WIELKA BRYTANIA
MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA I MONARCHIA STANOWA (XI-XV w.)
[EPOKA FEUDALIZMU]
1/ Władza królewska
# Silna władza królewska, ugruntowana w Anglii przez królów anglonormandzkich, utrzymała się stosunkowo długo przeciwstawiając się tendencjom odśrodkowym możnowładztwa. Nie doszło tu do rozdrobnienia feudalnego, ale w XIII w. państwo przyjęło charakter monarchii stanowej, co osłabiło władzę królewską.
# Obejmując tron Wilhelm Zdobywca przejął wszystkie uprawnienia królów anglosaskich, rozszerzone dodatkowo w skutek podboju kraju:
$$ jego władza miała charakter patrymonialny (król właścicielem ziemi) i był najwyższym zwierzchnikiem lennym
- narzucił organizację lenną w formie nie mogącą osłabić jego władzy
$$ był najwyższym strażnikiem pokoju
- jego władza sądowa wkraczała wszędzie, gdzie naruszany był mir królewski, a autorytet sądownictwa królewskiego był tak duży, że nie rozpowszechniły się wojny prywatne
$$ miał wyłączną moc stanowienia prawa
# Król był podporządkowany prawu boskiemu i musiał liczyć się z prawem lennym
# Od XII w. konflikt o władzę między królem a możnowładztwem (które umocniło swoje stanowisko). Kiedy możni zaczęli odnosić sukcesy (XIII w.) król znalazł oparcie w rycerstwie i miastach - zahamowało to aspiracje feudałów
rozwinął się PARLAMENT, który przejął część władzy królewskiej jako reprezentacja wszystkich stanów (wyłączność w uchwalaniu podatków)
do przeszłości przeszły poglądy, że król stoi ponad prawem (Wielka Karta Wolności 1215 - prawo oporu)
a) Wielka Karta Wolności (1215) została wymuszona na królu przez baronów i rycerstwo. Karta była pierwszym w Anglii sformułowaniem wolności osobistych i politycznych o charakterze demokratycznym i uważano ją za fundament angielskiego ustroju parlamentarnego. Jest częścią składową współczesnej konstytucji angielskiej.
wolność osobista - żaden człowiek nie może być uwięziony (itp.) inaczej niż na podstawie wyroku sądu lub z mocy prawa
potwierdza przywileje miast
przyznanie specjalnych uprawnień kurii królewskiej: dla nałożenia podatków konieczna jest zgoda Rady Królewskiej (w jej skład wchodzą tylko bezpośredni lennicy króla)
prawo oporu gdy król nie przestrzega przyjętych zobowiązań (czuwa nad tym komisja 25 baronów)
# Artykuły przyznające zgromadzeniu baronów wyłączność uchwalania podatków nie weszły w życie (w późniejszych redakcjach celowo pomijane)
# Wielka Karta nie stworzyła Parlamentu, lecz wyznaczyła kierunek prowadzący do jego przyszłego powstania.
# Wielka Karta była przywilejem dla baronów, w ich interesie i gwarantującym ich uprawnienia. Nie objęła w ogóle ludności zależnej (większość ludności Anglii) i w XIII w. nie była niczym przełomowym. Jednak miała później ogromny wpływ na angielską ideologię konstytucyjną i traktowana jest jako świętość narodowa
b) Następstwo tronu nie było wyraźnie uregulowane. Początkowo bezsporne było dziedziczenie korony (synowie Wilhelma Zdobywcy). Kiedy jednak zabrakło męskiego potomstwa możni zaczęli dokonywać elekcji władców w obrębie rodu.
# Zasadę dziedziczności tronu umocnił w końcu Henryk II, a w braku zasad dot. porządku dziedziczenia przyjęto system odpowiadający zasadom sukcesji lenn, dopuszczając do sukcesji - w braku męskiego potomstwa - kobiety (system kognatyczny)
# Po wojnie sukcesyjnej Dwóch Róż (1445-1485) tron objął Henryk VII z dynastii Tudorów
c) Urzędy
# Główne agendy państwowe król powierzał urzędnikom nadwornym (seneszel, cześnik, komornik, konetabl itp.), które z czasem nabrały charakteru tytularnego.
# XIII w. - najważniejszy stał się wielki justycjariusz, główny pomocnik i zastępca króla. Urząd ten zaczął zagrażać władzy królewskiej więc go zniesiono, a jego uprawnienia przeniesiono na kanclerza, który wysunął się na czoło. Posiadał on wielką pieczęć i sprawował kontrolę nad dokumentami wychodzącymi z kancelarii królewskiej - później odegrał dużą rolę w angielskim sądownictwie i kształtowaniu się prawa.
d) Rada królewska
# Opisani wyżej dygnitarze nadworni tworzyli Radę Królewską, która - wraz ze zgromadzeniami bezpośrednich wasali króla - tworzyła KURIĘ KRÓLEWSKĄ
charakter doradczy + sądownictwo między wasalami (jako sąd parów) + rozpatrywanie apelacji do sądu królewskiego
dzieliła się na WIELKĄ RADĘ i RADĘ ZWYCZAJNĄ
# Z kurii angielskiej wywodzą się następujące organy
EXCHEQUER (i w jego ramach sąd Exchequer): centralny urząd skarbowy, kasa skarbowa, instancja kontrolująca rachunki centralne i lokalne, trybunał sądowy dla spraw skarbowych. Wchodzili do niego dygnitarze pod przewodnictwem kanclerza
Dwa sądy królewskie: SĄD ŁAWY KRÓLEWSKIEJ i SĄD SPRAW POSPOLITYCH
PARLAMENT i jego wyższa izba - IZBA LORDÓW
RADA ZWYCZAJNA: organ skupiający nieliczną grupę wyższych urzędników powoływanych przez króla i blisko z nim współpracujących
2/ Początki Parlamentu
# Parlament wywodzi się genetycznie z kurii królewskiej a za datę jego powstania można przyjąć rok 1265, od kiedy Wielka Rada przestała być zjazdem feudałów i przekształciła się w organ stanowy reprezentujący wszystkie uprzywilejowane stany.
