22: Zasady reformy rolnej w Polsce w 1944r.

22 lipca Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) wydał manifest do narodu polskiego. Obok postanowień dotyczących władzy, państwa istotną część stanowiła zapowiedź reformy rolnej, która miała dotyczyć majątków przekraczających 50 ha. Przewidywano też konfiskatę majątków niemieckich i zwrot zagrabionych własności prawowitym właścicielom. Zapowiedź tę potwierdzono specjalnym dekretem PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z 06.09.1944r. Bazę do realizacji zamierzeń miały stanowić gospodarstwa należące do Niemców lub osób z nimi współpracujących, państwowe nieruchomości ziemskie oraz wszystkie majątki prywatne jeśli ich rozmiar przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych, zaś dla województw: pomorskiego, poznańskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej. Od 1950r. bazę zasiliły majątki kościelne. Celem reformy rolnej było upełnorolnienie gospodarstw karłowatych (do 2ha) i małorolnych (2-5 ha) oraz tworzenie nowych, samodzielnych gospodarstw dla bezrolnych i dzierżawców. Wywłaszczenie miało następować bez odszkodowania, w zamian otrzymywano gospodarstwo określone przez organy kompetentne. Ogół pozyskanej ziemi dzielono między robotników i dzierżawców. Część natomiast miała zostać niepodzielna, służąc celom ogólnospołecznym. Obdarowany był zobligowany do zapłaty za otrzymany grunt orny wartością równą przeciętnym planom rocznym. Spłata następowała w ciągu 10-20 lat, zaś uzyskane fundusze zasiliły Państwowy Fundusz Ziemi, który pokrywał koszty reformy. Przy okazji powołano całą sieć agentur i instytucji: urzędy ziemskie, gminne komisje reformy rolnej, które miały czuwać nad prawidłową realizacją planu. Rola komisji sprowadzała się do informowania o możliwościach, jakie daje dekret, lecz często zaniechano tego. Urzędy administracyjne sprawowali częściowo wrogowie reformy (sabotaż) To wywoływało nieufność i brak wiary chłopów w hasła PKWN. Dodatkowo zniechęcał chłopów terror ze strony rodzinnego prawicowego podziemia. Wobec tego do przeprowadzenia reformy powołano szereg brygad aktywistów robotniczych, którzy usunęli sabotujących z urzędów i rozpoczęli uświadamianie chłopów. Przeprowadzenie reformy utrudniały grupy podziemia (organizacje zbrojne), które zabijały dzielących ziemią i tych, którzy ją objęli. Dodatkowo coraz bardziej uwidaczniały się zniszczenia wojenne, brak wyposażenia itp.

Na terenach byłego zaboru rosyjskiego potrzeby były większe niż istniejące zapasy gruntów, wobec czego w wyniku parcelizacji tworzą się gospodarstwa małe. Odwrotna sytuacja istniała na terenie byłego zaboru pruskiego, gdzie zresztą różnie podchodzono do uzyskania ziemi na własność. Preferowano raczej spółdzielczą gospodarkę. Zmiany na stanowisku ministra rolnictwa - Stanisław Mikołajczyk uaktywniła poczynania grup prawicowych, wywołując nawet roszczenia obszarników do zwrotu wywłaszczonych majątków. Masowo pojawiają się orzeczenia nakazujące zwrot rozparcelowanej ziemi, robotnicy rolni zwracają akty nadania ziemi. Państwo próbuje ratować sytuację, stwarzając dla gospodarstw partycypujących w programie szereg udogodnień finansowych, szansę wzrostu areału. To trochę wytłumiło wrogie tendencje i spowodowało ponowne przyjmowanie aktów. Jak było już powiedziane część majątku pozostała pod zarządem państwowym, zasilając PAŃSTWOWE NIERUCHOMOŚCI ZIEMSKIE (PNZ). Skutkiem reformy było zlikwidowanie obszarnictwa jako klasy społecznej, zaś chłopi otrzymali ziemię na własność. Przeciętna powierzchnia tzw. nadziału wyniosła 3 ha, zaś udział w reformie wzięło ok. 400 tys. rodzin. Chłopi zostali również uwolnieni od długów wobec państwa, banków i osób prywatnych, co ostatecznie likwiduje przeżytki feudalizmu. Efektem reformy był wzrost liczby gospodarstw średnich, co określa się jako "ześredniaczenie wsi". Wzrasta liczba ha ziemi przypadająca na osobę ludności rolniczej z 1 ha w 1931r. do 1,5 ha w 1950r. Zmieniła się również struktura własnościowa i agrarna:

gospodarstwa indywidualne 82%

spółdzielnie produkcyjne 2,5%

własność państwowa - 16,4%

W środkowej części kraju i wschodniej dominują gospodarstwa drobne, zaś na zachodzie dużo małych gospodarstw indywidualnych i dużych gospodarstw państwowych.

23: Nacjonalizacja przemysłu w Polsce.

Podstawowe założenia polityki w zakresie stosunków własnościowych zostały określone w manifeście PKWN z 22 VII 1944r. Zakładano:

- konfiskatę majątku niemieckiego i przejęcie pod zarząd państwowy zakładów bez właścicieli

- zwrot własności zagrabionej przez Niemców instytucjom, Kościołowi oraz średnim i drobnym przemysłowcom.

Po zakończeniu wojny dawni właściciele podjęli starania w celu odebrania swoich przedsiębiorstw. Klasę robotniczą reprezentowały 2 partie: Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Partie robotnicze w 1945r. sformułowały postulat nacjonalizacji wielkiego i średniego przemysłu, a także zwrócenia dawnym właścicielom opuszczonych przez nich podczas wojny mniejszych zakładów pracy, które nie miały tak kluczowej roli w gospodarce. W Londynie urzędował rząd uznawany przez U.K. i USA na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem, który po powrocie w 1945r. utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, które stanęło w opozycji do postulatów wysuwanych przez PPR i PPS - nacjonalizacji. PSL forsowało politykę restytucji systemu kapitalistycznego, politykę stworzenia dużych, bogatych gospodarstw chłopskich. Tymczasem aktywnie działa PPR i PPS, które dla realizacji swych zamierzeń podpierają się aktami prawnymi. 02.03.1945r. dekret określający zasady zwrotu przedsiębiorstw opuszczonych. Państwo nie stało się właścicielem opuszczonych zakładów, lecz jedynie tymczasowym administratorem.

Partie robotnicze nadal aktywnie działają, aktywizują doprowadzając do ustawowego usankcjonowania nacjonalizacji przemysłu. 3 I 1946r. została uchwalona przez Krajową Radę Narodową Ustawa o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.

Zarządzała między innymi:

- przejęcie na własność państwa bez odszkodowania przedsiębiorstw, które należały do Niemców lub ich spółek oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela.

- za pewnym odszkodowaniem przechodziły na własność państwa wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa w 17 działach produkcji (górnictwo, energetyka, lekki).

- nie przejmowano zakładów przemysłu budowlanego zatrudniających poniżej 50 osób.

- nie podlegały ustawie przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe.

- wysokość odszkodowań ustala specjalna komisja.

- przedsiębiorstwa nie podlegające ustawie winny być zwrócone osobom uprawnionym.

Celem nacjonalizacji było:

- zapewnienie odbudowy i rozwoju gospodarki polskiej

- wyzwolenie spod zależności od kapitału zagranicznego, która spowodowała zastój gospodarczy przed wojną.

- likwidacja burżuazji w Polsce i możliwość "socjalistycznej przebudowy naszego kraju".

Sprzeciwiło się takiemu biegowi rzeczy PSL postulując przejmowanie zakładów zatrudniających co najmniej 100 osób. To jednak zbytnio zasiliłoby sektor prywatny i oddało spod kontroli państwa cały niemal przemysł elektrotechniczny, papierniczy. Warto zauważyć, że jednocześnie przyjęto ustawę o popieraniu inicjatywy prywatnej. W późniejszym okresie państwo uzyskało pełne prawo dysponowania zakładami, będącymi w jego rękach. Zakłady, które przejęto za pewnym odszkodowaniem, starano się utożsamić i tłumaczyć, że w istocie poprzednio stanowiły własność kapitału niemieckiego, co państwo zwalniało z odszkodowań. Utrwalenie się stosunków własności pozwoliło na opracowywanie pewnych planów i koncepcji gospodarczych.

Głównie przy pomocy Głównej Komisji do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw oraz komisji wojewódzkich do 1 X 1948r. upaństwowiono 35215 przedsiębiorstw. Proces nacjonalizacji przemysłu prawnie zakończono w 1958r. Nie ulega wątpliwości, że ustawa o upaństwowieniu przemysłu miała charakter ideowo - doktrynalny. Za jednym posunięciem pozbawiała swoich głównych wrogów politycznych zaplecza (finanse) oraz sama zdobywała silną pozycję.

24: Plan trzyletni.

