mordercy, seryjni mordercy psychologia i psychiatria ix

SERYJNI MORDERCY: PSYCHOLOGIA I PSYCHIATRIA IX

Patologia osobowości

Ludźmi nienormalnymi nazywa się potocznie takie osoby, których zachowanie w sposób znaczący i stały odbiega od norm społecznych. Ponieważ różne społeczeństwa mają odmienne wymogi kulturowe, zachowanie uznane za normalne w jednej społeczności, w innej może być zaklasyfikowane jako nienormalne, czyli patologiczne. Nie istnieją jednak zbiorowości, które nie posiadałyby żadnych obyczajowych, etycznych czy prawnych reguł. W każdym społeczeństwie poważne, konsekwentne odstępstwo od pisanych i niepisanych praw uznawane jest za oznakę nienormalności.
Czasami odbiegająca od normy osobowość może być zupełnie nieszkodliwa. Wynalazca poszukujący perpetum mobile, fanatyk określonej diety, włóczęga czy tramp są tu najlepszymi przykładami. Bywa jednak, że ludzie o patologicznej osobowości są niebezpieczni dla siebie i dla innych, bądź to z powodu silnej agresji, bądź dlatego, że są zupełnie nieodpowiedzialni. Osoby takie z reguły muszą być umieszczane w odpowiednich, powołanych do tego instytucjach - dla dobra własnego i bezpieczeństwa innych. Psychotycy wierzący, że wszyscy chcą ich zabić, muszą znaleźć się pod opieką szpitali psychiatrycznych, gdyż gotowi są zaatakować każdą osobę w swoim otoczeniu. Ponieważ u kryminalistów coraz częściej stwierdza się opóźnienia rozwoju umysłowego, ciężkie nerwice, psychopatie lub psychozy, dlatego i więziennictwo musi spełniać pewne funkcje instytucji terapeutycznych.

Osobowość przestępcza

Problem przestępstwa od wieków fascynował zarówno opinię publiczną, jak i specjalistów. Cechy kryminogenne, podobnie jak cechy pożądane, przypisywano dziedziczeniu, środowisku oraz interakcji tych dwóch czynników. Teoretycy upatrujący przyczyn przestępczości nieletnich i dorosłych w czynnikach środowiskowych nie stanowią grupy o jednolitych poglądach. Kwestia sporna pozostaje pytanie, czy ważniejszy jest wpływ rodziny czy innej grupy społecznej. Obecnie psychologowie sądzą, że żadna z tych teorii nie dostarcza wyczerpującego uzasadnienia. Niektóre przypadki przestępczości mogą po części wynikać z niedorozwoju umysłowego. Pełne wyjaśnienie musi jednak zawsze odwoływać się do wielu różnych czynników.
Często przestępstwa popełniają osoby cierpiące na nerwice zwane maniami. Kradzieże, podpalenia, gwałty, pobicia i zabójstwa stanowią czynności przymusowe u cierpiących na kleptomanię, piromanię, a także u innych neurotyków maniakalnych.
Niektóre czyny przestępcze zostają popełnione przez ludzi normalnych znajdujących się w sytuacji silnego wzburzenia emocjonalnego. Poniżony mąż mordujący kochanka żony czy ojciec dokonujący kradzieży, by zdobyć jedzenie dla rodziny, to często spotykane -również w literaturze - postacie. Tego typu "kryminaliści" są zwykle traktowani przez prawo łagodniej, jako że przestępczość nie stanowi u nich nawykowego sposobu postępowania.
Co natomiast możemy powiedzieć o ludziach, którzy nie są umysłowo niedorozwinięci ani tez nie znajdują się w stanie silnego pobudzenia w chwili popełniania przestępstwa, czyli o tzw. kryminalistach profesjonalnych? Co, poza zachowaniem, szwankuje u włamywaczy, rabusiów, donosicieli, oszustów, gangsterów, morderców?
Część psychologów poprzedziłaby zapewne odpowiedź dodatkowym pytaniem: Czy dany przestępca ma poczucie winy z powodu swego czynu? Jeśli odpowiedź brzmiałaby "tak", psycholog byłby skłonny twierdzić, że nieprzystosowanie przestępcy jest wynikiem nieprawidłowo przebiegającego procesu socjalizacji. Kryminalista tego typu nigdy w pełni nie wbuduje w swa osobowość ideałów społecznych. Przyswaja je częściowo, na co wskazuje poczucie winy. Poczucie winy nawet u zawodowych przestępców jest zjawiskiem znanym. Niektórzy z nich wręcz prowokują własną "wpadkę" przez przeoczenie zupełnie niezgodne z ich poziomem inteligencji Wydaje się, że nieświadomie pragną kary, aby uwolnić się od poczucia winy. Często obecny jest też element infantylnego buntu lub odwetu. Niestety nie wszyscy przestępcy mają poczucie winy. Niektórzy są głęboko przekonani, że czyny ich są w pełni uzasadnione. Inni nie rozumieją, na czym polega "niemoralność" danego czynu. Ci ostatni reprezentują osobowości psychopatyczne i często nazywani są psychopatami.