Od wydania Wielkiej Karty (1215) toczyły się spory baronów z królem o rozszerzenie przyznanych im uprawnień, a król szukał oparcia w rycerstwie i mieszczaństwie. Od 1213 królowie powoływali czasem Wielką radę w składzie rozszerzonym o przedstawicieli rycerstwa, natomiast w 1265 włączono do niej również przedstawicieli miast (pojawił się też termin „Parlament” na określenie rozszerzonej Rady)
# Dalsze kształtowanie się parlamentu przechodziło długą ewolucję z nawrotami rządów baronów albo osobistych rządów królewskich. Dopiero w XIV w. Parlament osiągnął ostateczną formę (i taka będzie dalej opisana)
a) Skład Parlamentu
# Parlament angielski był dwuizbowy
IZBA LORDÓW (Izba Wyższa) była kontynuacją Wielkiej Rady, a w jej skład wchodzili parowie Anglii (przedstawiciele Kościoła i możnowładcy świeccy - bezpośredni wasale króla) oraz coraz to nowe osoby wprowadzane przez króla
IZBA GMIN (Izba Niższa) wyodrębniła się w XIV, a zasiadali w niej przedstawiciele rycerstwa (po 2 z hrabstwa) i uprzywilejowanych miast (też po 2)
- początkowo obradowali i podejmowali uchwały oddzielnie, dopiero potem wspólnie
- przewaga miast, których było coraz więcej i mieli więcej posłów, ale interesy rycerstwa zabezpieczał przewodniczący Izby (musiał być przedstawicielem rycerstwa)
# Wybory w hrabstwach: czynne prawo wyborcze - właściciele ziemscy danego hrabstwa (niekoniecznie szlachta) + wysoki cenzus majątkowy; bierne prawo wyborcze - tylko szlachta
# Wybory w miastach - wysoki cenzus majątkowy, więc największy wpływ patrycjatu miejskiego
# Posłowie początkowo byli związani instrukcjami - reprezentanci swego stanu/regionu a nie narodu. Od XV w. znany był MANDAT POSELSKI - poseł mógł głosować jak chciał
b) Uprawnienia Parlamentu
# Sądownictwo:
$$ Izba Lordów pozostała najwyższą instancją sądową (mimo wyodrębnienia się z
kurii specjalnych sądów królewskich)
kontynuacja sądu parów dla spraw popełnionych przez lordów
impeachment: Izba Lordów rozstrzygała nieodwołalnie wniesione przez Izbę Gmin sprawy o nadużycie władzy forma kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą, podstawa przyszłej odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów
- act of attainder: Parlament mógł też wydać ustawę orzekającą karę śmierci lub wygnania (bez postępowania sądowego)
# Finanse: Potrzeby finansowe zmuszały władców do zwracania się do Parlamentu o nowe Podatki. Od końca XIII w. bez zgody Parlamentu król podatków nie mógł
nałożyć, a Parlament dążył do uzyskania kontroli nad uchwalanymi podatkami dualizm administracji skarbowej (królewska i stanowa)
# Ustawodawstwo: żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla i obu Izb
projekt ustawy musiał być uchwalony kolejno przez obie Izby, a następnie przesyłano go do zatwierdzenia królowi - jeżeli król nie odmówił swojej zgody, projekt stawał się ustawą
# Inicjatywę ustawodawczą miał też król - jego stanowisko było równorzędne z obiema izbami
król nie podlegał Parlamentowi a Parlament miał zagwarantowane szerokie uprawnienia - typowa dla Anglii równowaga między władzą monarszą a władzą Parlamentu
stanowisko króla wzmacniało to, że tylko od niego zależało zwołanie Parlamentu
c) Charakterystyka średniowiecznego parlamentaryzmu angielskiego
# Parlament angielski miał wiele cech wyróżniających go od europejskich zgromadzeń stanowych i stał się wzorem dla nowoczesnego parlamentaryzmu:
Dzielił się na 2 izby a czynne prawa wyborcze opierały się na cenzusie majątkowym - w Europie stany obradowały oddzielnie a prawa wyborcze zależały od przynależności stanowej
System dwuizbowy zakładał podejmowanie uchwał w drodze kolegialnego rozpatrywania spraw przez obie izby - w Europie każdy stan obradował i podejmował uchwały oddzielnie
Król miał stanowisko równorzędne z obu izbami - w Europie brak było równowagi między monarchią a zgromadzeniem stanowym
impeachment i act of attainder - forma kontroli Parlamentu nad organami władzy królewskiej
Parlament angielski wykształcił podstawy nietykalności poselskiej i reprezentacji narodowej posłów
3/ Zarząd lokalny
# Anglia dzieliła się na hrabstwa, które były nadawane jako dziedziczne lenno wasalom (hrabiom) - nie mieli oni faktycznej władzy, ponieważ naczelnikiem hrabstwa był nominowany przez króla urzędnik - wicehrabia (szeryf). W ten sposób królowie angielscy zapobiegali znanej na kontynencie feudalizacji hrabstw.
szeryf pobierał „pensję” i początkowo miał silną władzę skarbową, wojskową, sądową i administracyjno-policyjną, która była (XIII w.)) stopniowo ograniczana na rzecz nowych lokalnych organów samorządowych
# Początkowo pewna rola zgromadzeń ludności hrabstw (władza sądowa)
a) Początki samorządu lokalnego
# Angielska administracja lokalna oparła się na samorządzie lokalnym - na danym terenie zadania publiczne wykonywane są nie przez nominowanych urzędników państwowych, lecz przez organy reprezentujące ludność i przez nią wybrane lub przez organy formalnie nominowane przez władzę państwową, ale spośród osób z danego terenu.
Rozpowszechniony samorząd miejski miał charakter stanowy (o obsadzie jego organów decydowało mieszczaństwo)
# Średniowieczny samorząd w Anglii - przejęcie części funkcji administracyjnych w hrabstwach przez rycerstwo
SĘDZIOWIE POKOJU (konkurencja dla szeryfa): władza sądowa w sprawach karnych i prawie cała administracja hrabstwa
- po 8 w hrabstwie; mianowani przez króla - wysoki cenzus majątkowy zapewniał, że będą to tylko zamożni rycerze
# SĘDZIOWIE PRZYSIĘGLI - powoływani przez ludność (wyraz współudziału ludności w wymiarze sprawiedliwości)
4/ Sądownictwo
# Monarchia angielska zdołała utrzymać w swym ręku władzę sądową. Rozwinęły się tu co prawda sądy immunitetowe (XII w.), ale zostały one szybko zlikwidowane pod wpływem rozwoju sądownictwa królewskiego.
