Kształtowanie pojęć u dzieci w wieku młodszoszkolnym.
Całe życie człowieka można podzielić na szereg okresów, przy czym każdy z nich charakteryzuje się specyficznymi cechami odróżniającymi go od innych. Czas trwania okresu oraz określenie jego granic wiekowych w dużej mierze zależy od przyjętego kryterium podziału. Maria Żebrowska dokonała periodyzacji rozwoju psychicznego dzieci. W tym celu przyjęła trójczłonowe kryterium, a mianowicie "zmieniające się w toku rozwoju:
1.sposób i poziom poznawania i uświadamiania sobie przez dziecko otaczającej rzeczywistości,
2.dominujący rodzaj działalności dziecka,
3.specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego."
Zgodnie z podziałem dokonanym o to kryterium, dziecko rozpoczynające naukę szkolną znajduje się w okresie " młodszego wieku szkolnego ." Napoleon Wolański natomiast podzielił rozwój ontogenetyczny na etapy w oparciu o obserwację " dynamiki zmian wielkości i masy ciała". Dziecko w wieku 7 lat, zgodnie z proponowaną przez Napoleona Wolańskiego periodyzacją znajduje się w okresie rozwoju progresywnego, w fazie ekspansji i podokresie rozwoju kontroli otoczenia.
Według Tadeusza Wróbla i Marii Przetacznikowej "dziecko w siódmym roku życia,wstępujące do szkoły, znajduje się na przełomie dwóch stadiów rozwoju psychicznego, które nazywano dawniej okresem drugiego i trzeciego dzieciństwa, według zaś obecnie przyjętej terminologii określa się jako przedszkolny i młodszy wiek szkolny. Zakłada się powszechnie, że miernikiem przejścia dziecka do tego drugiego okresu rozwojowego jest osiągnięcie przez nie dojrzałości szkolnej (...)."
Istniejące tu rozbieżności są efektem opierania się tych podziałów na różnych zjawiskach rozwojowych. Brak jest bowiem "zgodności, co do ujmowania i określania okresów rozwojowych i ich granic chronologicznych, co do charakterystyki wyróżnionych etapów, kryteriów podziału na okresy i fazy oraz metod badawczych stosowanych do stwierdzenia, w jakim okresie rozwojowym znajduje się dziecko". Maria Żebrowska uważa również, że "różnice pod tymi względami zaznaczyły się nie tylko pomiędzy różnymi autorami, ale często ten sam autor przyjmował różne kryteria dla poszczególnych wyróżnionych przez siebie okresów".
Niezależnie zatem od przyjętego kryterium i periodyzacji niepodważalne są jedynie cechy charakteryzujące sam rozwój, jako złożony proces, w którym narastające zmiany ilościowe doprowadzają do zmian jakościowych. Najważniejsze zaś z nich są wyznacznikami dla poszczególnych etapów rozwoju. Przy czym granice między poszczególnymi etapami są bardzo płynne i trudno uchwytne.
Przyjmując jednak, wcześniej przeze mnie wspomniane, trzy splecione kryteria periodyzacji rozwoju psychicznego dziecka, Maria Żebrowska zaproponowała następujący podział:
1.niemowlęctwo - pierwszy rok życia;
2.wiek poniemowlęcy - od l do 3 lat;
3.wiek przedszkolny - od 3 do 7 lat;
4.młodszy wiek szkolny - od 7 do 11-12 lat;
5.wiek dorastania - od 12-13 do 17-18 lat.
Jednym z wyróżnionych tu okresów jest młodszy wiek szkolny - etap szczególnie istotny dla dalszego rozwoju dziecka, ponieważ systematyczne nauczanie, udział dzieci w życiu szkoły, intensyfikacja oddziaływań wychowawczych i coraz żywszy kontakt z otoczeniem stanowią bardzo silne bodźce rozwojowe. W tym czasie zachodzą wyraźne przeobrażenia w świadomości i osobowości dzieci.