Podstawę do jego przygotowania stanowiły doświadczenia zebrane przy konstruowaniu koncepcji gospodarczych tuż po wykrystalizowaniu się stosunków własnościowych. Początkowo w 1945r. opracowano plany odcinkowe dla poszczególnych gałęzi. 01.01.1946 Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów (KERM) uchwalił plan dotyczący większości gałęzi. Zaś utworzony jesienią 1945r. przy KERM-ie Centralny Urząd Planowania opracował plan inwestycji w 1946r.

21.09.1946r. Krajowa Rada Narodowa podjęła uchwałę zawierającą wytyczne planu gospodarczego do końca 1949 r. Zadania planu określa ustawa uchwalona przez Sejm 2 lipca 1947r., traktując "podniesienie stopy życiowej pracujących warstw powyżej poziomu przedwojennego" priorytetowo. Miało to się dokonać drogą:

- utrwalania ustroju i przebudowy społeczno - gospodarczej kraju.

- wyrównania szkód wojennych.

- scalenia Ziem Odzyskanych z resztą kraju z wykorzystaniem wybrzeża.

- rozszerzenia udziału kraju w gospodarstwie światowym.

- powrotu do kraju Polaków, którzy wyjechali w związku z działaniami wojennymi.

- obniżenia kosztów własnych i wzrostu wydajności.

- wzrostu udziału usług i przemysłu w ogólnej produkcji.

- rozwoju handlu zagranicznego.

Już na 1949 rok ustawa zakładała przekroczenie przedwojennej produkcji przemysłowej, wzrost produkcji na głowę ludności w rolnictwie. Realizując cały plan zamierzano zakończyć odbudowę gospodarki. Warto dodać, że plan nie przewidywał budowy nowych zakładów.

W wyniku znacznych zniszczeń wojennych Polska uzależniona była od pomocy gospodarczej z zagranicy. Poza bezzwrotną pomocą od UNRRA Polska zaciągnęła znaczne kredyty zagraniczne - głównie od Rosji. Stany Zjednoczone z niepokojem patrzą na przewroty w Europie i w 1947 prezydent Harry Truman oświadczył, że USA będzie udzielać pomocy krajom, którym zagrozić może upadek kapitalizmu (tzw. doktryna Trumana). Jednocześnie latem 1947r. sekretarz stanu USA George Marshall sformułował program pomocy gospodarczej dla krajów Europy. Polska obawiając się uzależnienia od partnera zza oceanu odrzuciła plan, bojąc się politycznych następstw i konsultując sprawę z ZSRR. Tą decyzją osłabiono stosunki gospodarcze z USA i niektórymi krajami Europy Zachodniej. Pojawiły się restrykcje obejmujące głównie dobra inwestycyjne. Zdani byliśmy zupełnie na ZSRR. Na tę niekorzystną sytuację nałożył się nieurodzaj lata 1947r., powodując konieczność importu żywności. Starano się, mimo trudności, nie ograniczać produkcji przemysłowej, popularyzując współzawodnictwo pracy, co owocowało spektakularnym wzrostem wydajności pracy oraz nagradzaniem tzw. przodowników pracy. Globalnie jednak nie osiągnięto zakładanej produkcji z 1938r. Nie można było więc bezpośrednio przejść (jak planowano) do przesuwania nakładów z inwestycji do przemysłu ciężkiego. Centralny Urząd Planowania chciał wzrostu w dziedzinie dóbr konsumpcyjnych i poprawy bytu społecznego, ministerstwo zaś domagało się zwiększenia nakładów na przemysł ciężki. Różnice istniały też w metodologii planowania, obliczania dochodu narodowego i przebudowy gospodarczej Polski. CUP ponadto propagował zwiększenie spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów, zaś Ministerstwo Przemysłu i Handlu opowiadało się za centralizacją gospodarki. Problem rozwiązano poprzez zmianę kierownictwa CUP i wzrost kompetencji KERM. Zmianom tym towarzyszą przeobrażenia polityczne w kraju. W XII 1948 dochodzi do zjednoczenia PPR i PPS i powstania PZPR. Osłabiło to siły reakcji i umożliwiło PZPR kontrolę kierunku zmian. Systematycznie malały nakłady na rolnictwo, na korzyść nakładów inwestycyjnych w przemyśle. Tym sposobem założenia planu 3 letniego wykonano w 2 lata i 10 miesięcy. Spada rola sektora prywatnego. Planu nie wykonały dziedziny produkujące artykuły konsumpcyjne (np. przemysł lekki). Rozwój przemysłu przyczynił się do wzrostu migracji ze wsi do miasta i w 1950r. z rolnictwa utrzymywało się 47% (przed wojną 60%) z przemysłu 21% (przed wojną 13%).

Znacznie gorzej było z realizowaniem założeń planu w rolnictwie, gdzie dodatkowo nie sprzyjały warunki pogodowe, zakończyła swą pomoc UNRRA. W roku 1947 osiągnięto jedynie 66% poziomu lat 1934-38). Jako środek zaradczy stosowano tzw. kontraktacje - zawieranie umów z rolnikami przez uspołecznione przedsiębiorstwa, gwarantujące uzyskanie określonych cen za płody rolne, gospodarce dawały towar. Miało to pozytywne skutki głównie z uprawie buraków, gdzie znowu odrodziła się uprawa w małych gospodarstwach. Kontraktacje z czasem rozciągnięto na szereg produktów: ziemniaki, len, warzywa, mleko, jaja. Jednocześnie rosło zużycie nawozów sztucznych. Od 1948r. (utworzenie PZPR) zaczęto realizować proces rozwoju spółdzielczości produkcyjnej na wsi, z głównym orędownikiem planu - ministrem przemysłu Hilarym Mincem. Zakładano, że tylko duże gospodarstwo, zelektryfikowane, zmechanizowane da szybki wzrost produkcji rolnej, Ideę tę łączono z likwidacją warstwy drobnych kapitalistów wiejskich. Chłopi zrażeni byli kołchozami radzieckimi, a ponadto przywiązani do własnej ziemi. PZPR przyjęła wariant przyspieszonego uspołecznienia produkcji rolnej, nie czekając na wzrost produkcji przemysłu na potrzeby wsi. W 1949r. istniały 243 spółdzielnie produkcyjne. Plan trzyletni zamknął się osiągnięciami rolnictwa: wzrostem plonów wielu podstawowych zbóż i wzrostem hodowli, poza trzodą chlewną.

25: Dyskusja CUP-owska

W 1948r. rozpoczęło się dostosowywanie systemu planowania i zarządzania do realizacji programu industrializacji. W lutym 1948 z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej odbyła się tzw. Dyskusja CUP-owska. Niepełne wykonanie założeń planu 3 letniego na 1947r. i tym samym niemożność doinwestowania przemysłu ciężkiego zrodziła konflikt wśród organów naczelnych co do kierunku dalszych zmian. Centralnemu Urzędowi Planowania zarzucano:

- zmierzanie do zwiększenia nakładów na przemysł artykułów konsumpcyjnych, co doprowadziłoby do poprawy sytuacji społeczeństwa.

- niechęć do działań mobilizacyjnych i przekraczania zadań planowych.

- błędy w metodologii planowania, obliczaniu dochodu narodowego.

Ministerstwo Przemysłu i Handlu, uwzględniając możliwość powstania trudności w nabyciu artykułów inwestycyjnych, postulowało zwiększenie nakładów na przemysł ciężki. Ponadto zdecydowanie skłaniało się ku zwiększeniu wpływu państwa na spółdzielczość i centralizacji zarządzania. CUP zaś proponował większą rolę spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów wytwórczych. W efekcie w 1948r. nastąpiła zmiana kierownictwa CUP-u - odszedł Czesław Bobrowski - oraz doszło do zmian organizacyjnych - wprowadzenie układu branżowego w miejsce dotychczasowej struktury funkcjonalnej. W grudniu 1948r. dochodzi do połączenia się PPR i PSL oraz utworzenia PZPR, co osłabiło siły interakcji. W kwietniu 1949r. zlikwidowano CUP, w miejsce którego powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego, która odpowiadała za całokształt planowania gospodarczego, przygotowanie materiałów do obrad Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (tworzył go premier i ministrowie resortów gospodarczych) oraz kontrolę wykonania jego uchwał.

26: Bitwa o handel.

W 1946r. na 170 tys. zakładów handlowych rolnictwa aż 150 tys. było w rękach prywatnych. Sektor prywatny dominował zarówno w handlu detalicznym jak i hurtowym, co nie pozwalało państwu kontrolować obrotu towarowego. Władze domyślały się jak nieczyste interesy muszą prowadzić niektóre z przedsiębiorstw, jak spekulowano i przechwycano blisko 10% dochodu narodowego. Dodatkowo w 1947r. (klęska urodzaju) wzrastają ceny na płody rolne, co ograniczyło znacznie siłę nabywczą konsumentów. Powstały Społeczne Komitety Kontroli Cen, które czuwały nad cenami w sektorze prywatnym oraz Komisja Specjalna do Walki ze Spekulacją i Nadużyciami. Dodatkowym problemem były szybko powstające spółdzielnie, które nie były jednak przystosowane do nowych warunków i w zasadzie sprowadzały się do ochrony elementów kapitalistycznych. W rzeczywistości były to więc "spółdzielnie rodzinne" korzystające z szeregu przywilejów a będące naprawdę prywatnymi przedsiębiorstwami kapitalistycznymi, chroniącymi się pod spółdzielczym szyldem.