# Od końca XII w. kształtowała się w Anglii nowa struktura sądownictwa królewskiego - niezadowoleni feudałowie zmusili króla do wydania Statutu Westminsterskiego (1295), w którym król obiecał zaprzestanie dalszego rozszerzania działalności swych sądów
# Funkcje sądowe na szczeblu centralnym, wykonywane w imieniu króla gł. przez kurię królewską, rozdzielone zostały między wyłonione przez nią organy:
IZBA LORDÓW - najwyższa instancja odwoławcza + sądzenie lordów (impeachment)
SĄD SPRAW POSPOLITYCH (XII w.) - gł. sprawy cywilne
SĄD ŁAWY KRÓLEWSKIEJ (XIII w.) - gł. sprawy karne
Sąd EXCHEQUER (XIII w.) - sprawy skarbowe
3 w/w sądy nazywane były sądami westminsterskimi (od siedziby) i swym orzecznictwem przyczyniły się do wykształcenia w Anglii jednolitego prawa powszechnego common law
SĄD KANCLERSKI - uproszczone, mniej formalne postępowanie + zasada słuszności
SĄDY KORONNE DELEGOWANE (XIV w.) - rozpatrywanie spraw (cywilnych i karnych) w terenie podczas objazdów - w konkurencji z sądami pokoju
- Anglię podzielona na 6 okręgów sądowych
SĘDZIOWIE POKOJU - władza sądowa w sprawach karnych i prawie cała administracja hrabstwa
# Sądy królewskie i sądy pokoju doprowadziły do upadku innych sądów lokalnych (nadal funkcjonowały jedynie sądy kościelne, ale ich kompetencje ograniczano)
a) Sądy przysięgłych rozwijały się w Anglii od XIII - XVI w. i były wzorem dla ław przysięgłych. Ich pojęcie dot. postępowania sądowego (nie organizacji sądownictwa)
Sąd przysięgłych był szczególną formą udziału czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości - sędziowie przysięgli wybierani byli spośród właścicieli ziemskich danego hrabstwa (cenzus majątkowy), którzy tworzyli:
- WIELKĄ ŁAWĘ (23 przysięgłych) - badanie, czy istnieje podstawa do nadania oskarżeniu dalszego biegu (umorzenie lub przekazanie do Ławy orzekającej dla spraw karnych; decyzja większością głosów)
- ŁAWA ORZEKAJĄCA DLA SPRAW KARNYCH: ława przysięgłych + fachowi sędziowie nominowani
>> Oddzielenie orzeczenia o winie od orzeczenia o wymiarze kary: ława przysięgłych orzekała o winie i wydawała werdykt (jednomyślnie) a sędziowie fachowi orzekali o karze - wyrok
- ŁAWA ORZEKAJĄCA DLA SPRAW CYWILNYCH: podobnie jak ława dla spraw karnych z tym, że w sprawach cywilnych nie orzeka się o winie - przysięgli orzekali o stanie faktycznym
MONARCHIA ABSOLUTNA (XVI - połowa XVII w.)
[EPOKA FEUDALIZMU]
# Monarchia absolutna w Anglii trwała krótko (półtora wieku) i powstała w oparciu o sojusz króla z mieszczaństwem i drobną szlachtą. Przez cały czas jej trwania utrzymał się Parlament (specyficzny układ sił społecznych). Dopiero w XVII w. mieszczaństwo i drobna szlachta zaczęły ubiegać się o udział we władzy
1/ Władza królewska i Parlament
# Cechą charakterystyczną absolutnej monarchii w Anglii było to, że Parlament (reprezentacja stanowa) utrzymał się przez cały czas jej istnienia. Reprezentowane przez Parlament siły społeczne - w Izbie Lordów możnowładcy (przerzedzeni przez wojny w XV w.) i nowa, kreowana przez króla arystokracje, a w Izbie gmin średnia szlachta i mieszczaństwo - zainteresowane były rozwojem centralizacji państwowej i korzystną dla nich polityką gospodarczą Tudorów
Parlament popierał wszelkie poczynania Henryka VIII, zaakceptował jego reformy (np. oderwanie Kościoła anglikańskiego od Rzymu)
# Henryk VIII całkowicie podporządkował sobie Parlament Act of Proclamation (1539)
prawo króla do wydawania proklamacji - rozporządzeń z mocą ustaw Parlamentu
Parlament poparł rządy absolutne i zrezygnował ze swych głównych uprawnień
ustawa ta została potem ograniczona ale królowie przestali się oglądać na Parlament
# Monarchia absolutna okresem rozkwitu gospodarczego. Jednak merkantylna polityka gospodarcza zaczęła w końcu ciążyć wzbogaconemu mieszczaństwu, które chciało uzyskać wpływ na zarząd państwa. Opozycja ujawniła się po objęciu rządów przez Stuartów i Parlament zaczął upominać się o swoje prawa, jednak Jakub I i Karol I byli górą.
Parlament zaczął odnosić sukcesy dopiero w XVII w. - rewolucja angielska
Organa centralne
# Monarchia absolutna nie rozbudowała centralistycznego aparatu państwowego
$$ Rada Królewska przybrała nazwę TAJNEJ RADY i stała się głównym narzędziem
absolutnej władzy króla
dygnitarzy (m.in. Lord Kanclerz, Kanclerz Szachownicy, Sekretarze Stanu - 2) mianował król
- Sekretarze Stanu wywodzili się ze skromnych urzędników kancelaryjnych i doszli do funkcji ministerialnych; podział funkcji wg kryterium terytorialnego
$$ SĄD IZBY GWIAŹDZISTEJ (wyłonił się z Rady w 1487 r.) - sąd wyjątkowy w
pierwszej i ostatniej instancji
gł. przestępstwa przeciw bezpieczeństwu państwa
bez przysięgłych; mógł stosować tortury
w ręku króla narzędzie walki z przeciwnikami politycznymi (na jego wzór organizowano sądy specjalne w prowincjach)
zniesiony przez Parlament w połowie XVII w.
ANGLIA W XVII i XVIII w.
[EPOKA KAPITALIZMU]
Geneza rządów parlamentarno-gabinetowych w Wielkiej Brytanii
a) Opozycja Parlamentu i PETYCJA PRAW (1628)
# Dopóki monarchia absolutna odpowiadała interesom szlachty i mieszczaństwa, dopóty popierał ją Parlament. Sprzeczności ujawniły się już pod koniec XVI w i warstwy te zaczęły dążyć do uniezależnienia się i udziału we władzy.
