0. Podboje Aleksandra Wlk. zmieniły nie tylko oblicze polityczne, ale i myślowe Grecji: upadek polis pociągnął za sobą upadek etosu życia obywatelskiego; rozdzielona zostaje polityka i etyka, a człowiekowi zostaje nadana wartość jako jednostce; na gruncie filozofii daje się zauważyć odwrót od metafizyki (zastąpionej fizyką), powrót do koncepcji presokratycznych; najważniejsza wartością nie jest mądrość (teoretyczna), ale rozsądek (mądrość praktyczna); filozofia zaczyna być pojmowana jako sztuka życia - na plan pierwszy wysuwają się kwestie sokratejskie: filozofia poszukuje ideału życia, którym jest idea „wystarczania-sobie-samemu”;
1. Epikureizm (Epikur założył szkołę pod koniec IV w. p.n.e. nazwaną „Ogrodem”; do Rzymu e. przeniósł Lukrecjusz w I w. p.n.e.); E. był niechętnie nastawiony wobec filozofii platona - odrzucił wszystkie podstawy myśli platońskiej; odrzuciwszy ten rodzaj filozofii, E. był zmuszony sięgnąć do presokratyków i ich koncepcji physis-zasady, jednak po doświadczeniu platonizmu i arystotelizmu określanie rzeczywistości przy pomocy kategorii materialne/niematerialne, cielesne/niecielesne było konieczne - E. zaczął postrzegać zasadę materialistycznie, negując to, co ponadzmysłowe i niematerialne; najbardziej materialistyczną nauką presokratejską był atomizm i to tę filozofię przejął E., przejął jednak też pewne elementy z filozofii eleackiej: przede wszystkim istnienie jedynie dwóch możliwości (byt jest, nie-bytu nie ma); E. kładąc nacisk na etykę przejął wątki sokratejskie, ale nadał im systematyczną postać - wizję człowieka można naprawdę uzasadnić tylko w ramach koncepcji kosmosu i bytu, którego człowiek jest elementem: z tej racji E. wypracował m.in. fizykę; E. pokreśla wagę ontologii dla etyki, ale odwraca hierarchię - etyka jest ważniejsza niż ontologia; E. zależy nie tylko na refleksji etycznej, ale i na wprowadzeniu etyki w życie;
1.1. Przesłanie nauki E.: 1) rozum może doskonale poznać rzeczywistość, 2) człowiek może znaleźć szczęście w wymiarze tego, co rzeczywiste, 3) szczęście jest brakiem bólu, 4) do osiągnięcia szczęścia człowiek potrzebuje tylko siebie, nie potrzebuje instytucji, bogactw, ani bogów; w świetle tej filozofii wszyscy ludzie są równi: ogród był otwarty dla szlachetnie urodzonych i nie, dla wolnych i nie-wolnych, mężczyzn i kobiet; filozofia podzielona była na kanonikę (logikę), fizykę i etykę;
1.2. Kanonika (logika; nazwa od tytułu dzieła o logice O kryterium, czyli Kanon): epikurejczycy zawęzili rozwiniętą przez Arystotelesa logikę (którą on rozumiał jako określania form, na których opiera się ludzkie myślenie) do swego rodzaju krytyki poznania; trzy są wg E. kryteria prawdziwości: 1) wrażenia zmysłowe, 2) pojęcia i 3) czucia; 1) wbrew innym szkołom E. głosił absolutną pewność i obiektywność wrażeń zmysłowych: wg E. wrażenia są prawdziwe zawsze i wszystkie bez wyjątku; argumentował to, twierdząc: a) wrażenie jest doznaniem, tj. czymś biernym (jest skutkiem), jeśli jest wytworzone musi być podobne do tego, co je wytwarza; b) wrażenie jest wytworzone i zagwarantowane przez atomistyczną strukturę rzeczywistości - ze wszystkich rzeczy wysyłane są zbitki atomów, które są obrazami (podobiznami) rzeczy - wrażenia powstają w wyniku wniknięcia takich podobizn; c) wrażenie zmysłowe jest aracjonalne, pozbawione pamięci, nie wytwarza się samo, a zatem nie może do siebie nic dodać, ani ująć; 2) pojęcia: antycypacje (przedpojęcia) - umysłowe przedstawienia rzeczy: obrazy rzeczy, które mają swój początek w postrzeżeniu zmysłowym, a wytwarzają się na mocy powtarzalności się tych postrzeżeń i pamięci; nazwane zostały „antycypacjami”, ponieważ raz uformowane w umyśle mogą być przywoływane w każdej chwili - w ten sposób pozwalają nam z wyprzedzeniem poznać formy i cechy rzeczy, które w danej chwili nie musza się znajdować przed poznającym i być aktualnie postrzegane; co więcej, wyprzedzają każde rozumowanie, które się na nich opiera; prawdziwość antycypacji ma taką samą naturę jak prawdziwość wrażeń zmysłowych (wytworzone są przez działanie rzeczy na duszę); 3) czucia - podobnie jak wrażenia zmysłowe: nie tylko jednak są kryteriami odróżnienia prawdy od fałszu, bytu od nie-bytu, ale stanowią też kryterium wartości i braku wartości, dobra i zła;
1.2.1. Jak długo trzymamy się tych trzech kryteriów nie możemy błądzić - jednak rozumując, nie możemy trzymać się tylko tego, co bezpośrednio dane - pojawia się mniemanie, w które może wkraść się błąd; prawdziwe są te mniemania, które otrzymują potwierdzenie ze strony doświadczenia i oczywistości, nie otrzymują zaprzeczenia; fałszywe mniemania to te, które otrzymują doświadczenie przeciwne, tj. zaprzecza im doświadczenie i oczywistość, i nie otrzymują potwierdzenia.