Pierwsza faza tego okresu ( 7-8) lat związana jest z przekraczaniem przez dziecko bariery, jaką jest szkoła wraz ze swymi wymaganiami i specyfiką środowiska. Intensywnie rozwijają się wówczas podstawowe funkcje sfery intelektualnej.
Faza druga ( 9-10) lat odznacza się natomiast zmianami w całej osobowości dziecka. Myślenie rozwija się w kierunku samodzielności, a osiągnięciem tej fazy jest opanowanie pierwszego zespołu operacji myślowych. Wyraźnie wzrasta samoświadomość, a przez to motywacja do nauki oraz interioryzacja norm społecznych. Ponadto dziecko w tym wieku posługuje się coraz bardziej złożonymi pojęciami, a jego rozumowanie przy rozwiązywaniu problemów charakteryzuje się odwracalnością operacji myślowych. Jest to możliwe, ponieważ pod wpływem zadań stawianych przez szkołę, ulegają przeobrażeniu wszystkie procesy poznawcze oraz związane z nimi ściśle myślenie. Zmierza ono w tym okresie do myślenia pojęciowego. Zdaniem Lidii Wołoszynowej myślenie w tym czasie rozwija się "w kierunku uogólniania poszczególnych faktów, przedmiotów i stosunków, w kierunku tworzenia ogólnych pojęć i praw, a zarazem w kierunku konkretyzacji tej uogólnionej wiedzy".
Dziecko w toku nauki szkolnej, a także poza nią przyswaja sobie zatem pojęcia o coraz to wyższym poziomie ogólności. Ulegają one następnie przekształceniom i systematyzacji.
W związku z tym bardzo ważnym czynnikiem stymulującym rozwój psychiczny dzieci jest wzbogacanie słownictwa i stwarzanie możliwości różnorodnych kontaktów z otoczeniem. Skutkiem takich oddziaływań jest kształtowanie pojęć jako podstawy procesu rozumienia. Z tego też względu kształcenie pojęć na etapie nauczania początkowego należy rozpatrywać jako element rozwoju rozumienia, które jest wynikiem dojrzewania zdolności intelektualnych i uczenia się. Dzięki tym powiązaniom dziecko coraz sprawniej posługuje się umysłem w przetwarzaniu informacji i zestrajaniu ich w zintegrowaną całość.
Nie można jednak zapomnieć o tym, że tak jak umysł dziecka, tak i same przyswajane przez nie pojęcia podlegają rozwojowi.
K. Baranowicz uważa, że " klasy I - III pełnią propedeutyczną funkcję wobec nauczania systematycznego w wyższych klasach szkoły podstawowej. Toteż nie jest sprawą obojętną, w jakiej kondycji intelektualnej dziecko wchodzi w system wiedzy naukowej -nieumiejętne kształcenie pojęć na tym etapie utrudni kształtowanie pojęć na wyższych szczeblach. Gotowość do kształtowania pojęć naukowych będzie się rozwijała od form niższych do wyższych poprzez ilościowe zmiany elementów istotnych, elementów bez znaczenia dla danego pojęcia."
Warto również podkreślić, że operowanie nazwami obiektów, które są przykładami pojęcia nie jest jeszcze dowodem na to, że pojecie zostało przyswojone. Aby tak się stało, konieczne jest ustawiczne wdrażanie dziecka w system wiedzy naukowej i ciągłe dostarczanie mu danych, czyli informacji ważnych dla kształtowania pojęcia.
Dzięki takim zabiegom w umyśle dziecka następuje stopniowe odrywanie danej cechy od konkretnego przedmiotu, a więc proces abstrahowania. W ten sposób pojęcia elementarne przekształcają się powoli w pojęcia naukowe.