Przedstawiona sytuacja wywołała w państwie szereg dyskusji, które rozpoczęły tzw. bitwę o handel. Zwyciężyła koncepcja Polskiej Partii Robotniczej (PPR), zgodnie z którą pozycję dominującą w handlu ma państwo, które winno również wpływać na spółdzielnie i adaptować je do centralnego systemu planowania. Zaczęto działać już latem 1947r., rozbudowując placówki Państwowej Centrali Handlowej, powstawały domy towarowe, rozwija się spółdzielcza sieć handlowa. W kraju powstają gminne spółdzielnie "Samopomoc Chłopska" a w 1948r. Centrala Rolnicza Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" - nadrzędna organizacja spółdzielczości rolniczej. W maju 1947r. powstało Biuro Cen - ustalające dopuszczalne marże i ceny maksymalne artykułów przemysłowych. Komisje cenowe różnego szczebla określały ceny maksymalne artykułów spożywczych. Przedsiębiorstwa prywatne obciążono zwiększonymi podatkami. To w pewnym stopniu ograniczyło zyski sektora prywatnego i zmniejszyło jego liczebność.

Od czerwca 1947r. wprowadzono koncesjonowanie na działalność w handlu prywatnym. Zezwolenie wydawały stosowane władze wojewódzkie.

Równocześnie następuje rozwój handlu uspołecznionego, a udział sektora prywatnego maleje. Prywatna działalność handlowa była dyskryminowana na różnych płaszczyznach:

- możność funkcjonowania tylko w mniejszych miastach, zaś w dużych w bocznych ulicach, bądź na peryferiach

- nacisk fiskalny (obciążenie podatkowe)

- akcje policyjne i inspekcje (wysokie kary pieniężne)

- odmawiano kupcom wynajmowania i nabywania lokali handlowych i dostępu do atrakcyjnych towarów

- uniemożliwiano zajmowanie się określonymi branżami.

- od 1948r. przestał funkcjonować, rozwiązany przez władze, samorząd kupiecki.

Bitwa o handel, z jej ideą uznania własności państwowej, jako najbardziej adekwatnej dla państwa i ustroju, ze swoimi reperkusjami w latach 50-tych owocuje zmniejszeniem liczby placówek handlu prywatnego z 184 000 do 14 000 ( w latach 1947 - 55). Państwo i spółdzielczość uzyskały pozycję monopolistyczną na rynku. Cele zaś bitwy o handel - dostosowanie handlu do gospodarki nakazowo rozdzielczej - zrealizowano

27. Przyczyny Wielkiego Kryzysu:

a) w USA: brak równowagi między zdolnością produkcyjną a możliwościami zbytu. Podstawą dotychczasowego ożywienia był popyt stwarzany przez inwestycje, skierowany na trwałe dobra wytwórcze. Natomiast ruch inwestycyjny pobudzany był różnymi zabiegami na giełdzie. Fikcyjna siła nabywcza oparta była na spekulacyjnej zwyżce kursów papierów wartościowych: 3/4 akcji było kupowane za kredyty (udzielane często na podst. świadectw posiadania innych akcji, mając nowe akcje można było znowu uzyskać kredyt na zakup następnych, itd.) Zbyt mała podaż wynalazków sprawiła, że nie można było inwestować w produkcję nowych produktów, co mogłoby doprowadzić do pobudzenia popytu. Wzmożone inwestycje spowodowały wzrost podaży tradycyjnych dóbr konsumpcyjnych, a tymczasem siła nabywcza rolników malała, a robotników miejskich wzrastała wolniej niż podaż, w wyniku działania monopoli, które reglamentowały produkcję i utrzymywały wysoki poziom cen, ograniczając wzrost siły nabywczej ludności. „Pogoń za zyskiem zabiła jego źródło- produkcję” Dodatkowo utrzymywał się permanentny kryzys rolnictwa. Został zerwany związek między produkcją a konsumpcją. Narastały zapasy (węgla, cukru, miedzi, bawełny). Na giełdzie 23 października nastąpiło pierwsze załamanie kursów akcji.

b) dlaczego cały świat: rozbudowany system wzajemnych powiązań między USA a resztą świata, wycofywanie kapitałów z krajów zagrożonych co podkopywało ich pozycję. Kraje zagrożone kryzysem wprowadzały ograniczenia importowe, destabilizując sytuację w innych krajach. W państwach surowcowych kryzys spowodował spadek zapotrzebowania na ich produkty, wpłynął na redukcję cen i zmniejszenie ich dochodu narodowego. W państwach rolniczych spadek cen powodował wzrost produkcji rolniczej i ograniczenie zakupów konsumpcyjnych. Monopole ograniczały produkcję zamiast obniżać ceny. Eksport kapitałów z jednej strony, a system gold exchange standard z drugiej uzależniały sytuację słabszych państw od koniunktury w kilku krajach wiodących. Należy jeszcze wspomnieć o czynniku psychologicznym (wiadomości z innych krajów kształtowały nastroje tam, gdzie kryzys jeszcze nie dotarł). W latach dwudziestych próbowano realizować tradycyjną, liberalną politykę, coraz mniej pasującą do ówczesnej sytuacji. Wg. Prof. Jachowicza przyczyny Wielkiego Kryzysu są trudne do znalezienia. (notatki z wykładu).

28. Przemysł w dobie Wielkiego Kryzysu.

Przemysł w okresie kryzysu charakteryzowały:

- w początkowej fazie był to wzrost zapasów niesprzedanych towarów, później nastąpiła pewna obniżka cen produktów, spadły zyski przedsiębiorców.

- spadek produkcji na całym świecie łącznie o ok. 30%, najsilniejszy w Ameryce Pn i Pd: o 50%, w Europie o 35%, a w Azji tylko o 10% (na skutek dominującej roli Japonii, która prowadziła wojnę z Chinami).

- zmniejsza się zatrudnienie w przemyśle, powodując gigantyczne bezrobocie. Pensje robotników spadają do „głodowych” wartości, nie działa mechanizm, który wg klasyków powinien zawsze działać w takich przypadkach: im tańszy produkt (tutaj praca), to bardziej zwiększa się zapotrzebowanie na niego. Ludzie sprzedawali ołówki na rogach ulic, aby mieć na chleb, a i tak nie mieli.

- silniejszy spadek prod. dóbr inwestycyjnych niż art. konsumpcyjnych, co wiązało się ze spadkiem inwestycji nawet do wartości ujemnych, kiedy to nie tylko nie kupowano nowych maszyn, ale nie remontowano nawet starych (inwestycje odtworzeniowe), lecz niekiedy je sprzedawano. W momencie, gdy kryzys zaczął się cofać, szybciej jednak rosła prod. dóbr inwestycyjnych.

- dążenie do wprowadzenia nowych rozwiązań technicznych, które umożliwiłyby obniżenie kosztów prod. np. zastępowanie napędu parowego - elektrycznym, używanie ropy naftowej zamiast węgla do opalania pieców; rozwinęły się nowe gałęzie przemysłu, jak elektroenergetyka.

- umocnienie pozycji monopoli, których działalność utrudniała wyjście z załamania (słabsze, pojedyncze przedsiębiorstwa upadały), zamykanie najmniej efektywnych fabryk. Tworzyły się multikorporacje ponadnarodowe: General Electric w Stanach Zjedn., AEG i Siemens w Niemczech, Mitsubischi w Japonii.

- duży wpływ monopoli na zawyżanie cen art. przemysłowych (celem monopolu było zorganizowanie rynku zbytu dla swoich wyrobów poprzez wyeliminowanie konkurencji, a więc zwiększenie swojego zysku względnie utrzymanie go na starym poziomie)

- rozwój interwencjonalizmu państwowego, często wobec braku koordynacji polityka pogłębiała kryzys w państwach sąsiednich (czytaj dalej pyt. 46-47)

- bankructwa wielu przedsiębiorstw zarówno małych, ale także dużych (koncern Ivana Kreugera który kontrolował 80% światowej prod. zapałek, upadek Citroena we Francji czy Royal Mail w W. Bryt.)

- wzrost roli państwa w gospodarce, które często musiało przejmować upadłe przedsiębiorstwa, dlatego coraz więcej zakładów było państwowych. (etatyzm)

29. Wpływ Wielkiego Kryzysu na handel międzynarodowy

Co spowodował W. Kryzys w handlu m-narodowym? Generalnie był przyczyną załamania handlu światowego i przepływu kapitałów, wystąpiło:

P obniżenie obrotów (w ujęciu ilościowym) o 1/4, ponieważ większość państw starała się ograniczyć import. Najbardziej zmniejszyły się obroty USA, zmniejszył się także udział Stanów Zj. z 18% do 14% wymiany międzynarodowej. Udział Europy wzrósł.