1.3 Fizyka: podstawy: nic nie powstaje z nie-bytu, nic nie rozpada się w nie-byt; rzeczywistość składa się z ciał i próżni: istnienie ciał potwierdzone jest przez zmysły; istnienie próżni wyprowadza się z ruchu ciał (by istniał ruch, musi istnieć przestrzeń); próżnia nie jest nie-bytem, ale przestrzenią, „naturą niedotykalną”;atomy pozostają w próżni w ciągłym ruchu - pierwotny ruch atomów ma postać spadania ku dołowi w nieskończonej przestrzeni wywołanego ciężarem atomów; ruch ten jest szybki jak myśl i tak samo szybki dla wszystkich atomów; spadając, atomy łączą się, ponieważ w dowolnym momencie i punkcie mogą zbaczać z linii prostej (odchylać się - teoria clinamen) i napotykać inne atomy; clinamen jest dziełem przypadku: E. zrywa z mechaniczną koniecznością atomistów - moment przypadkowego odchylenia jest momentem, w którym w świecie zostaje zrobione miejsca na wolność (i etykę); wg E. w nieskończonej przestrzeni istnieje nieskończenie wiele światów, z których jedne są podobne do naszego, inne nie; w filozofii E. kosmos przestaje urzeczywistniać inteligibilny model (Platon), przestaje być porządkiem wprowadzonym przez doskonałego Poruszyciela (Arystoteles);
1.4 Etyka: dla E. istota człowieka, tj. dusza, jest materialna, zatem materialne będzie też właściwe mu dobro; czym jest to dobro informuje nas natura za pośrednictwem podstawowych odczuć przyjemności i bólu; celem życia winna być przyjemność, która czyni człowieka szczęśliwym: dwa rodzaje przyjemności: przyjemność dynamiczna (doznawana), przyjemność statyczna - brak bólu; dla E. drugi rodzaj jest wyższy, ponieważ przyjemność dynamiczna zawsze prowadzi do wzburzenia; nieobecność bólu jest najwyższym kresem, jaki osiąga przyjemność; ciało cieszy się tym, co obecne, a dusza (dzięki pamięci) cieszy się też przyjemnością, która przeminęła - przyjemności duszy są wyższe; hierarchia przyjemności: przyjemność ciała - brak cierpienia, przyjemność duszy - brak niepokojów; rozumowanie pełni rolę rachowania przyjemności - ustalania, jakie przyjemności przynoszą tylko przyjemności, a jakie niosą ze sobą cierpienia, tj. które są pożyteczne, a które szkodliwe; rachunek pożytków zależy od roztropności - to jest dla E. najwyższa cnota (nie jest nią - jak dla Arystotelesa - mądrość); trzeba wyróżnić następujące klasy przyjemności: 1) naturalne i konieczne, 2) naturalne i niekonieczne, 3) nienaturalne i niekonieczne; człowiek powinien zaspokajać tylko 1), ograniczać powinniśmy się w 2), a unikać 3): 1) to przyjemności związane z zachowaniem życia (jedzenie usuwa głód, picie - pragnienie), 2) to np. jedzenie wykwintnych potraw, eleganckie ubieranie się; 3) bogactwa, zaszczyty itd.; tylko przyjemności 1) mają określoną granicę (usunięcie bólu), 2) nie posiadają granicy - nie usuwają bólu, ale urozmaicają przyjemność (mogą powodować szkody); 3) nie usuwają bólu, a na dodatek wnoszą niepokój duszy; wniosek: ograniczyć się należy do przyjemności 1) - wówczas będziemy wystarczać sami sobie (autarkia);
Każdego, kto najwyższego dobra i szczęścia upatruje w przyjemności, dręczą trzy kwestie: 1) upływ czasu, który zabiera przyjemność, 2) zagrożenie cierpieniem, które może nadejść, 3) nieuchronność śmierci; E. stara się zbudować bariery przed tymi kwestiami: 1) przyjemność trwająca nieskończenie jest równa przyjemności trwającej tylko pewien czas pod względem jakości i ilości - tj. długość trwania w czasie w żaden sposób nie powoduje wzrostu przyjemności: przyjemność polega na ustaniu bólu - przyjemność rośnie póty, póki nie ustanie potrzeba i nie zostanie usunięty ból; prawdziwa przyjemność jest zatem ograniczona - mówi o tym rozum (przyjemności ciała są nieograniczone - ciało postrzega je jako bezgraniczne - kiedy są obecne, są całkowitym zaspokojeniem, które nie może wzrastać, jest absolutna); 2) ból fizyczny albo jest lekki - wówczas da się znieść i nie jest dość silny, by zaćmić radość duszy - albo ostry i szybko prowadzi do śmierci; 3) śmierć: dla E. śmierć jest złem dla kogoś, kto ma na jej temat fałszywe przekonanie; śmierć następuje w wyniku rozpadu złożeń atomów duszy - w chwili rozpadu ustaje świadomość, odczucia zmysłowe itd. - nic nie pozostaje; śmierć zatem nie jest straszna, kiedy bowiem nadchodzi niczego już nie ma: „A zatem śmierć, najstraszniejsze z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, śmierć jest nieobecna, a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma.”
Przyjemność jest celem życia - cnota zaś jest techniką życia przyjemnego i szczęśliwego: E. zachowuje związek cnoty z wiedzą - cnota to umiejętność racjonalnego rachowania, które przyjemności są korzystne i w jaki stopniu;
1.5 Podsumowując: E. zaopatrzył ludzi w poczwórne lekarstwo (czwórmian leczniczy E.): 1) nie należy bać się bogów - ci nie interesują się ludzkimi sprawami; 2) nie należy bać się śmierci; 3) przyjemność - jeśli rozumie się ją właściwie - jest dostępna wszystkim; 4) cierpienia, albo trwa krótko, albo jest łatwe do zniesienia; człowiek, który potrafi wprowadzić w życie te maksymy, żyje szczęśliwie („Mędrzec nawet wśród tortur będzie się czuł szczęśliwy”) - mędrzec w swym szczęściu może rywalizować z bogami; Zeus (pomijając wieczność) nie posiada nic więcej niż mędrzec;
2. Stoicyzm (trzy okresy: stara, średnia i nowa stoa): założony przez Zenona z Kition, który podobnie jak Epikur odrzucił idealizm Platona (s. jest filozofią materialistyczną) - idee platońskie są myślami ludzkiego umysłu; materialna jest cielesna dusza (gdyby nie była cielesna, nie można by wyjaśnić jej związków z ciałem) - jest pneumą, ogniem - po śmierci ciała żyje jeszcze przez jakiś czas, a potem rozprasza się we wszechbycie; cielesny jest również Bóg - identyczny z zasadą wszechświata - jest wiecznym ogniem;
2.1 Zenon powraca do filozofii Heraklita; tezy, że materia jest od wewnątrz obdarzona życiem, że całość jest żyjącym organizmem, całość ta jest bogiem, a bóg jest utożsamiony z kosmosem - są to tezy implicite zawarte w filozofii presokratyków (w tym Heraklita), ale jasno zostały wyłożone dopiero przez stoików (po zanegowaniu platońsko-arystotelesowskiej transcendencji z konieczności trzeba było utożsamić boga z kosmosem, naturą);
2.2. Zenon akceptując kierunek zainteresowań Epikura, nie akceptował jego rozwiązań; założył własną szkołę w Atenach (będąc jednak Fenicjaninem nie miał prawa do nabycia żadnego budynku - z tej racji wykładał w portyku (z tej racji szkołę nazwaną Stoą, lub Portykiem); w portyku - w przeciwieństwie do ogrodu - można było poddawać dyskusji tezy założyciela, doprowadziło to do rozwoju myśli (stara stoa (Zenon, Chryzyp), średnia stoa, nowa stoa (Rzym: Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz);
2.3. Stoicy przyjmują podział filozofii na trzy części - filozofię porównują do sadu, w którym logika pełni funkcję muru wyznaczającego teren sadu; drzewa przedstawiają fizykę (drzewa są podstawowym elementem sadu), owoce - symbolizują etykę; inna metafora: jajko (skorupka - logika, białko - fizyka, żółtko - etyka);
2.4 Logika: stoicy (tak jak epikurejczycy) twierdzą, że człowiek może osiągnąć bezwzględną pewność i prawdę, tylko dzięki nim można osiągnąć spokój ducha;