Pierwsze z nich są bowiem "wynikiem bezpośrednich kontaktów człowieka z innymi ludźmi oraz z otaczającymi go przedmiotami. Charakterystyczną właściwością tych pojęć jest ich konkretna, zmysłowa treść powstała w wyniku bezpośredniego postrzegania przedmiotów i ich cech za pomocą zmysłów." Pojęciom naukowym natomiast nie odpowiadają żadne konkretne przedmioty. Są one efektem uogólnień i rozważań nad powiązaniami szeregów przedmiotów.
Jak wynika z powyższych stwierdzeń, pojęcia elementarne kształtują się u człowieka bardzo wcześnie - już w momencie, kiedy poznając otaczający świat zaczyna rozumieć mowę i przejawia chęć posługiwania się nią do nazywania przedmiotów. Zasób pojęć elementarnych wzrasta bardzo szybko. Związane jest to z naturalną ciekawością dzieci, z chęcią poznawania otoczenia. W momencie, kiedy dzieci przychodzą do szkoły, posiadają już spory zasób pojęć elementarnych i charakteryzują się znaczną gotowością do przyswajania pojęć. Konieczna jest tu jednak odpowiednia ilość, jakość i struktura kontaktów dziecka z poznawanymi obiektami w celu zaznajomienia się z ich ogólnymi cechami, a następnie odkrycia własności związków między nimi.
Lidia Wołoszynowa twierdzi, że "proces pełnego opanowania pojęcia odbywa się przez dokonanie dwu wzajemnie zależnych operacji:
a)używania pojęcia wyrażonego w terminie w odniesieniu do szczegółowych przypadków,
b)zdefiniowania pojęcia, wykrycia jego ogólnego (uogólnionego) znaczenia."
Wincenty Okoń natomiast wyróżnia trzy etapy kształtowania pojęć:
"- kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami,
- tworzenie pojęć na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń,
- nabywanie pojęć naukowych."
Pierwszy etap, to zdobywanie przez dziecko świadomości, jaki przedmiot nazywamy za pomocą konkretnego słowa. Dwa pozostałe natomiast kryją w sobie proces kształtowania pojęcia, a więc najpierw pojęć elementarnych, a potem stopniowo na ich bazie -pojęć naukowych.
Zdaniem W. Okonia " w procesie tworzenia się takich pojęć naukowych można wyodrębnić następujące momenty:
1.Zestawienie przez uczniów danego obiektu lub zdarzenia z innymi w celu wyodrębnienia go spośród innych.
2.Wyszukiwanie cech podobnych, ich uogólnianie, tj. szukanie tego, co jest wspólne(...).
3.Poszukiwanie cech różniących dane rzeczy bądź zdarzenia od innych, zarówno nieistotnych cech zewnętrznych, jak i przede wszystkim, cech istotnych, ujawniających istotne związki między nimi.
4.Wytworzenie sobie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech danej kategorii przedmiotów. Jest to po dokonanej poprzednio analizie cech moment ich syntezy, połączenia zebranych informacji w całość. Dopiero ta synteza pozwala uczniowi uporządkować właściwą treść danego pojęcia oraz, w razie potrzeby, zdefiniować to pojęcie.
5.Zastosowanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach poznawczych bądź praktycznych (...)."
Teresa Poznańska podkreśla natomiast, że "kształtowanie przebiega prawidłowo, jeżeli proces uczenia się:
opiera się na poznaniu zmysłowym, tj. na spostrzeganiu i wyobrażaniu przedmiotów (...);
wiąże te przedmioty, ich elementy, stosunki w układy ze słowami i utrwala je w wyrażeniach języka;
stwarza warunki do procesu uogólnień, czyli do przyswajania pojęć ogólnych;
opracowuje uzyskane treści w postaci spójnego, niesprzecznego systemu wiedzy;
dostarcza okazji do sprawdzania, zastosowania i wyzyskania zdobytej wiedzy w działaniu;
sprzyja określaniu kryteriów wartości i ocenianiu działania;
zapewnia zapamiętywanie czynności i rezultatów poznania;
uwzględnia możliwie pełną aktywność samodzielność uczniów".