P nasiliła się tendencja do pogarszania terms of trade na niekorzyść krajów eksportujących surowce i produkty rolne- przerzucono część trudności gospodarczych na kraje kolonialne

P Wiele krajów w celu aktywizacji wywozu stosowało dumping (np. wywożono cukier z Polski i Czechosłowacji za 1/4 ceny na rynku wew.) najczęściej aby zdobyć waluty na spłatę zadłużenia zagranicznego.

P kraje broniąc się przed dumpingiem i importem podwyższały cła wwozowe (USA, Kanada, Francja, Włochy, nawet w W.Brytanii) - miejsce polityki wolnohandlowej zajął protekcjonizm celny oraz systemy dwustronnych układów handlowych, gdy obowiązywała zasada, że obroty handlowe muszą się równoważyć, były to:

P umowy clearingowe

P wzrost roli państwa w handlu zagranicznym: walka o nowe rynki zbytu odbywała się przy pomocy takich środków polityki gospodarczej jak: cła, dopłaty z budżetu państwa, taryfy eksportowe, nacisk polityczny na państwa słabsze gosp.

P umocnienie związków metropolii z koloniami, które nie chciały dopuścić do konkurencji innych krajów - umowy handlowe między W. Bryt. a jej koloniami służyć mogą tutaj za przykład.

P utworzenie bloku agrarnego dla przeciwstawienia się katastrofalnym skutkom kryzysu przez państwa Europy środkowej, w tym Polski, wysunęły projekt wprowadzenia systemu preferencji dla swego eksportu kierowanego do krajów rozwiniętych przemysłowo. Upadł na skutek braku solidarności między państwami bloku i braku kompromisu z krajami rozwiniętymi.

30. Polityka walutowa głównych krajów kapitalistycznych podczas Wielkiego Kryzysu

Ogólnie: wprowadzano zmiany w przepisach aby ochronić własną walutę: zabraniano przekazywania za granicę walut obcych oraz kruszców, zawieszano wymienialność pieniądza na złoto lub waluty wymienialne na nie, obniżono pokrycie złote własnych banknotów przeprowadzając dewaluację. Początkowo kryzys walutowy występował w tych krajach drugorzędnych dla gospodarki światowej, jak Argentyna i Urugwaj. Działania te (odejście od waluty złotej) miały na celu ożywienie rynku wewnętrznego i eksportu.

Niemcy: Prowadziły politykę deflacyjną: obniżano pensje, podniesiono stopę procentową. w lipcu 1931 wprowadzono kontrolę dewizową, polegającą na nadzorowaniu przez państwo wszystkich płatności wobec zagranicy, ponieważ na skutek wywozu rezerwy zmalały na skutek wycofywania kredytów zagranicznych, tak, że pokrycie marki spadło z 56% do 36%. Niemcy przestały płacić reparacje wojenne.

Wielka Brytania: we wrześniu 1931 zawieszono wymienialność funta szterlinga na złoto i obniżono jego parytet, ponieważ spadły rezerwy w Banku Angielskim, dlatego że niektóre państwa zawiesiły spłatę długów i zmalały dochody z inwestycji zagranicznych oraz transportu morskiego. Załamanie waluty angielskiej miało skutki ogólnoświatowe, ponieważ rezerwy wielu banków centralnych przechowywano w funtach (blok szterlingowy), dlatego takie kraje zawiesiły wymienialność na złoto swoich walut: kraje skandynawskie, Irlandia, Kolumbia, Egipt, Indie i Nowa Zelandia, Kanada (Commonwealth) oraz w państwach Tribałtyki.

Stany Zjednoczone: Załamanie dolara zostało przypieczętowane wprowadzeniem w marcu `33 kontroli walutowej, a w kwietniu zawieszeniem wymienialności na złoto i obniżeniem wartości w stos. do parytetu

Francja, Belgia, Holandia, Włochy i Polska utworzyły Złoty Blok --->

31. Złoty Blok: Francja, Szwajcaria, Belgia, Włochy, Holandia i Polska

Utworzony w 1933, na jego czele stanęła Francja. Francja posiadała dobrą gospodarkę i kryzys jej nie dotknął w dużym stopniu. Do Francji napłynęło dużo złota z zagranicy. W tych krajach kosztem dużych wyrzeczeń zapewniano trwałość waluty i jej wymienialność na złoto lub na waluty wymienialne na złoto, zapewniając jej stały parytet w stosunku do złota. Była to reakcja na politykę reglamentacji waluty przez Niemcy czy odstępowania od stałego parytetu jak zrobiły to USA i W. Bryt. Wierzono, że deflacja przyniesie równowagę w obrotach handlowych i umożliwi jednocześnie zgromadzenie wystarczających rezerw złota. Blok tworzyły kraje - wierzyciele, tylko Polska była dłużnikiem. (państwa te nie chciały, aby inni spłacali kredyty w zdeprecjonowanej walucie) Utrzymywanie takiej polityki powodowało wiele trudności: zwyżkowanie kursu walut, podwyżkę cen i płac oraz spadek eksportu. Rozpadł się wkrótce po odstąpieniu Belgii i Włoch w 1935. Reszta krajów zdewaluowała swoje waluty rok później.

32. Założenia interwencjonizmu:

Polityka interwencjonizmu wynikała z analizy doświadczeń ZSRR, który w okresie 1930-1933 jako jedyny kraj zwiększył produkcję. Teoretyczną podstawę dla przeniesienia doświadczeń radzieckich do państw kapitalistycznych stworzył John Keynes: naukowo uzasadnił celowość włączania się państwa w procesy gospodarcze. Doświadczenia W. Kryzysu podważyły wiarę w samoczynne zdolności regulacyjne gospodarki rynkowej, rządy dążyły do kreowania dodatkowego popytu poprzez:

1. Środki bezpośrednie, tj. prowadzenie na dużą skalę robót publicznych i rozbudowa infrastruktury miała zwiększyć popyt na dobra inwestycyjne oraz za pośrednictwem wzrostu zatrudnienia także i na dobra konsumpcyjne:

M rozbudowa infrastruktury (np. zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee w USA- budowa wielu elektrowni wodnych, regulacja żeglugi i zapobieżenie powodziom)

M zamówienia wojskowe (Niemcy)

M wzrost konsumpcji ludności i ochrona poszczególnych jej grup (np. rolników) poprzez skup państwowy, płacenie „postojowego” miało prowadzić do redystrybucji dochodów i wzrostu konsumpcji właśnie

M mutację tych dwóch, tzn jedno i drugie (Polska, gdzie starano się spowodować wzrost konsumpcji ludności oraz uzbroić armię)

2. Środki pośrednie: kontrolowane zwiększenie ilości pieniądza w obiegu, obniżenie stopy procentowej, progresywne opodatkowanie wysokich dochodów oraz zwiększanie świadczeń społecznych na rzecz najuboższych miały zwiększyć popyt, rentowność inwestycji oraz zniechęcić do oszczędzania. W państwach faszystowskich rządy ściśle kontrolowały handel zagraniczny i zagraniczne obroty pieniężne.

Interwencjonizm zakładał, że gospodarka w okresie wychodzenia z załamania gospodarczego w celu zapobiegnięcia wystąpienia kolejnego kryzysu albo ostatecznego załamania się gospodarki wymaga nadzoru rządu nad bankami, kredytem, inwestycjami i produkcją w celu zapewnienia wzrostu wytwórczości i zatrudnienia oraz poprawawienia opłacalności procesów gospodarczych. Oznaczał zerwanie z polityką deflacyjną oraz utrzymywaniem stałości waluty, dopuszczał deficyty budżetowe, kontrolowaną inflację oraz powolną deprecjację waluty.

Występowała także ingerencja w międzynarodowe stosunki gospodarcze, tzn. Wprowadzanie wysokich stawek celnych, operowanie subsydiami, różnorodnych zakazów importu i eksportu, określane wspólnym mianem działań protekcjonistycznych. Spowodowane było chęcią ochrony własnego rynku przed obcą, nie zawsze uczciwą konkurencją. Stosowano także dumping, czyli sprzedawano towary za granicą poniżej kosztów wytworzenia w kraju (Polska sprzedawała cukier za 1/4 ceny z rynku wewnętrznego, podobnie robiły Niemcy).