Dusza na początku jest „niezapisaną tablicą” - całe poznanie bierze się z doświadczenia - wrażeniem zmysłowym jest odciśnięcie wywołane w organach zmysłowych przez przedmioty; kryterium prawdy nie jest jednak - jak dla epikurejczyków - wrażenie zmysłowe, ale „przedstawienie obejmujące całość”; aby przedstawienie było prawdziwe, potrzebne jest nie tylko wrażenie zmysłowe, ale też przyzwolenie, zgoda na nie wyrażona przez znajdujący się w duszy logos; samo odciśnięcie od nas nie zależy, natomiast możemy na nie przystać, albo nie - jedynie wtedy, gdy je wydajemy, następuje pojmowanie, a przedstawienie, które uzyskało zgodę jest przedstawieniem obejmującym całość; poznanie jednak nie wyczerpuje się w poznaniu zmysłowym: 1) od wrażenia zmysłowego przechodzi się do pojęcia, 2) pojęcia w ten sposób uzyskane są kojarzone, dzielone i łączone w inne pojęcia;
2.5 Fizyka: fizyka - jak dla presokratyków - nie jest nauką zajmującą się pewnym wycinkiem rzeczywistości, ale nauką o całości rzeczywistości; s. jest materializmem - rzeczywistość jest cielesna; ciało jest dla s. pojęciem złożonym: ciało jest nierozerwalnym złożeniem materii i jakości (formy): forma jest zasadą czynną, materia - bierną; forma nie może istnieć w oderwaniu od materii; zasadą, która przenika materię (kształtuje ją, porusza) jest - mimo różnych nazw: umysł, dusza, natura - Bóg; Bóg (który jest cielesny) przenika przez całą rzeczywistość: stoicy odrzucają atomizm, twierdząc, że ciała są podzielne w nieskończoność, a co za tym idzie dwa ciała mogą się tak ściśle ze sobą złączyć, że tworzą jedno (co za tym idzie: ciała mogą się nawzajem przenikać); innymi słowy: 1) świat jest materialny, cielesny, 2) nie jest to świat atomistów, nie przyjmuje formy mechanicyzmu: jest połączeniem materii i formy, materia jest obdarzona życiem, jednym Bogiem; materię i formę (materię i Boga) można odróżnić tylko pojęciowo, ale nie ontologicznie; 3) ponieważ materii nie da się odłączyć od zasady czynnej - Bóg jest we wszystkim, Bóg jest wszystkim - Bóg utożsamia się z kosmosem; skoro s. odmawiają bytu temu, co niecielesne, to Bóg-physis-logos jest cielesny - z tej racji jest utożsamiony z twórczym ogniem (ogień-ciepło jako zasada wszystko przenika i daje życie); przeciw epikurejczykom s. bronili koncepcji finalistycznej - rzeczywistością rządzi celowość, opatrzność: jeśli wszystko jest wytworzone i przeniknięte boską zasadą, logos, to wszystko jest rozumne - jest takie, jakie ma być wg myśli rozumu; s. głoszą istnienie przeznaczenia: wszystko jest takie, jakie jest dzięki rozumowi, który dyktuje, jakie to ma być, a przenikając wszystko takim tworzy; s. pojęli fatum jako naturalne i konieczne uporządkowanie wszystkich rzeczy, które się zdarzyły, zdarzają i zdarzą - jest to dokładne przeciwieństwo epikurejskiej doktryny o odchylaniu się atomów; problem z taką koncepcją konieczności polega na tym, że nie pozostawia ona miejsca dla wolności człowieka, który też podlega konieczności; mędrzec wg s. powinien dostosowywać swą wolę do woli przeznaczenia - powinien chcieć tego, czego „chce” przeznaczenie: wolność jest akceptacją rozumnego przeznaczenia;
2.5.1 Świat i rzeczy powstają z materii-podłoża, która jest określana przez logos, zasadę czynną - logos zawiera w sobie zalążki wszystkich rzeczy: z logosu-ognia wyłaniają się 4 elementy: ogień (pneuma - ogrzane powietrze) rozchodzi się i tworzy się kosmos i rzeczy; skoro istnieje ogień, który stwarza, to istnieje też ogień, który niszczy - zatem: ogień w miarę stwarza i w miarę niszczy - kiedy czas dobiegnie końca nastąpi powszechny pożar (zognienie), wszystko obróci się w ogień - stanowić to będzie też oczyszczenie; po tym wszech-pożarze nastąpią kolejne narodziny i wszystko zostanie odtworzone tak, jak było wcześniej (nie tylko ogólna struktura, ale też poszczególne osoby, wypadki itd.)