Osobowość psychopatyczna

Jednostka o psychopatycznej osobowości nie ma skrupułów moralnych ani świadomości moralności. Człowiek taki robi i bierze to, na co ma ochotę i co mu dyktuje przelotny kaprys. Nie ma żadnego poczucia winy i potrafi kłamać bez zmrużenia oka.
Psychopatia musi być zaklasyfikowana do odrębnej grupy. W przeciwieństwie do innych przestępców, czyny psychopatów nie są wynikiem buntu. Robią oni to, co robią, ponieważ ich osobowości brak idealnego "ja". Psychopata jest całkowicie nieuspołeczniony. Nie jest w stanie przeprowadzić jakiejkolwiek samokrytyki, ponieważ żadna część jego osobowości nie stoi w opozycji do jego popędów.
Kiedy bada się życiorysy psychopatów, okazuje się, że niektórym zbytnio pobłażano w dzieciństwie. Spełniano każdy ich kaprys, a wszelkie wykroczenia wybaczano. Inni znowu w dzieciństwie cierpieli z powodu silnych deprywacji i odrzucenia.
Nie każda ukształtowana w takich warunkach wadliwa struktura osobowości zasługuje na miano psychopatycznej. Jednakże ludzie, którym konsekwentnie nadmiernie pobłażano, lub którzy cierpieli z powodu deprywacji, wykazują następujące wspólne cechy:

- samolubne, roszczeniowe nastawienie,
- bardzo niską tolerancję na frustrację,
- trudności z dostosowaniem się do wymogów zwierzchnictwa oraz autorytetów,
- trudności z tolerowaniem monotonii i rutyny,
- brak dyscypliny,
- niegrzeczne, nieuprzejme zachowanie.

Ludzie tego typu, nieustannie poszukujący gratyfikacji, bardzo cierpią w sytuacji, gdy życie im nie pobłaża, natomiast - jak świadczą historie życia wielu tyranów - bardzo się nudzą, gdy otoczenie im tę pobłażliwość zapewnia.

Psychoza i "niepoczytalność"

Wspomnieliśmy wcześniej, że niektóre przestępstwa są popełniane przez psychotyków - ludzi, których osobowość jest tak silnie zaburzona, że tracą oni niemal całkowicie kontakt z rzeczywistością. Stan taki psychologia określa mianem psychozy. Nie wszyscy psychotycy popełniają czyny kryminalne, ale wszyscy zachowują się w taki sposób, że większość ludzi określa to zachowanie jako zupełnie niezgodne z wymogami sytuacji społecznych. (Psychotycy to ci nieszczęśliwi ludzie, których nazywa się "szaleńcami", "wariatami" czy "obłąkanymi").
Określenia "niepoczytalny" i "psychotyk" nie są pojęciami całkowicie równoznacznymi. "Niepoczytalność" to określenie prawnicze. Dotyczy człowieka, który nie dostrzega różnicy między dobrem a złem i zarazem nie jest - w powszechnie przyjętym sensie - odpowiedzialny za swoje czyny. "Psychotyk" to termin medyczny. Oznacza jednostkę nieprzystosowaną, a nieprzystosowanie to obejmuje wszystkie poziomy osobowości.