33. Źródła finansowania interwencjonizmu

Wydatki na roboty publiczne i pomoc dla słabych socjalnie, wykup przez rząd udziałów w spółkach akcyjnych, wydatki zbrojeniowe, budowę autostrad, infrastruktury itd. nie mogły być pokryte ze zwykłych dochodów budżetowych. Rządy mogły wydawać albo tyle ile miały w budżetach, czyli mało, albo finansować wydatki z deficytu budżetowego. Podstawowym źródłem finansowania było więc zwiększenie długu publicznego. Państwo wypuszczało obligacje pożyczek, uzyskując środki na tworzenie dodatkowego popytu. Pożyczki te nie zawsze były dobrowolne: państwo często odstępowało część obligacji bankowi centralnemu w zamian za wypuszczone przezeń banknoty, co prowadziło do wzrostu obiegu pieniężnego (inflacji). W obligacjach państwowych lokowały swe rezerwy także inne instytucje finansowe, zwłaszcza ubezpieczeniowe. W rezultacie państwo zmniejszyło rezerwy finansowe prywatnych przedsiębiorców i ściągało od ludności i przedsiębiorstw podatek inflacyjny.

34. New Deal

Rozwinięta na dużą skalę polityka interwencjonizmu państwowego bez wprowadzania autorytarnych metod sprawowania władzy, łączy się z nazwiskiem Franklina Roosevelta. Prowadzona w warunkach nieustannej krytyki ze strony opozycji, cechowała się nieustanną zmiennością rozwiązań. Nowa administracja rozpoczęła działania od:

* zakazano wywozu złota

* zniesiono wymienialność dolara na złoto

* zawieszono wypłatę wkładów bankowych

* podjęto emisję weksli skarbowych

* ograniczono wydatki na administrację

Po pierwsze primo:

Podjęto działania mające na celu ograniczenie spekulacji papierami wartościowymi. Wprowadzono kolejne zmiany:

¨ Nadano prezydentowi prawo ustanawiania tymczasowych zarządców w bankach o znaczeniu ogólnokrajowym, które znalazły się w trudnościach

¨ Ustawowo uporządkowano działalność banków m.in. poprzez:

¨ Stworzono System Rezerwy Federalnej, aby lepiej kontrolować banki. Przynależność do SRF była wprawdzie dobrowolna, tylko banki-członkowie uzyskiwały prawo do otwierania oddziałów we wszystkich stanach w zamian za częściową kontrolę państwa.

Wszystkie wymienione działania doprowadziły do ograniczenia spekulacji papierami wartościowymi i zapobiegały rujnującym system kredytowy kolejnym krachom na giełdzie.

Po drugie secundo:

Prowadzono politykę umiarkowanie inflacyjną, zgodnie z koncepcjami Keynesa. Zwiększano stopniowo obieg pieniędzy, wydając je przede wszystkim na roboty publiczne, chcąc obudzić życie gospodarcze. W maju 1933 przeprowadzono dewaluację dolara o 50%. Zaczęła rosnąć produkcja oraz ceny, szybko zwiększał się eksport, co wszakże było na pewno częściowo zasługą nie rządu USA, ale sytuacji międzynarodowej (wzrost napięcia w Europie: dojście do władzy Hitlera i podbój Abisynii przez Włochy) który spowodował wzrost zaufania do gospodarki USA w świecie.

Po trzecie tertio:

Rolnictwo: płacono farmerom odszkodowania z zamian za zmniejszenie areału upraw i ograniczenie hodowli. Efekty były żałosne, ponieważ rolnicy prowadzili bardziej intensywną gospodarkę na mniejszych polach, czyli podaż na rynku prawie się nie zmniejszyła. Władze skupywały także płody rolne w ramach wyznaczanych poszczególnym farmerom kontyngentów. Gdy popyt okazywał się niewystarczający, zakupione towary niszczono. Polityka rolna wywołała wzrost bezrobocia wśród rolników oraz pogorszenie ich sytuacji materialnej.

Po czwarte quatro (?)

Przemysł. Przygotowano zespół norm regulujących warunki pracy i płacy robotników. Przedsiębiorcy uzyskiwali pewne korzyści, gdy zdecydowali się przestrzegać tych przepisów (podobnie jak było to w przypadku banków, czyli metoda kija i marchewki, patrz pkt. 1). Działania te przyczyniły się do wzrostu popytu dzięki wzrostowi płac realnych. Uczyniono postęp w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego.

Po piąte quinto (?)

Organizowano roboty publiczne, rozpoczynając od obozów pracy dla młodych mężczyzn, których zatrudniano przy budowie dróg i zalesianiu. Na dużą skalę prowadzono prace przy budowie infrastruktury (oprócz dróg także lotniska, szpitale, szkoły, tanie osiedla mieszkaniowe, regulacji rzek: projekt Tennessee patrz pyt. 46)

Podsumowywując:

W 1935 nastąpiło ograniczenie zakresu interwencjonizmu państwowego, ale do tego czasu polepszyła się koniunktura. W czasie ożywienia rząd starał się ograniczyć obieg pieniędzy i zmniejszyć deficyt. Podjęto ponownie roboty publiczne, obniżono także stopy procentowe. Trwałym zjawiskiem Nowego Ładu było stworzenie podstaw ingerencji państwa w życie gospodarcze i przekonanie części społeczeństwa o pozytywnych skutkach takiej ingerencji.

35. Gospodarka III Rzeszy do 1939.

Sytuacja gospodarcza Niemiec:

po I wojnie były obciążone odszkodowaniami wojennymi, później zaciągniętymi pożyczkami. Dla ratowania się przed konsekwencjami Wielkiego Kryzysu wstrzymano obsługę zadłużenia zagranicznego, a zwłaszcza spłatę odszkodowań, stosowano reglamentację dewizową i ograniczenia importowe, dążąc do zwiększenia własnej produkcji rolnej i zmniejszenia importu surowców.

Dlaczego interwencjonizm państwowy?

Tak duże rozmiary interwencjonizmu państwowego w Niemczech, Włoszech i Japonii były spowodowane trzema zasadniczymi czynnikami:

§ Po pierwsze przygotowania wojenne

§ Po drugie konieczność zapewnienia ludności w jak najkrótszym czasie jak największej liczby miejsc pracy

§ Po trzecie przekonanie w wyższości interesu państwowego nad interesem prywatnym. To dawało uzasadnienie dla rozwijania gospodarki państwowej.

Co zrobiono po dojściu Hitlera do władzy?

Całą gospodarkę podzielono na sześć grup (Reichsgruppen). Z tego systemu wyłączono przemysł zbrojeniowy. Niezależnie powstał Stan żywicieli Kraju, obejmujący rolnictwo, handel i przetwórstwo płodów rolnych. Zamiast związków zawodowych powstał Front Pracy zrzeszający pracowników i przedsiębiorców w poszczególnych grupach zawodowych. System ten wykluczył możliwość strajków, ewentualne zatargi rozstrzygały władze. System gospodarki Niemiec poddany został całkowitej kontroli państwa, które decydowało o cenach, produkcji, płacach i formach własności.

Przygotowywano kraj do wojny, przeprowadzono szereg inwestycji militarnych, konstruowano sprzęt militarny, zwłaszcza dla wojsk pancernych oraz lotnictwa. Rozwijano przemysł ciężki (zbudowano linię Zygfryda na granicy z Francją, założono przedsiębiorstwo przemysłu ciężkiego Hermann Göring Reichswerke). Aby uniezależnić się od zagranicznych dostaw surowców rozbudowano przemysł chemiczny, który dostarczał substytutów produktów sprowadzanych z zagranicy (np. podjęto udane próby produkcji benzyny z węgla kamiennego)

Przeprowadzono na wielką skalę roboty publiczne, budując autostrady (m.in. zbudowano wtedy jedyną do niedawna autostradę w Polsce powojennej na odc. Wrocław-Legnica), rozbudowano także lotniska, powoływano ludzi do wojska zmniejszając bezrobocie. Zredukowano liczbę kobiet pracujących w myśl zasady 3 razy K: “Kinder, Küche und Kirche” (fajny pomysł!). Nastąpiła ekspansja sektora państwowego w przemyśle m.in przez wywłaszczenie mienia osób uznanych za *ydów. (wspomniane wyżej zakłady Hermann Göring założono na bazie majątku wywłaszczonych osób)

Jeżeli chodzi o politykę rolną, ustanowiono niepodzielne, dziedziczne gospodarstwa 125 hektarowe, których właścicielem był Niemiec “czystej rasy”, które miały szereg przywilejów, ale poddawane były państwowej kontroli, czy są właściwie prowadzone. Przyznawano im niskooprocentowane kredyty, nawozy i meliorowano grunty. Pomimo wzrostu plonów i hodowli, Rzesza nie osiągnęła samowystarczalności w zakresie żywności.

Co dotyczy stosunków z zagranicą, to państwo rozszerzyło kontrolę nad obrotem towarowym i płatnościami. Stosowano reglamentacje dewizową i restrykcje importowe. W umowach ze słabszymi partnerami wprowadzano powszechnie clearing. Rzesza nabywała częściowo nadwyżki rolne państw Europy południowo-wschodniej, także niektóre surowce mineralne. Przed 1939 Rzesza zaczęła gromadzić zapasy surowców strategicznych.