# Po wygaśnięciu dynastii Tudorów walka rozegrała się na terenie Parlamentu, gdzie opozycja skupiała się w Izbie Gmin. Chodziło o:
przywrócenie i wzmocnienie praw Parlamentu
pozbawienie króla prawa do nakładania podatków, odebranie mu sądownictwa (Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji i inne rady królewskie)
# Do otwartego konfliktu doszło dopiero za Karola I, który w połowie XVII w. musiał odwołać się o pomoc finansową do Parlamentu - przyznał ją pod warunkiem przyjęcia przez niego PETYCJI PRAW (1628)
wyłączne prawo nakładania podatków + nietykalność osobista
zalicza się do Konstytucji Wielkiej Brytanii
# Król zatwierdził Petycję ale rok później rozwiązał Parlament 11 lat bez Parlamentu
b) Długi Parlament i Ustawy z 1641
# DŁUGI PARLAMENT (1640 - 1653/1660) - zwołany z powodu potrzeb finansowych; przewaga elementów opozycyjnych szereg ustaw ograniczających władzę królewską i umacniających Parlament:
1. Bez zgody Parlamentu król nie może go rozwiązać ani odroczyć, a za zgodą nie przed 50 dniem od rozpoczęcia
2. USTAWA O TRZECHLECIU - obowiązek zwoływania przez króla Parlamentu najpóźniej 3 lata po ostatnim (jak król nie chce, to kanclerz itp.)
3. ustawy o zniesieniu Sądu Izby Gwiaździstej i Sądu Wysokiej Komisji (dbający o czystość wiary anglikańskiej)
c) I rewolucja angielska (1642-1660) Republika Angielska (1649-1660)
# Konflikt króla z Parlamentem nie zakończył się i doprowadził do wojny domowej (1642) między wojskiem Parlamentu (Cromwell) a wojskiem królewskim król Karol I został ścięty (1649)
# Podstawą I rewolucji było bogate mieszczaństwo i szlachta hrabstw - dążyli do złamania absolutyzmu i znaczenia landlordów, a doprowadzili do obalenia monarchii i zniesienia Izby Lordów (bo pojawiły się bardziej radykalne nurty drobnomieszczańskie)
Dyktatura wojskowa Cromwell'a
LEWELLERZY - radykalne drobnomieszczaństwo - projekt konstytucji
- m.in. koncepcja suwerenności ludu (Anglia republiką a władzę sprawować ma jednoizbowy parlament obierany przez lud)
DIGGERZY - bardziej radykalni spośród lewellerów - odrzucali własność prywatną, próbowali wprowadzić w życie komunizm
jedni i drudzy rozbici przez Parlament
Okres formalnej współpracy Cromwell'a z Długim Parlamentem (1649-1653)
# Przewaga w Parlamencie w ostatnim etapie walki z królem (1648) tendencji independentów, przeciwstawiającym się dążeniu do ugody z królem i usunięcie z Izby Gmin posłów prezbiteriańskich Izba Gmin stworzyła KADŁUBOWY PARLAMENT:
powołanie Najwyższego Trybunału Sprawiedliwości (skazał króla)
przekazanie władzy wykonawczej powołanej przez siebie i od siebie uzależnionej Radzie Stanu
zniesienie Izby Lordów
proklamowanie republiki (19.05.1469)
# Rządy miał sprawować Parlament ale faktycznie władza była od początku w ręku Cromwell'a, który w 1653 r. dokonał zamachu stanu i rozpędził Kadłubowy Parlament
Okres jawnej dyktatury Cromwell'a (1653-1660)
# „INSTRUMENT RZĄDZENIA” (1653) - podstawa prawna Republiki w II okresie; jedyna angielska konstytucja spisana
$$ Władza wykonawcza - LORD PROTEKTOR (Cromwell) i RADA STANU
(członkowie mianowani dożywotnio przez Lorda P.)
$$ Władza ustawodawcza - jednoizbowy Parlament
Lord Protektor miał weto zawieszające
prawa wyborcze ograniczone wysokim cenzusem majątkowym
# Nowy system ugruntował dyktatorskie rządy Cromwella, który Parlament rozwiązywał, a nawet rządził bez niego. Pod koniec swej dyktatury wprowadził w Instrumencie rządzenia zmianę został dziedzicznym Lordem Protektorem z prawem wyznaczenia następcy wprowadzenie ustroju monarchicznego
# Cromwell zmarł w 1658, wyznaczając następcą swojego syna Ryszarda, który zrzekł się władzy na rzecz generałów. Jeden z nich był zwolennikiem monarchii
1660 - ostatnie zwołanie Długiego Parlamentu (rozwiązał się)
# Nowy Parlament uchwalił przywrócenie monarchii, przywołał na tron Karola II, który uznał ten Parlament za legalny
d) Restauracja Stuartów (1660-1688)
Habeas Corpus Act (1679, Karol II)
# Przywrócenie monarchii wyrazem zmian w polityce grup decydujących o losach Anglii - bogate mieszczaństwo i szlachta hrabstw odwróciły się od rewolucyjnego drobnomieszczaństwa i poparło dyktaturę Cromwell'a. Ta jednak nie prowadziła do stabilizacji stosunków i nastąpiło zbliżenie tych warstw do arystokracji wiernej Stuartom kompromis: dynastia Stuartów powróciła na tron pod warunkiem rezygnacji z polityki absolutyzmu
przywrócono dwuizbowy Parlament (Izba Lordów - arystokracja, Izba Gmin - mieszczaństwo i szlachta hrabstw) - miały być szanowane jego prawa z Petycji prawa (1628) i ustaw z 1641
# W rzeczywistości król i arystokracja uważali, że atrybucje Parlamentu powinny być szanowane, ale najważniejszy w państwie jest król, związany tylko prawem boskim (szerokie uprawnienia króla, m.in. zwierzchnictwo nad Parlamentem)
prawo DYSPENSY - zawieszenie mocy obowiązywania ustawy w stosunku do określonej osoby lub sprawy
prawo SUSPENSY - całkowite zawieszenie mocy obowiązywania ustawy w stosunku do wszystkich
# Mieszczaństwo chciało natomiast umocnienia praw Parlamentu (Izby Gmin). Powstały 2 stronnictwa polityczne:
WIGOWIE (liberalni) - zwolennicy przewagi Parlamentu
TORYSI (konserwatyści) - zwolennicy przewagi króla
# HABEAS CORPUS ACT (1679) - wyraz pewnej skłonności Karola II do ugody
zagwarantowanie kontroli sądowej nad aresztowaniami i przetrzymaniami
nietykalność osobista i majątkowa
II rewolucja angielska (1688, Jakub II)
# Następcą Karola II był Jakub II, gorliwy katolik - zagrożenie rekatolizacją na tron wezwano córkę króla Marię i jej męża Wilhelma Orańskiego. Jakub II opuścił Anglię.
