HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
WYKŁAD: trzeci
Zasadnicze etapy kształtowania się Sejmu w dawnej Polsce.
Sądy w dawnej Polsce.
Temat 1.
Powstanie sejmu w Polsce nie jest do końca całkowicie wyjaśnione. Istnieją na ten temat dwie teorie:
Pierwsza mówi, że genezy sejmu polskiego należy szukać w przywilejach koszyckich nadanych przez Ludwika Węgierskiego w 1374 roku. W przywilejach tych, król zwalnia rycerstwo z wszelkich podatków z wyjątkiem 2 groszy od łana , w zamian uzyskuje zgodę na tron dla swojej córki Jadwigi.
Według tej teorii jeśli król raz zwrócił się do takiego gremium a w zamian zrzekł się podatku, to musiał to robić za każdym razem. Musiał więc zwracać się do jakiegoś gremium- i to ma być genezą powstania sejmu. Teoria ta ma poważne luki, choćby taką, że w ciągu około 80 lat królowie zwracali się tylko 2 razy z prośbą o uchwalenie podatków- to zbyt mało aby wykształcił się z tego jakiś zwyczaj.
Druga teoria mówi, że sejm wywodzi się ze średniowiecznych wieców.
Wiec w średniowieczu był zjazdem rycerstwa , możnych i ogółu ludności wolnej. Na takim wiecu monarcha ogłaszał ważne wiadomości, zapowiadał nowe podatki, ogłaszał wojnę, sprawował sądownictwo. Wiec był formą sprawowania władzy.
W XIII wieku zachodzą w instytucji wiecu poważne zmiany:
wiec zaczyna być zwoływany cyklicznie,
pojawiają się wiece ogólnopaństwowe,
z instrumentu władzy staje się ośrodkiem sprawowania władzy- już nie tylko książę sprawuje władzę,
Uchwały wiecu zaczynają się od słów: „My Książę wraz z panami i baronami świeckimi...”
Wiece XIII wieczne uważa się za zgromadzenia praparlamentarne.
W XV wieku w koronie polskiej funkcjonowały 3 rodzaje zgromadzeń stanowych:
sejm walny,
sejmy prowincjonalne,
sejmiki szlacheckie.
Sejm walny- to zjazd całego rycerstwa z całego królestwa- jest zaczątkiem Rady Królewskiej- ośrodkiem , który podejmuje decyzje. ( w przyszłości to Rada Królewska będzie centrum decyzyjnym).
Sejm generalny (prowincjonalny), to zjazd rycerstwa w obrębie dzielnicy ( Wielkopolska i Małopolska). Funkcjonuje alternatywnie z sejmem walnym, który wkrótce zacznie się zbierać co roku.
Sejmiki - małe zgromadzenia, na którym spotyka się lokalne rycerstwo ( pierwsze wzmianki o takich sejmikach pochodzą z raportów szpiegów krzyżackich).
W 1493 roku po raz pierwszy obraduje sejm , który ma specyficzną budowę.
Zasiadają w nim przedstawiciele rycerstwa w postaci posłów (comitatus). Wcześniej obowiązywała zasada, ze w sejmie zasiadali urzędnicy z danego terytorium.
W 1501 roku, magnaci wymusili na królu Aleksandrze, aby punkt ciężkości władzy i decyzji przenieść z Izby Poselskiej do Senatu ( to tu zasiada sama magnateria).
W 1505 roku - konstytucja radomska- nihil novi. Nic nowego bez wspólnej zgody Izby Poselskiej , Senatu i władcy. ( w tym momencie mamy 3 stany - Izba Poselska czyli średnia szlachta, Senat- magnateria i władca).
1573 rok- artykuły henrykowskie- akt o charakterze konstytucji- tworzy i definiuje podstawy ustrojowe państwa.
Określa pozycję Sejmu i Senatu, wpływ sejmu na politykę zagraniczną państwa. Potrzebę zwoływania sejmu co najmniej co 2 lata.
Na wzrost znaczenia polskiego sejmu ma wpływ elekcyjność tronu w obrębie dynastii Jagiellońskiej.
(proszę pamiętać, że Senat to dawna Rada królewska, która ulega przekształceniu w XV wieku).
DZIAŁALNOŚC POLSKIEGO SEJMU
Praca sejmu zaczyna się na sejmikach. Król poprzez swoich legatów zawiadamia sejmiki szlacheckie w jakim terminie , gdzie i w jakiej sprawie zbierze się sejm walny.
Legaci informują również jaka jest opinia króla w sprawie , która będzie przedmiotem obrad.