Dyktatorskie formy władzy niezmiernie ułatwiały interwencjonizm państwowy, który był główną cechą polityki gospodarczej III Rzeszy. Rząd nie potrzebował liczyć się z opinią publiczną ani opozycją. Stworzono system gospodarczy prowadzący do całkowitej kontroli państwa nad gospodarką, aby najlepiej przygotować ją na potrzeby wojenne.

36. Etapy rozwoju gospodarki radzieckiej 1919-1941

1) Komunizm wojenny (por. pyt. 53)

2) NEP (por. pyt 54)

3) Polityka socjalistycznej industrializacji (patrz także pyt. 56 i 57)

Socjalistyczna industrializacja przypadła w ZSRR na lata 1929-1941 i opierała się na realizacji trzech pierwszych centralnych planów gospodarczych. Obejmowały one kolejno lata 1929-32, 1933-37, 1938-41. Pierwsza i trzecia pięciolatka były w praktyce planami czteroletnimi. Powodem skrócenia pierwszego planu pięcioletniego było przejęcie słynnej wytycznej Stalina "pięć w cztery". Urzeczywistnianie natomiast trzeciego planu pięcioletniego zostało natomiast przerwane w 1941 roku wskutek inwazji niemieckiej.

Do najważniejszych cech utrwalonego w latach trzydziestych systemu gospodarczego należały: (1) absolutna dominacja własnościowa państwa (w formie sektora państwowego lub zetatyzowanej spółdzielczości); (2) zhierarchizowana i wieloszczeblowa struktura podmiotowa (opierająca się o faktyczny monopol państwa na tworzenie i grupowanie jednostek gospodarczych); (3) centralne nakazowo-rozdzielcze planowanie i zarządzanie, podporządkowanie naczelnym organom władzy politycznej i ukierunkowanie na forsowną industrializację preferującą przemysł ciężki (realizowane w warunkach ubezwłasnowolnienia przedsiębiorstw, częściowej autarkizacji gospodarki, miękkiego ograniczenia budżetowego, eksploatacji rolnictwa i przemysłu lekkiego, ograniczenia konsumpcji oraz różnych form przymusu pracy); (4) marginalizacja mechanizmu rynkowego i bierne wykorzystanie kategorii towarowo pieniężnych (podlegających różnego rodzaju ograniczeniom administracyjnym wynikającym z nadrzędności celów rzeczowych).

37. Komunizm wojenny (luty 1918-luty/marzec 1921)

Komunizm wojenny rozpatrywany krótkookresowo miał dwojaki uwarunkowania. Z jednej strony był próbą radykalnego odwrócenia kryzysu społeczno-ekonomicznego, z drugiej zaś reakcją na wyzwania postawione przez wojnę domową i interwencję państw zachodnich. Celem długookresowym KW było ukierunkowanie na realizację marksistowskiego modelu gospodarki komunistycznej. W punkcie dojścia nastąpić bowiem miało całkowite zniesienie własności prywatnej, skrajne scentralizowanie struktury gospodarki, pogłębienie państwowego systemu zarządzania, wprowadzenie centralnego planowania gospodarczego oraz eliminację stosunków towarowo-pieniężnych.

System kierowania gospodarką miał charakter nakazowy i opierał się na wzorcach zaczerpniętych z niemieckiej gospodarki wojennej.

Wykształcił się wówczas podwójny system administrowania gospodarką, w ramach którego aparat partyjny sprawował ścisły nadzór nad działalnością państwowych centralnych organów władzy gospodarczej, a także poczynaniami państwowej kadry menedżerskiej w przedsiębiorstwach. Najbardziej podporządkowany był przemysł, a najmniej indywidualne rolnictwo.

Podstawowym priorytetem ekonomicznym było kierowanie wszelkich dostępnych środków do gałęzi i przedsiębiorstw pracujących na potrzeby wojny dlatego też państwo dążyło do pełne monopolizacji obrotów na rynku wewnętrznym. Istniały państwowe systemy reglamentacji surowców, towarów inwestycyjnych i artykułów konsumpcyjnych (bezpłatnych lub o stałych cenach).

Charakterystyczne było zintensyfikowanie prac nad centralnym planowaniem gospodarczym. Podejmowano liczne próby tworzenia krótkookresowych planów produkcyjnych w różnych branżach i gałęziach przemysłu. Myślano też nad długookresowym planem ogólnogospodarczym opartym o inwestycje elektryfikacyjne. Plan taki ostatecznie nie powstał, ale zmierzano w tym kierunku czego wyrazem było powołanie w lutym 1921 roku Państwowej Komisji Planowania.

Najistotniejszym fragmentem strategii KW okazała się polityka rolna- z założenia dwutorowa. Z jednej strony władzom bolszewickim zależało na zapewnieniu stałych i wystarczających dostaw artykułów żywnościowych armii i miastom, z drugiej (w dalszej perspektywie) na zastąpieniu indywidualnych gospodarstw rolnictwem zespołowym. Cel pierwszy miał absolutne pierwszeństwo, na drugi więc nie wystarczyło środków (struktura gospodarstw rolnych zmieniła się w niewielkim stopniu).

Niemal wszystkie wysiłki skoncentrowano natomiast na zagwarantowaniu dostaw artykułów rolnych dla wojska i robotników zatrudnionych w przemyśle. W tym celu w maju 1918 roku ogłoszono „wyprawy krzyżowe” po zboże, a w czerwcu „dyktaturę żywnościową”. Obowiązywał państwowy monopol zbożowy, całkowity zakaz handlu prywatnego zbożem oraz obowiązkowe przekazywanie nadwyżek zbożowych (po sztywnych cenach). Wkrótce przepisy rozszerzono na inne artykuły rolne. Ponieważ chłopi na ogół bardzo niechętnie oddawali wyprodukowane przez siebie nadwyżki, powszechną regułą stały się przymusowe rekwizycje surowców i płodów rolnych. Dokonywały ich zarówno specjalne robotnicze „oddziały żywnościowe”, jak i regularne formacje Armii Czerwonej. Dochodziło przy tym do licznych aresztowań, rozstrzeliwań, wywłaszczeń i wysiedleń opornych gospodarzy. Represje te uzasadniano koniecznością wzmagania walki klasowej wśród chłopów, co traktowano jako warunek wstępny socjalistycznych przeobrażeń w rolnictwie. Wspomniane retorsje były jednak również odpowiedzią na notowane w niektórych rejonach przypadki czynnego oporu mieszkańców wsi.

Od końca 1918 roku władze bolszewickie zdecydowały się zarzucić politykę walki klasowej na wsi i proklamowały sojusz biednego i średniego chłopstwa z proletariatem miejskim. Zaczęto wówczas organizować handel wymienny pomiędzy miastem i wsią. Polegać on miał na powiązaniu pobierania nadwyżek produkcji rolnej z dostarczaniem maszyn, narzędzi rolniczych i artykułów konsumpcyjnych wytwarzanych przez przemysł. Okazało się to na ogół fikcją. Przymusowe rekwizycje nie ustały, a narastająca obrona chłopów coraz wyraźniej przeradzała się w regularną wojnę z bolszewikami.

Charakterystyczne, że w całym okresie komunizmu wojennego wymiar nadwyżek nie był precyzyjnie określony, co dawało możliwość dowolnego ich zawyżania. Zdarzało się, że zabierano wszystkie znalezione w danej wsi surowce i artykuły rolne. W celu lepszej orientacji w stanie posiadania i plonów władze powoływały kontrolowane przez siebie komitety biedoty (kombiedy), a później- po złagodzeniu w końcu 1918 roku polityki rolnej- rady wiejskie.

W działach pozarolniczych nastąpiło w okresie KW pełne upaństwowienie własności. W czerwcu 1918 roku znacjonalizowano cały większy przemysł i wszystkie prywatne towarzystwa kolejowe, motywując to koniecznością mobilizacji środków na cele wojny domowej. Zatrzymano w ten sposób oddolną socjalizację zakładów dokonywaną przez komitety fabryczne i lokalne sowiety. Jednak wg. oficjalnych danych państwo posiadało jedynie 12% wszystkich zakładów przemysłowych. Cały drobny przemysł pozostawał ciągle prywatny. W listopadzie 1920 wydano drugi dekret, kończący praktycznie proces nacjonalizacji przemysłu. Stanowił on, że upaństwowieniu podlegały wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 5 pracowników na jedną zmianę, w praktyce przejmowano nawet mniejsze zakłady. Jeszcze większe zmiany zaszły w dziedzinie handlu. W kwietniu 1918 wprowadzono monopol handlu zagranicznego, w listopadzie 1918 wydano dekret o monopolu państwowym w handlu wewnętrznym. Na jego podstawie większość jednostek handlowych została znacjonalizowana, a zachowano jedynie podległą państwu spółdzielczość handlową.

