PRAWA KARDYNALNE Z 1793 R. — KONSTYTUCJE GRODZIEŃSKIE
Artykuł I.
Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie ze wszystkimi księstwami, województwami, ziemiami i powiatami, z których jest złożone i na potym składać się będzie, według praw im służących, w jedno i nierozdzielne ciało, jak jest spojone, tak być ma na zawsze Rzecząpospolitą nierozdzielną, wolną i nikomu nie podległą, której władza najwyższa i prawodawcza zamyka się w sejmie, mającym na czele króla, w składzie z senatu i stanu rycerskiego, który to sejm prawnie zebrany, sam prawa dla narodu stanowić jest mocen, i tym tylko prawom, które sejm postanowi, naród posłuszeństwo jest winien; sam tylko sejm podatki na potrzeby publiczne uchwalać, i uchwalomemi rozrządzać, sejm tylko wojsko ku powszechnej obronie sobie jedynie wierne, i podległe utrzymywać, ono do posłuszeństwa władzy, którą nad tymże wojskiem ustanowi obowiazywać sejm wojny wypowiadać, pokój i wszelkie traktaty zawierać, magistratury urządzać i ulepszać, przeciąg tychże urzędowania oznaczać, osoby do najwyższych magistratur, osoby na posłów wielkich wybierać, tudzież o sposobie wyboru onych stanowić mocen będzie. Nic przeto w państwach Rzeczypospolitej za prawo i władzę prawodawczą być nie ma poczytane, co by nie wypływało z wyraźnej woli Rzeczypospolitej zgromadzonej na sejmach. Władza prawodawcza od władzy wykonawczej będzie zawsze oddzielną, i dlatego sejmy nic same przez się egzekwować nie mogą, tylko przez magistratury. Żadna wykonawcza władza nikomu rozkazywać, i do wykonania rozkazów zniewalać, nie będzie mocna, czego prawa nie rozkazują; nie będzie mogła pozwalać sobie i nikomu tego, czego zakazują prawa, nie będzie zaniedbywać i zaniedbania dopuszczać w tym, co prawa nakazują wykonywać.
Artykuł II.
Własność Praw Feudorum [lenn] Rzeczypospolitej nigdy być nadwerężona nie może, i Władza Zwierzchnia Rzeczypospolitej nad takowemi feudami wieczyście i nieodmiennie zachowana zostanie.
Artykuł III.
W tym Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim wiara święta katolicka rzymska obojga obrządków, ze wszystkimi prawami Kościołowi Świętemu służącemi, wieczyście panująca będzie, i tak się w aktach publicznych mianować ma.
Artykuł IV.
Przejście od Kościoła rzymskiego katolickiego obu obrządków do jakiegokolwiek innego wyznania zawsze za występek kryminalny poczytywane będzie. Sąd o tym ma być w trybunale respective [odnośnie] prowincji, ante omnes causas, kara wygnania z państw Rzeczypospolitej; zachowując w całości prawo o dysydentach podług konstytucji 1775.
Artykuł V.
Królem polskim i Wielkim Książęciem Litewskim nie kto inny być może, jak szczególnie z urodzenia lub powołania katolik rzymski, królowa także katoliczka rzymska być powinna, a gdyby innego była wyznania, tedy pokąd by do wiary świętej katolickiej nie przystąpiła, koronowana nie będzie.
Artykuł VI.
Wielkie Księstwo Litewskie unią z Koroną wieczyście spojone, według warunków swoich jedno ciało Rzeczypospoliłej składające, z tymże ciałem swoim nierozdzielnie zostawać będzie.Prawa za tym i przywileje, a mianowicie te, z którymi do Rzeczypospolitej prowincje przystąpiły, i osobom w nich mieszkającym służące, legitime nadane, i dotąd urzędownie valide nie zadysputowane, w całości dotrzymane im będą. A nadto żeby na przyszły czas z kancelarii narodowych, nic przeciwnego prawom nie wychodziło, do WW. kanclerzów Obojga Narodów, pod obowiązkiem i urzędu ich, i przysięgi, pilna baczność należeć będzie.
Artykuł VII.
Prawa feudalne Księstwa Kurlandii i Semigalii do Rzeczypospolitej Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego: w roku 1569, oraz też Księstwa Kurlandzkiego i Semigalskiego, circa poeta subiectionis de A. 1561, et circa Formam Reginimis 1617, bez żadnej na wieczne czasy odmiany; powiat piltyński przy prawach 1585, et circa Formulam Regiminis de A. 1617, i konstytucji 1768, wieczyście zachowane będą.
Artykuł VIII.