e) Anglia XVII/XVIII w. - powstanie rządów parlamentarnych i gabinetowych
# Po wprowadzeniu na tron nowej dynastii najważniejszą sprawą stało się unormowanie praw Parlamentu, jego stosunku do władzy królewskiej, uregulowanie spraw wyznaniowych i określenie zasad następstwa tronu.
Ustawa o tolerancji religijnej(1689) - swoboda wyznania dla wszystkich protestantów
nie zapewniła równouprawnienia katolikom, którym odebrano bierne prawa wyborcze (nie mogli sprawować urzędów) - trwało to do 1829 r.
Bill of Rights (1689) - wylicza nadużycia władzy Stuartów i dla każdego określa nowe zasady prawne mające zapobiec nadużyciom - znaczne ograniczenie władzy królewskiej i rozszerzenie uprawnień Parlamentu
prawo suspensy i dyspensy nielegalne bez zgody Parlamentu
zakaz nakładania podatków przez króla bez zgody Parlamentu
postulat częstego zwoływania Parlamentu
Ustawa o trzechleciu (1697) i ustawa o siedmioleciu (1716) - najpierw kadencja Parlamentu ustalona na 3 lata, później na 7 lat
Ustawa sukcesyjna (1701) - (Wilhelm i Maria bezdzietni) określenie zasad sukcesji tronu
ewentualna sukcesja dynastii hanowerskiej (tron dostanie siostra Marii - Anna, a potem hanowerska linia Welfów)
monarcha związany jest prawem
podstawy niezawisłości sędziów - sędzia może być usunięty tylko na żądanie obu izb Parlamentu
pośrednio przyjęto zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla - ustawa odebrała królowi prawo ułaskawiania ministrów oskarżonych w procedurze impeachment
Charakterystyka przemian ustrojowych
# Ustrój Anglii po roku 1688 z pozoru zachował kształt wytworzony w średniowieczu
nadal istniał dwuizbowy Parlament
źródłem władzy pozostał król wraz z Radą i dygnitarzami o funkcjach doradczych
król nadal był częścią składową Parlamentu - miał prawo sankcji wobec uchwał, prawo zwoływania Parlamentu i rozwiązywania Izby Gmin
funkcjonował istniejący od średniowiecza samorząd
nie uległa zmianie struktura sądownictwa - wyroki w imieniu króla, stosowano common law
# Zmiany ustrojowe w XVII w. polegały przede wszystkim na przekreśleniu reform ustrojowych z czasów Republiki, utrzymanie w mocy najważniejszych ustaw XVII w. (Petycja prawa z 1628, ustawy z 1641, Habeas Corpus Act 1679) i uchwalenie: Bill of Rights (1689) i ustawy sukcesyjnej (1701) zalicza się je, obok Wielkiej Karty Wolności (1215), do podstawowych praw Anglii składających się na konstytucję w znaczeniu materialnym
dot. gł. praw i zasad funkcjonowania Parlamentu oraz zabezpieczenia wolności osobistej przed nadużyciami ze strony władz administracyjnych
# Ostatecznie ustaliły się znane wcześniej zasady, że król podlega prawu a Izba Gmin jest reprezentacją całego narodu
g) Powstanie i charakterystyka rządów parlamentarno-gabinetowych w Wielkiej Brytanii
# Tak ukształtowany ustrój nie odpowiadał siłom społecznym dążącym do rzeczywistego przejęcia władzy. Sojusz mieszczaństwa i szlachty hrabstw z arystokracją zatarł różnice stanowe i umożliwił ich wspólne działanie dla opanowania władzy gł. by Parlament mógł przejąć kontrolę nad królem i całą władzą wykonawczą. Droga ku temu miała wieść przez wykształcenie się RZĄDÓW PARLAMENTARNO-GABINETOWYCH
Odpowiedzialność prawna a odpowiedzialność polityczna ministrów
# Na początku XVII w. pozycja Parlamentu uległa wzmocnieniu (ustawy z 1689 i 1701), jednak nadal był on ograniczany przez silną władzę króla:
prawo zwoływania i rozwiązywania Parlamentu + rozszerzania składu Izby Lordów
prawo sankcji wobec uchwał Parlamentu
kontrola Parlamentu nad królem i ministrami była ograniczona, bo ministrowie ponosili tylko odpowiedzialność konstytucyjną (prawną) za swą działalność - procedura impeachment
# O rzeczywistej kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą można by mówić dopiero, gdyby Parlament mógł swobodnie usuwać ministrów również z powodu prowadzenia przez nich polityki, która nie podoba się Parlamentowi gdyby ministrowie byli również odpowiedzialni politycznie (parlamentarnie) - doszło do tego dopiero w XVIII w.
Powstanie gabinetu. Zasada nieodpowedzialności króla
# Władza wykonawcza od średniowiecza należała do króla, który sprawował rządy przy pomocy doradców - dygnitarzy (później ministrów) tworzących Radę Królewską - od XVI w. zwaną Tajną Radą.
# Tajna Rada okazała się niezdolna do sprawnego działania i od XVII w. król powoływał spośród jej członków nieliczny komitet, tzw. GABINET
od Wilhelma III zwyczaj tworzenia gabinetu z członków 1 partii (która miała większość w Izbie Gmin)
# Początkowo zebraniom gabinetu przewodniczył król, jednak Jerzy I (1714, nie orientował się w sprawach angielskich i nie znał języka) przestał uczęszczać na posiedzenia gabinetu pozostawiając swobodę w rządzeniu państwem ministrom - przewodniczył PIERWSZY MINISTER (premier)
# Podobna sytuacja z kompletowaniem gabinetu - początkowo był to obowiązek króla, ale Jerzy I powierzył go premierowi (wybieranemu przez króla) a sam jedynie zatwierdzał ministrów.