Psychoza i nerwica

Czym różni się od neurotyka całkowicie nieprzystosowany, niezdolny do samokontroli, pozbawiony poczucia rzeczywistości psychotyk?
Nerwica w oczywisty sposób utrudnia opanowanie rzeczywistości i czerpanie z niej radości. Jednakże neurotyk postrzega i rozumie tę rzeczywistość w sposób prawidłowy. Poza obszarem symptomów jego kontakt z otoczeniem jest normalny. Przy poważnych zaburzeniach przystosowania sytuacja jest odmienna. Osoba psychotyczna pozbawiona jest kontaktu ze swoim otoczeniem. Nie potrafi lub nie chce weryfikować prawdziwości własnych sądów poprzez ich konfrontację ze spostrzeganymi faktami. Na skutek tego zanika różnica między fantazja a rzeczywistością. Aby utrzymać obraz siebie i świata, psychotyk zniekształca rzeczywistość, negując ją czasem całkowicie.
Należy podkreślić, że pewien poziom zniekształcenia rzeczywistości występuje także u normalnych ludzi. Zależnie od nastroju postrzegają oni świat jako mniej lub bardziej przyjemny i zgodnie z tą ocena się zachowują. Kiedy przytłaczają ich trudności, mogą starać się obarczyć innych winą za ten stan rzeczy. Kiedy są samotni lub znużeni, pogrążają się w ucieczkowych marzeniach.
Normalni ludzie szybko jednak otrząsają się z tego rodzaju ułudy. Własne, zniekształcające rzeczywistość wyobrażenia mogą ich nawet bawić i śmieszyć. Neurotyk zdaje sobie sprawę z tego, że coś z nim jest nie w porządku. Inaczej ma się rzecz z psychotykami. Owładnięci własnymi zniekształceniami świata nie uświadamiają sobie rzeczywistości zewnętrznej.

Istnieją trzy rodzaje oderwania od rzeczywistości, powodujące poważne zaburzenia w zachowaniu. Osobowość psychotyczna może tworzyć:
- wyobrażone percepcje, zwane halucynacjami,
- nieuzasadnione koncepcje, zwane urojeniami,
- nieadekwatne stany emocjonalne, przybierające postać głębokiej melancholii lub nie kontrolowanej euforii.

Halucynacje

Halucynacje to doznania zmysłowe, które nie są wywołane adekwatnymi bodźcami zewnętrznymi. Jeśli ktoś utrzymuje, że słyszy głosy, przy czym żadnego realnego dźwięku w tym czasie nie słychać, to doznania te nazywamy halucynacjami. Podobnie halucynacją jest widzenie przedmiotów, których nie ma. Ściśle rzecz ujmując, nawet normalne doznania, takie jak sny, fantazje, pamięć obrazowa i wyobrażenia, również są halucynacjami.
Co odróżnia halucynacje psychotyka od "normalnych" halucynacji? Generalnie psychotyk, w odróżnieniu od neurotyka lub osoby o całkowicie zrównoważonej osobowości, nie potrafi uświadomić sobie, że jego halucynacje mają swe źródło w bodźcach wewnętrznych. Niemniej jednak, czasami i psychotycy zdają sobie sprawę, że ich halucynacje nie są prawdziwe. Podobnie i zupełnie normalni ludzie mylą niekiedy marzenie z rzeczywistością. W stanie hipnozy można na przykład zasugerować halucynacje osobom zdecydowanie niepsychotycznym.
Tak więc jedyna różnica pomiędzy halucynacjami psychotyków i niepsychotyków polega na tym, że ci pierwsi są tak silnie uwikłani w swe problemy, że nie potrafią oddzielić wyobraźni od rzeczywistości. Z tego powodu najczęściej uznają swoje halucynacje za przeżycia realne.
Na treść halucynacji - włączając w to sny - składają się wspomnienia jednostki, świadome i wyparte, niedawne i te z odległej przeszłości. Halucynacje są odbiciem motywów, zainteresowań, zajęć i doświadczeń jednostki. Ponieważ psychozy, podobnie jak nerwice, stanowią sposób reakcji na silne stresy, nic zatem dziwnego, że na ogół halucynacje psychotyczne są nieprzyjemne. Zazwyczaj psychotyk widzi wrogów nastających na jego życie, słyszy głosy przeklinające go, a także nękają go napawające odrazą doznania węchowe, smakowe i dotykowe. Te ostatnie bywają szczególnie dokuczliwe, ponieważ często ich treścią są pogryzienia albo pełzające po ciele robactwo i jako zależne od interpretacji dotykowego doznania kłucia graniczą z urojeniami.

