÓW - 1634 - pokój wieczysty Rosja ostatecznie zrzekła się ziem przyznanych RP rozejmem dywilińskim BATOH - 2.VI.1652 - klęska wojsk polskich pod wodzą M. Kalinowskiego w bitwie z siłami kozacko-tatarskimi HADZIACZ - 1658 ugoda, zawarta między Rzecząpospolitą a hetmanem zaporoskim I. Wyhowskim i starszyzną kozacką, w mieście Hadziacz na Ukrainie (obecnie obwód połtawski); przewidywała utworzenie księstwa ruskiego połączonego unią z Polską; nie zrealizowana. POŁONKA, CUDNÓW - 1660 - zwycięstwa Jerzego Lubomirskiego UJŚCIE - 1655 - kaopitulacja posp. Ruszenia wielkop. przed armią szwedzką Karola X Gustawa BYCZYNA - 1588 zwycięstwo J. Zamoyskiego nad pretendującym do tronu polskiego austriackim arcyksięciem Maksymilianem KŁUSZYN - 4 VII 1610 zwycięstwo wojsk polskich (dowódca S. Żółkiewski) nad wojskami moskiewskimi (D. Szujski) idącymi na odsiecz oblężonemu Smoleńskowi. KIRCHOLM - 27 IX 1605 zwycięstwo wojsk polskich (dowódca J.K. Chodkiewicz) nad armią szwedzką TYSZOWCE - 1655 - konfederacja zawiązana w Tyszowcach przez szlachtę i wojsko (z inicjatywy S. Potockiego Rewery i S. Lanckorońskiego) po stronie króla Jana II Kazimierza, przeciwko Szwedom. BIAŁA GÓRA - 1620 klęska powstania czeskiego przeciw austriackim Habsburgom PEREJESŁAW - decyzja o połączeniu Ukrainy z Rosją na radzie
Lutzen -
|
KOMPANIE HANDLOWE - stowarzyszenia kupców, tworzone najczęściej w celu prowadzenia handlu zagranicznego, powstawały od późnego średniowiecza (Anglia), rozpowszechnione w zachodniej Europie w XVII i XVIII w.; w Polsce w XVIII w. - Kompania Handlu Czarnomorskiego JANSENIZM - nurt teologiczny we francuskim i holenderskim katolicyzmie XVII-XVIII w., wywodzący się od holenderskiego teologa C. Jansena; podkreślał znaczenie Biblii i tradycji chrześcijańskiej; głosił mistykę serca i surowość moralną; wrogi wobec filozofii i działalności jezuitów FRONDA - francuski opozycyjny ruch polityczny; 1648-49 fronda parlamentu, próba zwiększenia politycznej roli stanu trzeciego; 1649-53 fronda książąt, bunt możnych przeciw absolutyzmowi i rządom J. Mazarina. GENTRY - w Anglii, od późnego średniowiecza, średnia i niższa szlachta (w odróżnieniu od arystokracji - nobility); wykształciła się z rycerstwa, nie stanowiła zamkniętej warstwy - o przynależności decydowało posiadanie ziemi; do 1832 dominująca (wraz z zamożnym mieszczaństwem) w Izbie Gmin. PURYTANIE - protestancka grupa wyznaniowa, powstała w XVI w. w Anglii i Szkocji; dążyli do przywrócenia Kościołowi anglikańskiemu (anglikanizm) czystości doktrynalnej w duchu kalwinizmu, propagowali surowy, wstrzemięźliwy tryb życia; odegrali dużą rolę w angielskiej rewolucji 1640-60; po restauracji monarchii emigrowali do USA LIBERUM VETO - w Polsce w XVII-XVIII w. zasada umożliwiająca zerwanie obrad sejmu i uchylenie zapadłych uchwał na skutek protestu jednego posła; po raz pierwszy zastosowana 1652, zniesiona przez Konstytucję 3 maja. LEWELLERZY - zrównywacze, angielskie republikańskie stronnictwo polityczne, działające od ok. 1645; zwolennicy tolerancji religijnej, wolności politycznej i ekonomicznej; główny ideolog i przywódca: John Lilburne; 1649 pokonani w rywalizacji z O. Cromwellem. DIGGERZY - kopacze, ruch chłopski w Anglii, zainicjowany 1649; diggerzy zakładali wspólnoty rolne; wkrótce rozproszeni przez lokalnych właścicieli ziemskich; przywódca i główny ideolog: G. Winstanley. TORYSI - angielskie ugrupowanie polityczne powstałe w 2. Połowie XVII w.; zachowawcze, przeciwnicy wigów; podkreślali związek z Kościołem anglikańskim oraz przywiązanie do monarchii; w latach 30. XIX w. przekształcili się w Partię Konserwatywną. WIGOWIE - angielskie ugrupowanie polityczne powstałe w 2. połowie XVII w.; przeciwnicy torysów; ich rządy 1714-60 zadecydowały o wykształceniu się w Wielkiej Brytanii systemu parlamentarno-gabinetowego; w latach 30.-60. XIX w. przekształcili się w Partię Liberalną. SARMATYZM - określenie polskiej kultury szlacheckiej od schyłku XVI w. do 1. połowy XVIII w., której genezę łączono z Sarmatami; w węższym znaczeniu ideologia uzasadniająca wyłączność rządów w Rzeczypospolitej „narodu szlacheckiego” i jego nieograniczoną wolność osobistą, nacechowana megalomanią narodową, stanową i ustrojową oraz konserwatyzmem i nietolerancją wobec innych systemów politycznych, religijnych i kulturowych. KSENOFOBIA - niechęć lub wrogość w stosunku do obcych.