Sejmiki przystępują do wyboru posłów na sejm walny. Król jest oczywiście zainteresowany tym , aby posłami byli tacy przedstawiciele szlachty, którzy poprą jego zamiary. W tym celu wysyła setki listów do co znaczniejszych rodzin, przekonując ich do swoich racji.
Wybory posłów odbywały się zgodnie z panującym zwyczajem- nie było przepisów, które to regulowały. Województwa górne np. sandomierskie, krakowskie wybierają po 6 posłów, pozostałe (dolne) od 2 do 4.
Wybrany poseł otrzymuje plena potestas, rodzaj pełnomocnictwa, na razie bardzo elastycznego, które pozwala mu działać w imieniu swoich wyborców . Potem będzie to już rodzaj zaprzysiężonej instrukcji.
W wyznaczonym czasie i miejscu (często to okolice Piotrkowa), zbiera się sejm walny. Czekano tylko na przyjazd co znaczniejszych posłów i senatorów.
Obrady sejmu zaczynały się mszą świętą, potem wybierano marszałka sejmu nazywanego często dyrektorem izby.
Głosowano sejmikami lub głosami posłów.
Marszałkiem Izby zostaje z reguły zwolennik króla, jest to funkcja całkowicie pozbawiona jakichkolwiek kompetencji. Marszałek tylko reprezentuje Izbę.
Potem następują tzw. rugi poselskie czyli sprawdzanie mandatów poselskich (posłom stawiano zarzuty , że np. jest uwikłany w proces kryminalny).
Potem następowało witanie monarchy- posłowie w tym celu wybierali przedstawiciela, który w krótkiej , kurtuazyjnej mowie witał króla. W imieniu króla odpowiadał kanclerz.
Po ceremonii powitanie izby rozchodziły się.
Izba Poselska obraduje pod przewodnictwem marszałka,
Senat pod przewodnictwem króla.
Izba Poselska zaczyna prace nad projektem konstytucji (ustawy), projekt ten musi być aprobowany przez wszystkich ( w wieku XVI consensus oznaczał, ze nie wszyscy muszą być za, ale nikt nie może być przeciw).Niestety ewolucja szła w kierunku liberum veto. Często posługiwano się instytucją
Sisto activitatem - zawieszam czynność obrad (pierwotnie służyło to uzyskaniu porozumienia na nieformalnych spotkaniach w nieformalny sposób).
Tylko poseł , który zawieszał czynność obrad mógł je odwiesić.
Jeżeli Izba Poselska wypracowała projekt konstytucji , to „szła na górę”, czyli do Senatu.
.....................................................................................................................................................................Senat - to dawna Rada Królewska, skupiająca biskupów, urzędników centralnych ( np. marszałek kanclerz, podskarbi), obraduje ale nie głosuje , jest organem doradczym - opiniującym.
W Senacie król miał znakomity instrument - nominował biskupów, urzędników centralnych, wojewodów i kasztelanów, więc zawsze mógł liczyć na większość .Do niego należała konkluzja tzn. ustami kanclerza podsumowywał dyskusję senatorów ( ten zaś zawsze mówił po myśli króla).
.................................................................................................................................................................
Izba Poselska idzie na górę i łączy się z Senatem. Marszałek Izby przedstawia projekt, w którym Senat może nanieść poprawki lub go całkowicie storpedować.
Jeżeli trzy stany były zgodne - prawo było uchwalane.
Kancelaria monarsza miała za zadanie zredagowanie konstytucji, ponieważ były ze strony kancelarii nadużycia, później powoływano komisję sejmową, która spisywała ustawy. Kanclerz odczytywał konstytucję publicznie i pytał czy jest zgoda - jeśli tak , przykładał pieczęć.
Tak przygotowane konstytucje rozsyłano w teren do starostów. Do 1543 roku były pisane po łacinie , później już po polsku.
Do kompetencji ówczesnego sejmu należały decyzje o zwoływaniu pospolitego ruszenia, podatki, wojna, nobilitacje, wytyczanie ogólnej linii polityki państwa, sejm miał również kompetencje sądowe.
Wiek XVIII przyniósł kryzys dla działalności sejmu. Cała seria wyniszczających wojen, liberum veto, spowodowały całkowity bezwład na sejmie walnym
Jeśli się nie zbierał, zastępowały go sejmiki - prowadziło to do decentralizacji państwa.
W Polsce wykształciły się:
sejm konwokacyjny,
sejm elekcyjny,
- sejm obozowy.
Sejm obozowy - zwoływany już w XV wieku. Zgromadzona na nim szlachta czuła się silna i chętnie debatowała na tematy polityczne. Zanim wyruszyła na wojnę niejednokrotnie stawiała żądania .