2.6 Etyka: celem życia jest osiągnięcie szczęścia - etyka ma określić, czym jest owo szczęście i jak je można osiągnąć - rozwiązanie tego problemu nie jest celem jednego działu filozofii, ale głównym, nadrzędnym celem całej filozofii jako takiej; na podstawie obserwacji widać, że szczególną cechą człowieka jest jego rozum, którego funkcja jest o wiele bardziej złożona niż rachowanie przyjemności; zasadą człowieka jest rozum, a jego celem jest zaktualizowanie własnej zasady, tj. rozumu - życie rozumne;
2.6.1 Na podstawie bytów ożywionych widać, że cechuje je trwałe dążenie do tego, by zachowywać siebie, by objąć w posiadanie własny byt i to, co sprzyja jego zachowaniu, a unikać tego, co mu szkodzi; u roślin dążenie to jest nieświadome, u zwierząt - instynktowne, u ludzi - rozumne: życie zgodne z naturą, tj. życie zgodne z własną zasadą, to życie, które zgodne jest z własnym bytem rozumnym, zachowuje go i w pełni aktualizuje; człowiek zatem osiąga pełnię, gdy wzmacnia swą rozumność; dla s. przyjemność nie jest czymś pierwotnym, lecz czymś wtórnym (towarzyszy zachowywaniu własnego bytu); kryterium dobra/zła nie można zatem szukać właśnie w niej; skoro pierwotny instynkt jest instynktem zachowawczym, to dobre jest to, co zachowuje i powoduje wzrost naszego bytu, złem - to, co szkodzi i umniejsza; dobrem więc jest to, co pomocne, użyteczne, złem - to, co szkodliwe;
2.6.2 Skoro człowiek składa się z ciała i duszy, to istnieją różne dobra i zła, układają się w hierarchię; prawdziwe dobro - dobro rozumu, prawdziwe zło - zło rozumu: dobrem jest tylko cnota, złem jest tylko wada; jak zatem kwalifikować to, co sprzyja naturze cielesnej: s. postulują, by takim rzeczom odmawiać kwalifikacji dobre/złe - są moralnie obojętne; będąc moralnie obojętnymi, jednak z p. widzenia fizycznego są wartościowe (pozytywne) lub bezwartościowe (negatywne) - nasza natura zwierzęca powinna z rzeczy moralnie obojętnych wybierać to, co wartościowe, a odrzucać to, co bezwartościowe; rzeczy moralnie obojętne dzielą się na - godne wyboru i godne odrzucenia; podsumowując;
2.7 Człowiek cnotliwy postępuje cnotliwe: postępków człowieka nie można podzielić jedynie na cnotliwe i występne; podobnie jak między dobrami i złami sytuują się rzeczy obojętne, tak między czynami cnotliwymi i występnymi sytuują się postępki o wartości względnej; s. nieszczęścia upatrywali w namiętnościach (afektach): namiętności powstają z powodu i w konsekwencji błędnego sądu; namiętność jest błędnym sądem: jeśli coś, co jest obojętne (bogactwo) uznajemy (błędnie) za wartościowe, wówczas nasza dusza jest nierozumnie poruszana (pragnie tego jako dobra); s. wyróżnili 4 gł. rodzaje namiętności: pożądanie, obawę, cierpienie, przyjemność; pożądanie - fałszywy sąd na temat dobra przyszłego; obawa - fałszywy sąd na temat zła przyszłego, cierpienie - fałszywy sąd na temat zła teraźniejszego, przyjemność - fałszywy sąd na temat dobra obecnego; skoro namiętności to błędy rozumu, to nie należy ich ograniczać, ale wykorzenić - wyzbyć się namiętności (apatia); szczęście to beznamiętność;