1. W okresie KW władze radzieckie świadomie zmierzały do znaturalizowania stosunków ekonomicznych. Liczono, że doprowadzenie do przeistoczenia inflacji w hiperinflację spowoduje zupełną niemal utratę wartości rubla i ułatwi tym samym eliminację handlu oraz przejście do gospodarki bezpieniężnej. Dlatego ciągłemu wzrostowi emisji pieniądza towarzyszyły decyzje o rozszerzaniu reglamentacji kartkowej w miastach, zmniejszaniu rozpiętości płac robotniczych, powiększaniu udziału w płacach świadczeń w naturze, stosowaniu bezpieniężnego rozrachunku w stosunkach pomiędzy przedsiębiorstwami i jednostkami państwowymi itp. W styczniu 1920 zamknięto Bank Ludowy RFSRR. Kredytów udzielano od tego czasu głównie w postaci dostaw surowców i materiałów. W drugiej połowie 1920 zarządzono konfiskatę kruszców szlachetnych oraz zlikwidowano opłaty za produkty reglamentowane, a także szereg państwowych i komunalnych usług publicznych. W lutym 1921 wydano postanowienie o zaprzestaniu pobierania podatków. Na kwiecień przygotowano całkowite zniesienie pieniądza.

Likwidacji stosunków towarowo pieniężnych nie udało się jednak przeprowadzić. Nie pozwoliła na to sytuacja, która ostatecznie wymusiła porzucenie polityki KW. Zanim do tego doszło istnienie pieniądza podtrzymywał czarny rynek. Szacuje się, że w latach 1918-19 ludność miejska kupiła na czarnym rynku ok. 60% wszystkich skonsumowanych przez siebie artykułów spożywczych.

W okresie KW wprowadzono powszechny obowiązek pracy, uzależniając od jego wypełnienia kartkowe przydziały artykułów konsumpcyjnych („kto nie pracuje, ten nie je”). Poprzez przymus pracy starano się zaradzić spadkowi zatrudnienia w przemyśle (mobilizacja do armii, migracje na wieś, stały spadek wytwórczości). Zwiększono również czas pracy (z 8 do 12 h) oraz pracę w godzinach nadliczbowych. Przydział do fabryk (z wyjątkiem przemysłu zbrojeniowego) odbywał się za pośrednictwem kierowanej przez państwo Giełdy Pracy.

Drugim powodem ustanowienia powszechnego przymusu pracy było dążenie do odbudowania dyscypliny wśród zatrudnionych.

W okresie KW pojawiły się pierwsze obozy pracy przymusowej. Nie było ich zbyt wiele, więc nie odgrywały istotniejszej roli gospodarczej.

Bilans polityki KW był jednoznacznie negatywny. Umożliwił on realizację priorytetu produkcji i dostaw dla armii, ale społeczne i gospodarcze koszty o mało nie doprowadziły do upadku bolszewików.

38. Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP)

Decyzje polityczne o przejściu do NEP podjęto w lutym i marcu 1921 roku. Zarzucono go ostatecznie w roku 1929 wraz z zainaugurowaniem polityki planowego uprzemysłowienia i kolektywizacji rolnictwa.

Celem NEP było odbudowanie więzi ekonomicznych pomiędzy rolnictwem i przemysłem, likwidację niedoborów żywnościowych oraz uspokojenie burzących się chłopów i robotników. Zdecydowano się na dopuszczenie do ograniczonej odbudowy rynku, stosunków towarowo-pieniężnych, sektora prywatnego i indywidualnej inicjatywy ekonomicznej. Działania te miały przynieść w pierwszej kolejności korzyści rolnictwu, przez co miała zostać ożywiona cała gospodarka.

Proces krystalizacji NEP zakończył się w październiku 1921. Do tego czasu utrzymywano liczne przepisy z czasów komunizmu wojennego, a nawet były próby przeciwdziałania odradzającemu się rynkowi. Rozkwit NEP przypada na okres od października 1921 do grudnia 1925, potem NEP wyraźnie osłabł. Po 1925 zaczął wyraźnie wzrastać udział produkcji przemysłowej w globalnej wytwórczości ZSRR, co świadczyło o zapoczątkowaniu procesu industrializacji. Istota NEP- ograniczone koncesje na rzecz rynku i gospodarki indywidualnej- nie została jeszcze zanegowana. Stało się to ostatecznie u schyłku 1929 roku.

Politykę NEP należy traktować jako próbę czasowego zintegrowania podstaw systemu socjalistycznego z elementami rynku i bodźców ekonomicznych.

W okresie NEP nastąpiła pewna decentralizacja systemu kierowania gospodarką, wiele bieżących decyzji delegowano na niższe szczeble zarządzania. Stało się to na skutek częściowej denacjonalizacji, usamodzielnienia się przedsiębiorstw państwowych i odbudowy powiązań rynkowych.

Charakterystyczną cechą NEP była dyktatura finansów, a ściślej dominujące znaczenie Komisariatu Finansów i (po jego odtworzeniu) banku centralnego. Absolutnym priorytetem w polityce gospodarczej stało się zrównoważenie budżetu i stabilizacja rubla.

Planowanie gospodarcze nadal nie odgrywało większej roli, powstające plany były niczym więcej jak próbą prognozy, zaś planowanie wieloletnie pozostawało w sferze teorii.

W rolnictwie NEP odszedł od zbrojnej rekwizycji nadwyżek i przeszedł do pobierania podatku w naturze. Drugą istotną regulacją było zezwolenie na wolny handel pozostałymi nadwyżkami rolnymi. W 1924 podatek w naturze przekształcono w pieniężny.

NEP przyniósł korzystne efekty dla rolnictwa, lecz jego pierwsze lata upłynęły pod znakiem wielkiego głodu (1921-23). Przyczynami był nieurodzaj i efekty komunizmu wojennego. Szacuje się, że w tym okresie zmarło z głodu 5 mln. ludzi.

NEP dążąc do polepszenia zaopatrzenia rolnictwa w artykuły przemysłowe, musiał odbudować produkcję i aparat dystrybucji rynkowej. Zaczęto więc denacjonalizację działalności przemysłowej, rzemieślniczej i handlowej. Zaczęła się ona w maju 1921 i polegała na przekazywaniu przedsiębiorstw inicjatywie prywatnej (także byłym właścicielom i kapitałowi zagranicznemu) oraz tworzeniu nowych zakładów prywatnych. Kapitał prywatny nie uzyskiwał tytułu własności lecz koncesję na okres od 2 do 5 lat.

Otwarto ponownie banki i odtworzono system podatkowy. Zrezygnowano z płac w formie znaturalizowanej, wprowadzono zróżnicowanie płac i rehabilitację bodźców ekonomicznych. Przywrócono rachunek ekonomiczny. W sektorze państwowym odbudowano system rozliczeń między przedsiębiorstwami i organami włazy centralnej, wprowadzając specjalny rozrachunek gospodarczy pozwalający na pewną samodzielność działania.

Najważniejsza jednak okazała się reforma antyinflacyjna przeprowadzona w latach 1921-24. W jej wyniku ustabilizowano rubel i stworzono podstawy jednolitego systemu pieniężnego.

W okresie NEP nastąpiło odejście od powszechnego przymusu i militaryzacji pracy, gdyż uznano te rozwiązania za nieefektywne ekonomicznie. Przetrwały obozy pracy przymusowej, aczkolwiek i one przeszły na system „rozrachunku gospodarczego”

Dzięki polityce NEP sytuacja gospodarcza Rosji Radzieckiej zaczęła się powoli poprawiać. Rosła produkcja i obroty handlowe, zwiększyła się ilość upraw i ich sprzedaż do miast. Produkcja przemysłowa w 1925 stanowiła 75,5% stanu z 1913, a pod koniec NEP zbliżona do przedwojennej. Produkcja rolnicza pod koniec NEP przewyższała tę z 1913 o 21%.

Ujemnymi symptomami NEP był wzrost bezrobocia w miastach, spadek płac robotniczych i wzrost cen.

39. Kolektywizacja w ZSRR

Kolektywizacja to proces wymuszonego przez państwo komunistyczne przekształcenia drobnych, prywatnych gospodarstw chłopskich w wielkie gospodarstwa spółdzielcze (kołchozy) obok istniejących państwowych (sowchozów). Kolektywizację rolnictwa przeprowadzono w ZSRR w latach 1930-1935. Motywy kolektywizacji były dwojakie: chęć dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspołecznionej oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowców rolnych, żywności i rąk do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W trakcie kolektywizacji dochodziło do represji wobec przeciwstawiających się jej chłopów („rozkułaczanie”). Gospodarczymi skutkami kolektywizacji był spadek produkcji i pogłowia oraz klęska głodu.