( Czerwińsk- 1422, Cerekwica 1454- przywilej nieszawski).
Sejm konwokacyjny - zaczyna się zbierać po roku 1572 (umiera Zygmunt August). Państwo staje w obliczu kryzysu- brak następcy tronu. Szlachta organizuje tzw. konfederację kapturową.
Prymas (interrex) zwołuje zgromadzenie szlacheckie - konwokację, która ma te same uprawnienia co sejm ( nie wolno tylko rozdawać domeny monarszej i nadawać urzędów).
Szlachta odkrywa, ze sejm obok monarchy jest suwerenem ( może okresowo nie być monarchy , sejm musi być).
Sejm elekcyjny- zwoływany w celu wybrania króla. Ma bardzo specyficzną, trójelementową budowę:
-Senat - który obraduje w centrum pola elekcyjnego - najczęściej jest to drewniany budynek,
-wokół niego krąg poselski - na sejm elekcyjny wybierano posłów w podwójnej ilości,
-następny krąg to ogół szlachty , przybyłej na pole elekcyjne- rozmieszczeni ziemiami
lub województwami.
Po głosowaniu Senat podliczał głosy, jeśli był wybór- ogłaszał go prymas. Jeżeli nie dokonano wyboru, niejednokrotnie decydowała szybkość kandydata- królem zostawał ten, który jako pierwszy zdążył się koronować.
SĄDY W DAWNEJ POLSCE ( temat 2.)
W monarchii wczesnofeudalnej mamy dwa sądy:
sąd monarszy,
sąd kasztelański.
Sąd monarszy - ma dwie formy- jedna to jako sąd nadworny, druga - na wiecu.
Monarcha sądzie w otoczeniu wielmoży, których sobie dowolnie dobiera.
Właściwości sądu monarszego:
-pełne,
-wyłączne.
Właściwość pełna oznacza, że król mógł wywołać każdą sprawę przed swój sąd.
Właściwość wyłączna - polega na tym, ze tylko sąd monarszy mógł rozpatrywać niektóre sprawy, były to sprawy o ziemię, o status osoby, wszystkie sprawy dotyczące osób duchownych ( biskupów), potem również możnych i rycerstwa.
Sąd kasztelański ( tzw. sąd komesa grodowego), jest to sąd, który rozpatruje sprawy cywilne i karne. W jego skład wchodzi kasztelan , asesor i komornik.
Jego pewną formą był sąd targowy, gdzie w zastępstwie kasztelana sądził sędzia targowy.
Sądy kasztelańskie zanikają w wieku XV.
Monarchia stanowa.
W monarchii stanowej debiutują sądy szlacheckie.
To sądy ziemiańskie, grodzkie, podkomorskie.
Sąd ziemiański - to sąd podstawowy dla szlachty osiadłej. Rozpatruje zarówno sprawy cywilne jak i karne.
Skład sądu to: sędzia , podsędek i pisarz ( jest to tzw. styl Małopolski).
Wybierani są przez sejmiki ziemskie - po 4 kandydatów na każde stanowisko - król nominuje jednego ( z reguły pierwszego na liście).
Sąd ziemski prowadzi księgi sądowe- utraci to uprawnienie w wieku XVII
Sądy grodzkie - wywodzą się z uprawnień sądowych starostów.
W jego składzie zasiada starosta- a najczęściej w jego imieniu podstarosta i kilku asesorów - wybranych dowolnie.
Sąd grodzki to podstawowy sąd dla szlachty nie osiadłej- rozpatruje zarówno sprawy cywilne jak i karne.
Wyjątkowo , jeśli chodzi o tzw. 4 artykuły grodzkie- sądzi szlachtę osiadłą i nie osiadłą.
Te sprawy to:
przestępstwo zgwałcenia,
przestępstwo podpalenia,
napad na drodze publicznej,
napad na dom szlachcica.
Sąd ten zabezpiecza także egzekucję sądową innych sądów.
Sąd podkomorski- w XIV wieku powstaje w Małopolsce, w XV wieku w Wielkopolsce.(na wzór czeski). Zajmuje się rozgraniczeniami między dobrami prywatnymi.
Na Sejmie Wielkim te 3 sądy zostały skupione w jeden - sąd ziemiański.
Sąd wiecowy- jego tradycja wywodzi się z sądów średniowiecznych.
W Wielkopolsce w jego skład wchodzą: starosta, wojewoda, kasztelan - jako asesorzy, sędzia , podsędek i pisarz.
W Małopolsce- skład jest taki sam , nie ma tylko starosty.
Jest to sąd właściwy dla rozpatrywania spraw:
-możnych,
spraw o dobra szlacheckie,
bardziej skomplikowanych spraw z sądu ziemskiego.