Uczeń zatem w toku procesu nauczania - uczenia się powinien dojść za pomocą określonych operacji myślowych do pewnych uogólnień. Dzieci w wieku młodszoszkolnym wykazują jednak skłonności do przedwczesnego wyciągania wniosków w oparciu o jedną tylko cechę, często mało istotną. W związku z tym wskazane jest jak najczęstsze zestawienie danego przedmiotu z innymi. Stwarza to okazję do porównywania, daje doskonałą możliwość wyszukiwania cech istotnych dla danego przedmiotu - różniących go od pozostałych, ale również cech wspólnych.
Pojawia się wówczas proces analizy. Pewne cechy charakteryzujące dane przedmioty zostają pogrupowane. Potem można je łączyć w pewne całości czy związki, a więc syntezować ze sobą. Kolejny etap, to kojarzenie ich z wiedzą już posiadaną.
Zdaniem J. Lompschera "w klasach I - III dzieci poznają stosunki istniejące między przedmiotami i zjawiskami obiektywnej rzeczywistości, a także już stosunki podrzędności, nadrzędności, i współrzędności w kategoriach pojęć." Tworzą się zatem pierwsze struktury pojęć. Są one jeszcze niepełne, ale stanowią doskonałą bazę do wejścia dziecka w system wiedzy naukowej. Takie efekty są jednak możliwe tylko wówczas, gdy proces kształtowania pojęć jest prowadzony przy zastosowaniu efektywnych metod nauczania z uwzględnieniem właściwości procesów poznawczych dziecka w młodszym wieku szkolnym. Dzieci muszą mieć możliwość dokonywania odpowiednich czynności najpierw na realnych przedmiotach, a zdolne będą do szeregowania, klasyfikowania, porównywania, abstrahowania, uogólniania, konkretyzacji i systematyzacji bez oparcia w konkretnym materiale. Jest to wyraźna zdobycz tego okresu rozwojowego. Dzięki niej dziecko coraz lepiej przyswaja sobie całość wiedzy szkolnej, coraz lepiej orientuje się w zjawiskach otaczającego świata i coraz rozumniej działa.
Zdaniem L. Wołoszynowej "w procesie powstawania nowego pojęcia zmieniają się związki, jakie łączą pojęcia, tworząc coraz bardziej obiektywne podstawy do wydawania sądów, rozwoju rozumowania i wnioskowania i coraz sprawniejszego dokonywania operacji myślowych." Myślenie dziecka rozwija się zatem w kierunku zwiększonej aktywności i samodzielności, przy czym nasilenie tych własności w dużej mierze zależy od stosowanych przez nauczyciela metod nauczania oraz od atmosfery wychowawczej w rodzinie.
Podsumowując zatem można stwierdzić, że proces kształtowania pojęć jest procesem skomplikowanym i długotrwałym. Wymaga on od dziecka i nauczyciela bardzo dużo wysiłku. Prawidłowo zorganizowany proces nauczania prowadzi od spostrzeżeń do pojęć ogólnych. Konieczne jest wielokrotne stwarzanie dzieciom kontaktu z desygnatami danego pojęcia. Ponadto muszą mieć możliwość dostrzegania związków i zależności miedzy poznawanymi przedmiotami czy też zjawiskami. Dopiero tak poznane pojecie zostanie poprawnie ukształtowane i włączone w system posiadanej przez dziecko wiedzy.
Sprawdzianem poprawności przyswajania pojęcia jest umiejętność jego stosowania w nowych sytuacjach. Ważne przy tym jest to, żeby uczniowie umieli posługiwać się danym pojęciem nie tylko w obrębie jednego przedmiotu nauczania, ale wykorzystywali je na wszystkich przedmiotach, a także poza szkołą. Głównym zatem celem przyswajania pojęć przez dzieci jest dążenie do tego, aby pojęcia były w jak najwyższym stopniu operatywne.
4