# Parlament uniezależnił gabinet od króla i podporządkował go sobie poprzez przesunięcie władzy wykonawczej z króla na ministrów:
król był nieodpowiedzialny - odpowiedzialność za jego akty przejmowali kontrasygnujący je ministrowie, którzy mogli kontrasygnaty odmówić, a król nie mógł ich zmusić teraz on stał się tylko doradcą
# GABINET CIENI - rząd „rezerwowy” tworzony przez opozycję, zawsze gotowy do objęcia władzy
Odpowiedzialność solidarna (gabinetowa) ministrów
# Zasada nieodpowiedzialności króla oraz powstanie gabinetu z odpowiedzialnymi ministrami postawiły kontrolę Parlamentu nad władzą wykonawczą na innej płaszczyźnie - poprzednio Parlament był bezsilny wobec ministrów, których chronił król, teraz uzyskał możliwość występowania przeciw ministrom i ich polityce.
# Uniezależnieni od króla ale zależni teraz od Parlamentu ministrowie byli zagrożeni procedurą impeachment i z tego powodu w XVIII w. zrodziła się zasada ODPOWIEDZIALNOŚCI SOLIDARNEJ CAŁEGO GABINETU (wszystkich nie zetną) cały gabinet brał odpowiedzialność za postępowanie każdego z ministrów. Zakwestionowanie polityki jednego pociągało za sobą ustąpienie całego gabinetu
Mechanizm rządów parlamentarno-gabinetowych
# Angielski SYSTEM RZĄDÓW PARLAMENTARNO-GABINETOWYCH rozwinął się na:
nieodpowiedzialności króla
istnieniu gabinetu odpowiedzialnego prawnie (konstytucyjnie), politycznie (parlamentarnie) i solidarnie
dwupartyjnym składzie Parlamentu
# Działalność każdego rządu mogła rozwijać się tylko w oparciu o większość parlamentarną - jeżeli jej nie było to Izba Gmin mogła uchwalić WOTUM NIEUFNOŚCI - żądać dymisji całego rządu forma kontroli Parlamentu nad działalnością ministrów
# Król mógł przeciwstawić się Parlamentowi dzięki prawu rozwiązania Izby Gmin (nawet w wypadku uchwalenia wotum nieufności dla rządu) często zdarzało się, że nowa Izba Gmin popierała dotychczasowy rząd
# Wszystko to nie prowadziło w Anglii w XIX i XX w. do częstych zmian rządu bo istniały tylko 2 partie każdy rząd, jako wyłoniony z większości parlamentarnej, na ogół miał poparcie Izby Gmin przez całe 7 lat.
# PRAWO SANKCJI wobec uchwał Parlamentu - do dzisiaj jedno z praw królewskich: sankcja jest niezbędna dla prawomocności ustawy a król zawsze może jej odmówić
# Tak wykształcony system rządów parlamentarno-gabinetowych umożliwiał Izbie Gmin ciągłą kontrolę nad rządem, który uzyskał niezależność od króla ale stał się zależny od Izby Gmin Parlament stał się w XVIII w. instytucja suwerenną i wszechwładną, sprawującą kontrolę nad władzą wykonawczą, stał się w zakresie ustawodawstwa organem niczym nieskrępowanym.
2. Konstytucja angielska
Konstytucja w sensie materialnym - system podstawowych urządzeń społeczno- gospodarczych i politycznych
Konstytucja w sensie formalnym - ustawa zasadnicza, nadrzędna w stosunku do innych ustaw, uchwalana, nowelizowana i uchylana w specjalnym trybie
# Wielka Brytania nie ma konstytucji w znaczeniu formalnym, ale ma w znaczeniu materialnym - na pojęcie konstytucji angielskiej składają się wszystkie normy dotyczące wykonywania władzy suwerennej w państwie:
akty prawne o charakterze konstytucyjnym ze względu na treść: Wielka Karta Wolności (1215), Petycja Prawa (1628), ustawy z 1641, ustawa sukcesyjna (1701), Habeas Corpus Act (1679), Bill of Rights (1689) - nie mają charakteru nadrzędnego
konwenanse (prawa zwyczajowe wpływające na ustrój)
maksymy
# Konstytucja angielska nie ma charakteru normy nadrzędnej i inne ustawy nie muszą być z nią zgodne (gdy jakaś ustawa będzie niezgodna z którymś artykułem np. Bill of rights to oznacza ona uchylenie mocy prawnej tego artykułu z Bill of Rights i „zmianę” konstytucji)
# Nie jest „sztywna” - zmiana nie wymaga kwalifikowanej większości tylko zwykłej
# „wyłoniła się zwyczajowo z panującego w Anglii prawa”
# Zasady parlamentaryzmu czerpane z konstytucji angielskiej:
zasada reprezentacji narodowej
system dwuizbowy
odpowiedzialność prawna (konstytucyjna) ministrów
rządy parlamentarne (odpowiedzialność polityczna ministrów)
rządy gabinetowe (odpowiedzialność solidarna ministrów)
# Równość wobec prawa i osobiste prawa wolnościowe były zagwarantowane prawnie już w XVII i XVIII w. (m.in. Habeas Corpus Act z 1679)
WIELKA BRYTANIA W XIX i XX w.