W wieku XV sądy te przechodzą wyraźny kryzys i drugiej połowie wieku XV zanikają.
Sądy królewskie:
referendarski,
asesorski,
relacyjny,
sejmowy (wszystkie powstają w XV wieku).
Sąd referendarski - jednostkowy, w jego skład wchodzi tylko osoba referendarza sądowego. Jest to sąd dominialny króla i sadzi chłopów z dóbr królewskich. Działa zarówno w Koronie jak i na Litwie. Ma prostą procedurę, może sądzić w języku polskim , niemieckim, ruskim. Posiada własny aparat egzekucyjny ( komisarzy). Nazywany sądem zadwornym , był tam gdzie aktualnie przebywał król. Mógł wydać upomnienie, list żelazny dla wsi itd.
Sąd asesorski - jest to sąd , który wykształcił się za panowania Zygmunta Augusta. Sądzi w składzie : kanclerz, asesorzy, pisarz i sekretarz, wydaje wyroki w ostatniej, najwyższej instancji. Rozpatruje sprawy miejskie, również sprawy o dobra i dochody króla.
(uchodzi za jedyny nieprzekupny i fachowy sąd).
Sąd relacyjny - tu król zasiada własną osobą. Rozpatruje sprawy miejskie (sprawa z sądu asesorskiego mogła być przekazana właśnie do niego), sprawy o przywileje królewskie.
Sąd relacyjny jest sądem apelacyjnym dla spraw przychodzących z lenn Rzeczpospolitej ( Kurlandia, Inflanty).
Jest także sądem apelacyjnym dla orzeczeń z sadów biskupów prawosławnych.
Sądzi sprawy unitów i prawosławnych o zabór dóbr oraz cerkwi.
Sąd sejmowy - ukształtował się za panowania Zygmunta I Starego. Jest to sąd królewski, który sądzi podczas sesji sejmowej. Na jego powstanie naciska szlachta , która chce roztoczyć kontrolę nad sądownictwem królewskim.
Początkowo do lat 80-tych XVI wieku w jego skład wchodzą tylko senatorowie oraz król, potem
W 1585 roku dokoptowano 8 deputatów z Izby Poselskiej.
Jego właściwości nigdy nie zostały określone ustawowo ( opisuje je natomiast Jan Swoszowski w dziele „ Postępek prawny skrócony”, który dzieli przestępstwa na 2 rodzaje:
zbrodnie publiczne- crimen lease meiestatis, zdradę stanu, zamach na osobę króla itd.
Zbrodnie prywatne- zabójstwo, krzywoprzysięstwo, porwanie kobiety, uzurpowanie tytułu lub herbu.)
Trybunał Koronny - sąd nie królewski!
Powołany do życia w 1578 roku jako wyraz dążenia szlachty do ograniczenia sądownictwa monarchy nad stanem szlacheckim.
Jest to sąd najwyższej instancji. Sędziów wybierają sejmiki deputackie. Jego skład:
27 przedstawicieli szlachty (deputaci) i 6 duchownych. Na jego czele stoi marszałek Trybunału, który ma bardzo silną władzę policyjną. Przed rozpoczęciem urzędowania składa 2 razy przysięgę, raz na sejmiku, potem przed sesją.
Sesje odbywają się jedna w Piotrkowie - dla Wielkopolski, druga w Lublinie dla Małopolski
Sądził apelacje z sądów grodzkich, ziemskich, pokomorskich, wiecowych, komisarskich.
Trybunał miał jedną bardzo istotną wadę -mógł kasować orzeczenia poprzedniego składu .
W XVII wieku pracuje jeszcze dobrze, z czasem następuje kryzys. Trybunał jest przekupny.
Na jego wzór powstaje w 1581 roku Trybunał Litewski, który ma w składzie 46 deputatów.
Przejściowo powstają takie trybunały w Lucku na Wołyniu- który rozstrzyga sprawy szlachty ukraińskiej (sądzi według II statutu litewskiego).
Wśród wielu innych sądów w dawnej Polsce wspomnieć należy jeszcze o sądach polubownych- jest to sąd arbitralny, wyłaniany przez strony sporu.
Sądy kapturowe- które szlachta powołuje podczas bezkrólewia- rozpatruje sprawy kryminalne, cywilne tylko wtedy gdy grozi strata.
Sądy konfederackie- które kwestionują sądownictwo królewskie.
Trybunał radomski- sąd skarbowy , który działa w XVII- XVIII wieku.
Sądy miejski- wójt i ława miejska.
Dominialne- w dobrach szlacheckich, lub dominialne w wielkich latyfundiach ( np. sąd zamojskich).