Urojenia

Urojenia są to sądy i przekonania, utrzymujące się mimo obiektywnie istniejących dowodów na ich nieprawdziwość. Urojenia wykraczają poza neurotyczne obsesje, tak jak obsesje sięgają dalej niż przesądy i uprzedzenia. Normalna osoba - jeśli tego chce - może zazwyczaj wyeliminować dany przesąd, neurotyk nie jest w stanie pozbyć się obsesji, ale odnosi się do niej krytycznie, psychotyk zaś całkowicie akceptuje swe urojenia. Istnieją trzy rodzaje urojeń: urojenia wielkościowe, urojenia poniżające i urojenia prześladowcze.

Urojenia wielkościowe stanowią bezpośrednią kompensację poczucia nieadekwatności. Są to pojawiające się przekonania o ogromnych własnych możliwościach lub stanie posiadania. Obejmują - dobrze znane - urojenia wielkości, kiedy to psychotyk wierzy, że jest prezydentem, Napoleonem, szatanem, Jezusem czy Bogiem.

Urojenia poniżające obejmują przekonania o własnej bezwartościowości, złu, deprawacji lub chorobie. Psychotycy tego typu mogą być przeświadczeni, że cierpią na śmiertelną chorobę, że popełnili niewypowiedzianie ciężkie grzechy lub że ciało ich rozkłada się od wewnątrz.

Urojenia prześladowcze to nieuzasadnione przekonania o istnieniu wrogów zagrażających życiu i zdrowiu jednostki lub jej bliskich. Czasem psychotyk wierzy, że wrogowie ci sprawują kontrolę nad jego ciałem po to, by sprawiać mu ból lub wystawiać go na różne niebezpieczeństwa.

Ponieważ urojenia zaspokajają potrzeby emocjonalne, racjonalne argumenty nie są w stanie ich podważyć. Intelekt psychotyka jest całkowicie zależny od jego emocji.

Zaburzenia emocji

Inną cechą stanowiącą o różnicy pomiędzy zachowaniem psychotycznym a neurotycznym i normalnym jest przesadna i nieadekwatna emocjonalność psychotyczna. Psychotyk jest albo zbyt szczęśliwy, albo zbyt smutny, zbyt optymistyczny lub zbyt pesymistyczny, zbyt poirytowany lub zbyt spokojny.
To, które emocje będą dominować w danym przypadku, zależy od rodzaju psychozy, na jaką cierpi chory, oraz od etapu zaawansowania tej psychozy. Psychozy, podobnie jak nerwice, przyjmują wiele postaci, które przechodzą jedna w drugą i nakładają się na siebie. Opisujemy je jako odrębne jednostki chorobowe wyłącznie dla jasności wykładu.

Fragment ten pochodzi z książki "Psychologia" - Abraham P. Sperling

Wyszukiwarka