[EPOKA KAPITALIZMU]
Król
# Zjednoczone Królestwo (od 1707 - unia ze Szkocją ???) nadal monarchią dziedziczną. Prerogatywy królewskie mogły być dowolnie ograniczane przez Parlament, ale nadal rozległa: dowództwo wojska, prawo zwoływania i rozwiązywania Parlamentu, prawo sankcji i ogłaszania ustaw, prawo pokoju i wojny, prawo łaski i inne
# Król - nietykalny i nieodpowiedzialny („król nie może czynić źle”) w praktyce zasada nieodpowiedzialności króla doprowadziła do przeniesienia wykonywania prerogatyw na odpowiedzialnych ministrów tworzących gabinet
król nie może działać bez gabinetu i musi działać tak, jak mu radzi rząd
# Współpraca króla z gabinetem - za pośrednictwem premiera
utrzymała się królewska Tajna Rada (powstała w XVI w., z niej wyłonił się gabinet): ma obecnie 300 ministrów (z gabinetu) i dostojnicy (wybrani przez króla)
- uprawnienia sądowe: (ustawa z 1833) Komitet Sądowy jako najwyższy trybunał apelacyjny dla kolonii (dziś większość się uchyla od jego jurysdykcji)
- król w Radzie wydaje rozporządzenia - w sumie rejestruje rozporządzenia ministrów, za które sami są oni odpowiedzialni parlamentarnie
Rząd. Gabinet
# Rozróżnienie gabinetu i rządu:
$$ GABINET wykształcił się w XVIII w. i po wydzieleniu z Tajnej Rady tworzył zespół
ministrów pod przewodnictwem premiera
praktyka rządów parlamentarnych oparta na solidarnej odpowiedzialności politycznej gabinetu wobec Parlamentu
król powoływał premiera (lidera partii większościowej) a ten dobierał do gabinetu ministrów, których nominował król
$$ RZĄD w najszerszym znaczeniu - cały aparat administracji państwowej -
premier, ministrowie i wszyscy urzędnicy państwowi
$$ RZĄD w węższym znaczeniu -premier i ministrowie
MINISTROWIE - urzędnicy o charakterze politycznym, ponoszący solidarną odpowiedzialność parlamentarną (gabinetowi i niegabinetowi)
Inni urzędnicy tworzą SŁUŻBĘ CYWILNĄ, nieodpowiedzialną politycznie
# Organizacja zarządu centralnego była na początku XIX w. niejednolita:
dygnitarze z czasów średniowiecza (np. Lord Kanclerz, Kanclerz Exchequer)
2 sekretarze stanu (od XVI w.) - podział kompetencji wg kryterium geograficznego
- ich liczba wzrosła w XVIII w. - każdy miał powierzony urząd (Office), np. sprawy wewnętrzne i policyjne, sprawy zagraniczne
inne centralne kolegialne urzędy - boards (od XVII w.)
ministerstwa - ministry (XX w.)
Pojęciu ministerstw odpowiadają boards, office i ministry
# Rząd:
$$ struktura hierarchiczna (osobliwe) - podporządkowanie jednych ministrów drugim
$$ W skład rządu wchodzili ministrowie:
MINISTROWIE WŁAŚCIWI - na czele resortów
MINISTROWIE MŁODSI - łączność między ministrami a Parlamentem (np. sekretarze parlamentarni)
MINISTROWIE STANU - sprawy międzyministerialne
MINISTROWIE BEZ TEKI
# Gabinet - właściwy organ rządowy
kilkunastu najważniejszych ministrów powołanych do gabinetu (i równocześnie do Tajnej Rady) przez króla
ministrowie nie należący do gabinetu mogli być powołani na jego posiedzenia w sprawach dot. ich resortów
pierwotnie premier był „pierwszym między równymi” - później wzrost jego autorytetu
wszyscy ministrowie + premier odpowiedzialni solidarnie
Parlament
# Podział Parlamentu na Izbę Lordów i Izbę Gmin (ustalony w XIV w.) utrzymał się do dziś
a) Izba Gmin
# Istniejący system wyborczy był nowoczesny, ale niedemokratyczny:
do Izby Gmin wchodziło po 2 posłów z każdego hrabstwa i po 2 z każdego miasta (uprzywilejowanego)
- w hrabstwach czynne prawo wyborcze mieli wszyscy właściciele ziemscy (szlachta, mieszczanie, wolni chłopi) + wysoki cenzus majątkowy
- w miastach tylko cenzus majątkowy
Posłowie nadal nie byli reprezentantami wyborców/narodu, chociaż od XVII w. istniał mandat wolny (wtedy poseł nie był związany instrukcjami)
# Pod koniec XVII w. system wyborczy Wielkiej Brytanii zaczął zostawać w tyle za rozwijającymi się systemami europejskimi.
wybory były fikcją, gdyż w hrabstwach rządziło kilku landlordów, wybory były jawne a oni byli w komisji - osoby uzależnione ekonomicznie głosowały na kandydatów swojego landlorda
coraz mniej nowych rozwiniętych miast dostawało przywilej, a dawne miasta uprzywilejowane popadały w ruinę lub w ogóle znikały („zgniłe miasta”) a nadal mogły wysyłać posłów - wybierali ich znowu landlordowie
# W latach 20-stych XIX w. prawo wyborcze miało tylko 3% obywateli (mężczyzn) - w tym czasie w Europie dużo lepiej
zdawano sobie sprawę z konieczności zmian - chciała tego burżuazja, później robotnicy, nie chcieli landlordowie - trzeba ich było zmusić
- król zagroził członkom Izby lordów (byli przez niego nominowani), że jeżeli nie zgodzą się na reformy to powoła 301 nowych członków, którzy przegłosują starych 300
Reformy prawa wyborczego
1. 1829 - katolicy uzyskali prawa wyborcze
2. 1858 - Żydzi uzyskali prawa wyborcze
3. Reforma Greya (1832): odebrano przedstawicielstwo „zgniłym miastom” i nadanie go dużym ośrodkom przemysłowym
4. Reforma Disraeliego (1867): znaczne obniżenie cenzusu majątkowego, by głosować mogła klasa średnia (landlordowie tracą część wpływów) - 20% głosujących obywateli
5. 1872 - wprowadzenie wyborów TAJNYCH
6. Reforma Gladstone'a (1844-1885):
prawo wyborcze POWSZECHNYM PRZYWILEJEM OBYWATELI (odebrano prawa wyborcze miastom i hrabstwom, przyznano obywatelom)
600 okręgów wyborczych
znaczne obniżenie cenzusu majątkowego (głosowali nawet robotnicy)
7. 1911 - skrócenie kadencji Izby Gmin do 5 lat (z 7 lat - 1716)
8. Reforma Lloyd Georg'a (1918):
powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn (21 lat, bez cenzusu majątkowego)
ograniczone prawo wyborcze dla kobiet (30 lat, minimalny cenzus majątkowy)
9. 1928 - ZRÓWNANIE PRAW WYBORCZYCH KOBIET I MĘŻCZYZN
wybory tajne, powszechne i bezpośrednie
wybory pluralne do 1948