WŁADCY: Zygmunt III Waza 1587-1632 Władysław IV Waza 1632-48 Jan II Kazimierz Waza 1648-68 Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-73 Jan III Sobieski 1674-96
|
|
1619 |
Dywilin - rozej Rosji z RP |
|
|
1648 |
Koniec w 30 letniej, kon panow Zygmunta4 Wazy, Zółte wody, Piławce, Początek J2 Kazimierza Wazy, powstanie kozacko chłopskie pod dow. Chmielnickiego, początek frondy parlamentu. |
|
|
1684 |
Rzeczpospolita przystępuje do Ligi Świętej wraz z Austrią, Wenecją i Pańtwem Kościelnymprzeciw Turcji# |
|
|
1688 |
Chlubna rewolucja zwana także sławetną gdyż uniknięto wojny domowej# |
|
|
1600 |
Akt inkorporacji szwedzkich Inflant do Rzeczypospolitej wydany przez Zygusia III Wazę - przyczyna bezpośrednia 1 fazy wojen.# |
|
|
1649 |
Koniec frondy parlamentu, pokonanie Lelewerów w rywalizacji z O. Cromwellem. |
|
|
1654 |
Koniec powstania Chmielnickiego przeciwko rzeczypospolitej, decyzja o połączeniu Ukrainy z Rosją na radzie perejesławskiej |
|
|
1657 |
Śmierć Chmielnickiego, traktaty welawsko - bydgoskie |
|
|
Pokoje i traktaty z Rosją: UNIA POL ROS - ugoda Żółkiewskiego z bojarami rosyjskimi odrzucona przez Zygmunta 3 w 1610 roku ROZEJM w DYWILINIE 1619 - po nieudanej wyprawie na moskwę (do Rzeczyposp włączono ziemie: smoleńską, czernihowską i siewiejską. POKÓJ w POLANOWIE 1634 - Rosjanie osaczeni przez wojska Władysława 4 zmuszeni do podpisania pokoju potwierdzającego rozstrzygnięcie terytorialne z Dywilina. ROZEJM w NIEMIEŻY 1656 - klęska wojsk litewskich Hetmana Janusza Radziwiła pod Szkłowem i Szepielewiczami, opanowanie przez wojska rosyjskie Wilna, przerwanie wojny Rosja zwraca się przeciw Szwecji. ROZEJM w ANDRUSZOWIE 1667 Rzeczpospolita utraciła ziemie zdobyte w 1619, podział Ukrainy na cz lewo i prawobrzeżną, Kijów oddany Rosji. Pokoje i traktaty z Turcją: UKŁAD pod MURAMI CHOCIMIA 1621 - zobowiązano się powstrzymać najazdy Kozaków i Tatarów, ograniczono wpływy Rzeczypospolitej w Mołdawii, granica pozostała na rz Dniepr. ROZEJM w BUCZACZU 1672 - Rzeczpospolita oddaje Turcji województwa bracławskie, podolskie, kijowskie i zobowiązuje się płacić sułtanowi roczny haracz. ROZEJM W ŻURAWNIE 1676 - prawobrzeżna Ukrauna nadal w rękach Turcji Porta rezygnuje z upokarzającego Poskę haraczu. SOJUSZ POL AUSTR przeciw Turcji 1683 TRAKTAT POKOJOWY W KARŁOWICACH - Turcja zwraca Polsce ziemie zagarnięte w 1672. Traktaty i pokoje z Turcją: ROZEJM W MITAWIE - zagwarantował Szwecji większość Inflant po Dźwinę 1622 ROZEJM W STARYM TARGU - zawarty za pośrednictwem Francji pozostawiał w rękach Szwedów porty Prus Książęcych oraz 3,5% cła z handlu gdańskiego 1629 ROZEJM W SZTUMSKIEJ WSI 1635 - Polska wymusiła na Szwecji opuszczenie portów pruskich i rezygnację z opłat od Gdańska. UGODA W KIEJDANACH - hetman wielki litewski zerwał unię polsko-litewską - Litwa wchodzi w związek państwowy ze Szwecją. UKŁAD W KRÓLEWCU - elektor F Wilhelm uznaje się lennikiem Szwecji zdradzając Polskę 1656. UKŁAD W RADNOT - rozbiór Polski 1656 (Szwecja, Brandenburgia Siedmiogród, Kozacy) UKŁADY WELAWSKO- BYDGOSKIE - w zamian za odstąpienie od Szwedów elektor F Wilhelm otrzymał suwerenność w Prusach Książęcych. POKÓJ W OLIWIE - bez zmian terytorialnych. 1660, Szwecja ma zwrócić dobra kultury. |
|
|
|