Do marca 1930 roku kolektywizacje prowadzono bardzo szybko, wywłaszczając chłopów przy szerokim wykorzystaniu metod administracyjnych i siłowych. Z jednej strony likwidowano indywidualne gospodarstwa i tworzono kołchozy przejmujące całość dotychczasowego majątku chłopstwa, z drugiej dokonywano tzw. "rozkułaczania czyli usuwania ze wsi warstwy bogatszych gospodarzy (a dodatkowo wszystkich chłopów opierających się kolektywizacji). Władze lokalne otrzymywały odgórne normy wytyczające zakres eliminacji gospodarstw chłopskich oraz intensywność rozkułaczania. W pierwszym przypadku wynosiły one zwykle 100%, a w drugim 5-7%. Wyniki pierwszego etapu kolektywizacji były katastrofalne. Wśród chłopstwa szerzyły się niezadowolenie, bierny opór i bunty. Padły liczne ofiary śmiertelne. Reakcją na przymus kolektywizacyjny była rzeź inwentarza żywego, zapobiegająca przejmowaniu go przez kołchozy. Chłopi zabijali również masowo konie, przez co uniemożliwiali ich użycie jako siły pociągowej w kołchozach. Ponieważ jednocześnie brak było maszyn rolniczych, gospodarstwa kolektywne stanęły na granicy załamania produkcyjnego.

Wobec takiego rozwoju sytuacji postanowiono przejściowo złagodzić politykę wobec wsi. Od początku marca 1930 przyhamowano tempo kolektywizacji, wycofano się z administracyjno-siłowych metod nacisku na chłopów oraz wyrażono zgodę na rozwiązywanie już utworzonych kołchozów. O ile w marcu 1930 skolektywizowanych było 58% gospodarstw chłopskich, o tyle we wrześniu tego samego roku wskaźnik ten spadł do 21%. Chłopi nie wierzyli jednak w trwałość "odwilży". Dlatego dokonywany przez nich ubój inwentarza żywego trwał dalej.

Jesienią 1930 okazało się, że mieli rację. Po zakończeniu żniw kolektywizacja przybrała ponownie na sile. Nie przebiegała już jednak z taką gwałtownością jak w pierwszych miesiącach roku. Na wyraźnie mniejszą skalę prowadzono "rozkułaczanie". Chłopom wtłaczanym do kołchozów, w odróżnieniu od początkowej fazy kolektywizacji, pozostawiono na własność osobistą, zabudowania mieszkalne, drobny sprzęt gospodarski, krowę oraz pewną liczbę owiec, świń i ptactwa domowego. Najważniejsze było jednak wydzielenie z ziemi kołchozowej tzw. działek przyzagrodowych, na których zezwalano gospodarować indywidualnie (w 1939 dawały one 25% produkcji rolnej). Zaczęto również stosować wobec kołchoźników różnego rodzaju bodźce płacowe (od 1931) oraz zezwolono- po każdorazowym wywiązaniu się kołchozów z dostaw obowiązkowych dla państwa- na sprzedaż produktów rolnych po wolnych cenach na tzw. rynku kołchozowym (od 1932). Kiedy w 1935 doprowadzono kolektywizację do końca, w rolnictwie radzieckim nie było już praktycznie gospodarstw indywidualnych, a jedynie formalnie spółdzielcze kołchozy oraz państwowe sowchozy. Kołchozy liczyły zwykle 400-500 ha, sowchozy- obejmujące ok. 10% zasiewów- początkowo nawet do kilkuset tys. ha (od 1931 ulegały stałej dekoncentracji.

Rezultatem kolektywizacji było przejęcie przez państwo ścisłej kontroli nad gospodarką rolną, ostatnią względnie autonomiczną sferą gospodarki, oraz nad chłopstwem, ostatnią względnie autonomiczną grupą społeczną. Dzięki likwidacji indywidualnych gospodarstw możliwe stało się zarówno wytyczenie kierunków produkcji rolnictwa, jak i akumulowanie potrzebnej ilości produktów rolnych. Kontrola nad skolektywizowanym rolnictwem sprawowana była za pośrednictwem państwowych Stacji Maszynowo-Traktorowych (MTS). Pierwotnie miały one dostarczać kołchozom maszyny rolnicze na kredyt. Ponieważ maszyn było za mało, zdecydowano się na skoncentrowanie ich w poszczególnych MTS-ach oraz obsługiwanie przez nie w okresie prac siewnych i żniwnych większej ilości kołchozów (najczęściej po ok. kilkadziesiąt). Tym samym MTS-y mogły z łatwością nadzorować realizację zadań planowych w całym rolnictwie. W tym celu organizowano w nich specjalne piony polityczno-propagandowe.

Ocena efektów powszechnej kolektywizacji różniła się w zależności od punktu widzenia. Władze bolszewickie- choć przekonały się o utopijności tezy o wyższości gospodarstw kolektywnych nad indywidualnymi- dostrzegały przede wszystkim wzrost towarowości rolnictwa i związaną z tym intensyfikację eksportu (w 1930 i 1931 wyeksportowano po ok. 50 razy więcej zboża niż w 1929). Nastąpiło to jednak kosztem bezprzykładnego wyzysku chłopów przez państwo. Za niezrealizowanie zaplanowanej wielkości dostaw stosowano represje finansowe (w stosunku do kołchozów) oraz karne (w stosunku do kołchoźników i- dopóki tacy byli- samodzielnych gospodarzy. Ponadto wzrostowi towarowości rolnictwa towarzyszyło ograniczenie powierzchni zasiewów, ogólnej produkcji rolnej oraz skali hodowli. W momencie zakończenia powszechnej kolektywizacji wyniki na wszystkich tych polach były gorsze niż w 1929 roku. Skala tendencji spadkowych wywołanych kolektywizacją jest kwestią sporną. Wg różnych danych oscylowała ona wokół kilku procent w przypadku powierzchni upraw, kilkunastu w przypadku wielkości produkcji i kilkudziesięciu (często nawet ponad 50%) w przypadku pogłowia zwierząt hodowlanych.

Połączenie spadku globalnej produkcji ze wzrostem jej towarowości i powiększeniem eksportu doprowadziło do nowej wielkiej fali głodu. Przypadła ona na lata 1932-33. Najtragiczniejsza sytuacja panowała na Ukrainie. Pod względem skali był to głód większy niż na początku lat dwudziestych, a ponadto w dużej mierze sztuczny. Produktów rolnych choć mniej niż w latach poprzednich, było na tyle dużo, że niedobory żywnościowe nie powinny wystąpić. Spowodowały je jednak nadmierna eksploatacja kołchozów prowadzona w celu powiększenia towarowości rolnictwa oraz tzw. terror głodowy stosowany w walce z chłopami opierającymi się kolektywizacji. Istotną przyczyną była także nieefektywność odgórnego systemu dystrybucji żywności. Wielkie rzesze ludzi nie miały co jeść, a jednocześnie zdarzało się, że zboże gniło na polach i w magazynach. Szczytowe nasilenie głodu przypadło na lato 1933 roku. Dokładna liczba ofiar sztucznego głodu w latach trzydziestych nie jest znana, ale wg. wszelkiego prawdopodobieństwa znacznie przekroczyła 5 mln. Wśród społecznych kosztów kolektywizacji należy wymienić również miliony "kułaków" i ich rodzin wysiedlanych do obozów pracy oraz nowych miast przemysłowych. ten drugi kierunek wywózek złożył się jednocześnie na silne- co najmniej kilkumilionowe- "pchnięcie ku urbanizacji"

40. Wyjaśnij pojęcie: socjalistyczna industrializacja.

Industrializacja czyli inaczej uprzemysłowienie jest to proces zastępowania rozproszonej, indywidualnej i ręcznej produkcji przez produkcję fabryczną, którą charakteryzowały: koncentracja w jednym miejscu, scentralizowane kierownictwo, podział pracy, masowość, standaryzacja oraz wykorzystanie nowoczesnych źródeł energii. Industrializacja najwcześniej nastąpiła w Wielkiej Brytanii (II poł. XVIII wieku). Niezbędnymi warunkami industrializacji były: kapitał, wolna siła robocza i rynki zbytu. Charakterystyczną cechą klasycznej industrializacji było to, że najpierw obejmowała ona gałęzie produkujące dobra konsumpcyjne (np. przemysł włókienniczy), a dopiero później przemysł ciężki. Industrializacja przekształciła w zasadniczy sposób gosodarkę i społeczeństwo krajów nią objętych, będąc jednym z czynników wzrostu produkcji, wzrostu dobrobytu, eksplozji demograficznej i urbanizacji. Specyficznym rodzajem industrializacji była socjalistyczna industrializacja, która polegała na forsownej, wymuszonej przez władze (a nie rynek) rozbudowie przemysłu państwowego w krajach komunistycznych. Industrializacja socjalistyczna rozpoczęła się w ZSRR w latach trzdziestych, a w krajach Europy Wschodniej i Chinach w latach pięćdziesiątych. Ważnym źródłem akumulacji było nieekwiwalentne wykorzystanie rolnictwa, w którym przeprowadzano równocześnie kolektywizację. Zasady socjalistycznej industrializacji stały się dogmatem polityki gospodarczej i były kontynuowane z rozmaitym natężeniem aż do upadku rządów komunistycznych. Cechą industrializacji socjalistycznej był priorytet przemysłu ciężkiego, zaniedbanie potrzeb konsumpcyjnych. Z polityką socjalistycznej industrializacji związane były też silne tendencje autarkiczne.

---