# Zasadę równości wyborów ogranicza w pewnym stopniu nierówność okręgów wyborczych oraz system jednomandatowy - do uzyskania mandatu wystarczy względna większość głosów (partia, która w skali kraju uzyskała najwięcej głosów mogła nie uzyskać większości mandatów w Izbie Gmin)
b) Izba Lordów
Zachowała swój arystokratyczny charakter, ale dominuje w niej teraz arystokracja finansowa (nie ziemska)
przewodnictwo nadal lord kanclerz, trzonem nadal dziedziczni parowie powoływani przez króla i lordowie duchowni (XIX w. - 250, połowa XX w. - 1000) + dożywotni lordowie sądowi (9), parowie Szkocji (od 1707) i Irlandii (1800)
wprowadzeni w XVIII w., gdy sprawy stawały się bardziej skomplikowane
a poziom wiedzy lordów był niski
faktycznie tylko oni zajmują się sprawami sądowymi, ale wyroki wydawane
w imieniu całej Izby
# Pierwotnie:
stanowisko równorzędne z Izbą Gmin - ustawa musiała być uznana przez obie izby i króla
uprawnienia sądowe: sąd w impeachment, sąd parów, sąd apelacyjny najwyższej instancji
# Izba Lordów zawsze była konserwatywna więc Izba Gmin dążyła do ograniczenia jej uprawnień PARLIMENT ACT (1911)
Izbę Lordów pozbawiono większości uprawnień, w tym ustawodawczych (pozostało prawo wnoszenia poprawek, które Izba Gmin mogła odrzucić zwykłą większością głosów + weto zawieszające - nie dotyczyło ustaw o charakterze finansowym)
Ograniczono uprawnienia sądowe Izby Lordów, która pozostała trybunałem apelacyjnym najwyższej instancji (sądzenie w impeachment wyszło z użycia, sąd parów zniesiony w 1948)
# Od 1911 władzę ustawodawczą posiada faktycznie wyłącznie Izba Gmin
Władza „króla w Parlamencie” - tylko teoria: król zaniechał z prawa odmawiania sankcji ustawom Parlamentu
# Jednak również rola Izby Gmin jest ograniczana delegowanie przez Parlament prawa wydawania aktów normatywnych organom władzy wykonawczej (ordonanse w Tajnej Radzie z mocą ustaw Parlamentu)
Rozwój rządów parlamentarno-gabinetowych
# Angielskie rządy parlamentarne - system kontroli władzy ustawodawczej nad wykonawczą - wzorem demokracji parlamentarnej. Rozwinęły się inaczej niż na kontynencie, bo angielski ustrój polityczny opierał się na dwóch partiach - zapewniało to trwałość gabinetom, które mogły liczyć na poparcie Parlamentu, a więc zapewniało przewagę władzy wykonawczej.
(w państwach o systemie wielopartyjnym rządy mogły się opierać tylko na
zmiennych koalicjach poszczególnych partii - częste kryzysy rządowe)
jeżeli Parlament nie uzyskał przewagi nad rządem to teoretycznie równowagę władz zapewniały
- prawo Parlamentu do usunięcia rządu (wotum nieufności)
- prawo rządu do rozwiązania Izby
w praktyce partia, która miała bezwzględną większość, uzyskiwała władzę nieograniczoną, którą sprawował jej przywódca jako premier rządu
# W ewolucji konstytucji angielskiej stopniowo ograniczano prerogatywy królewskie. Najpierw władzę od króla faktycznie przejął Parlament (wykonywał ją przez ministrów przed nim odpowiedzialnych), później gabinet (Parlament stał się narzędziem władzy gabinetu - „dyktatura gabinetu i jego premiera”)
# Nominalnie władza skupia się w rękach monarchy („z łaski Bożej”), ale mieści się ona w ramach prerogatywy królewskiej, której zakres ograniczony został przez suwerenny Parlament. Faktycznie władzę sprawuje premier, faktycznie wybierany przez lud (zostaje nim lider partii wygrywającej wybory)
# Partia opozycyjna - ważny element życia politycznego + „gabinet cieni”
# Konstytucja angielska pogodziła instytucję monarchii „z łaski Bożej” z demokratyczną zasadą suwerenności ludu - powierzając rzeczywistą władzę osobie wybranej przez lud.
Sądownictwo
# 1873 i 1875 - reformy systemu sądownictwa
zespolenie sądów najwyższych (m.in. Sądu Ławy Królewskiej, Sądu Kanclerskiego i Sądu Exchequer) w SĄD NAJWYŻSZY
Instancja rewizyjną pozostała Izba Lordów (lordowie sądowi) oraz Komitet Sądowy Tajnej Rady (ograniczony zakres)
zrównano sądy stosujące common law i equity
szczebel niższy: sieć sądów w hrabstwach (od 1846)
szczebel najniższy: bezpłatne sady pokoju (90% spraw karnych)
# Osobliwości angielskiego sadownictwa:
nieliczna kadra sędziów zawodowych - większość spraw załatwianych przez bezpłatnych sędziów pokoju (nie prawników)
brak ministerstwa sprawiedliwości
brak w procesie karnym instytucji oskarżyciela publicznego - oskarżają adwokaci
# Nie powstało tu odrębne sądownictwo administracyjne - kompetencje sądów obejmowały kontrolę administracji i spory między organami władzy i między obywatelami a organami władzy
mogą badać zgodność z prawem decyzji władz administracyjnych i uchyla je
mogą skazać urzędników za działanie w złej wierze
Zarząd terytorialny. Samorząd
# Administracja lokalna od średniowiecza oparta na organach reprezentujących miejscowe społeczeństwo (działały bezpłatnie) a nie na państwowym aparacie urzędniczym odpowiadało to postulatom demokracji liberalnej bo było sposobem ukrócenia samowoli centralistycznej i biurokratycznej administracji monarchii absolutnej.
# początek XIX w. - system angielskiego zarządu terytorialnego był zacofany: brak kompetentnych urzędników, niedemokratyczność (władza administracyjna w rękach właścicieli ziemskich, sędziów pokoju lub bogatych mieszczan niezależnych od władzy państwowej)
# reformy samorządu miejskiego (demokratyczne, obieralne rady miejskie), później wprowadzenie ministerstwa do spraw samorządu (1871)
# Nie powstała hierarchia urzędów i urzędników administracji ogólnej - na różnych szczeblach samodzielne organa kolegialne - rady - odpowiedzialne za swoją działalność tylko przed wyborcami lub sądami powszechnymi (za naruszenie prawa)
ustrój angielski przykładem decentralizacji administracji
# XX w. - wzrost roli administracji biurokratycznej i centralistycznej w zarządzie lokalnym w związku z rozszerzaniem się agend państwowych
24
Wyszukiwarka