Nie będzie wolno jakiejkolwiek bądź władzy krajowej, a nawet prawodawczej, czyli publiczne, czyli jakiekolwiek zawierać umowy o cessje krajów i oderwanie ich od ciała Rzeczypospolitej, a wszelkie takim sposobem oderwane, odstąpione, lub zamienione kraje, jako należące do ciała Rzeczypospolitej niewzruszenie należeć będą, zrobione zaś takowe traktaty i umowy, za nie wiążące Rzeczypospolitą, owszem za żadne i nieważne poczytane; każdy w takowe umowy zdradnie wchodzący pro hoste patriae deklarowany będzie.
Artykuł IX.
Wolne obieranie królów podług opisów teraźniejszego sejmu w zupełnej mocy swojej zostanie.
Artykuł X.
Prawa królów w paktach konwentach na teraźniejszym sejmie opisane, tak ze strony narodu dla króla, jako przez królów dla narodu ściśle zachowane na wieczne czasy być powinny, i według nich królowie Rzeczypospolitej Polskiej wszystko świątobliwie uskutecznić, a naród królom posłuszeństwo jest winien. W przypadku, gdyby królowie co z praw kardynalnych Rzeczypospolitej lub paktów konwentów zaprzysiężonych przestąpili lub złamali, Rada Nieustająca w takim przypadku zwołać sejm ekstraordynaryjny będzie powinna. Sejmy naród od posłuszeństwa królowi wolnym ogłosić władzę mieć będą, większością sekretnych głosów, dwie części przeciwko trzeciej. Uszanowanie i cześć dostojeństwu królewskiemu prawami Rzeczypospolitej z dawna konstytucją 1609 i późniejszymi warowano, w całości mają być zachowane.
Artykuł XI.
Wszyscy obywatele Rzeczypospolitej stanu szlacheckiego i wszelkiej kondycji, niemniej także cudzoziemcy, przybylce i jakimkolwiek sposobem w państwach Rzeczypospolitej znajdujący się mieszkańcy, prawem krajowym dotąd opisanym, i które napotym w Rzeczypospolitej ustanowione i uchwalone będzie, zarówno sądzeni być mają przez te urzędy i władze, do których z prawa pospolitego należą. Zarówno doznawać będą tej samej praw opieki i używać prawa bezpieczeństwa osobistego i własności, jaka w powszechności każdemu jest dozwolona. Prawo jednak stanu szlacheckiego capacitatis do honorów, godności i urzędów duchownych i świeckich samej tylko szlachcie krajowej służyć ma; biskupstwa zaś i ministeria szczególniej sama rodowita krajowa szlachta posiadać będzie. Prawa równości w stanie szlacheckim zostawać będą nienaruszone, tak, iż tej równości żadne tytuły ćmić ani w niczym uwłaczać nie będą mogły.
Artykuł XII.
Każdy szlachcic, mieszczanin lub cudzoziemiec osiadły i posesje w krajach Rzeczypospolitej mający, bez poprzedzającej w sądzie konwikcji, imany być nie ma; a prawo: neminem captivabimus nisi iure victum służyć mu zawsze będzie, wyłączywszy przypadki przestępstwa prawami ostrzeżone.
Artykuł XIII.
Całość zwierzchności i własności stanu szlacheckiego i dziedzicom nad dobrami ziemskimi dziedzicznemi i w nich poddanemi, według praw statutowych nigdy odejmowana ani zmniejszana nie będzie. Prawo jednak vitae et necis nad poddanym w ręku dziedzica być nie ma, lecz poddany kryminał popełniający do sądu przyzwoitego oddany i za poprzedzającemi dowodami i odwodami sądzony być powinien: za zabicie chłopa nie przypadkowe, ale rozmyślne i dobrowolnie popełnione, za delacją czyjążkolwiek w sądzie przyzwoitym dowiedzione, kara śmierci nawet na dziedzica rozciągniona będzie.
Artykuł XIV.
Libertas sentiendi, i głos wolny na sejmikach szlachcicowi każdemu, i na sejmie sejmującemu, najuroczyściej zabezpiecza się podług konstytucji 1775, sub titulo objaśnienie libera vocis et oppressi civis. Pisma publiczne i druki ku wywróceniu religii lub praw kardynalnych, teraz ustanowionych wolne nie będą.
Artykuł XV.
Urzędy wszelkie, dostojeństwa, godności duchowne i świeckie, za przywilejami królewskiemi chodzące, i łaski królewskie, z prawa królom do szafunku pozwolone, raz nadane będą spokojnie od każdego dzierżone, nigdy pod żadnym pretekstem ani na powrót odbierane, ani przez nikogo z nastąpieniem na prawo cudze upraszane być nie mogą, chyba by komu wyrokiem przyzwoitej jurysdykcji były odjęte.
Artykuł XVI.
Prawa kardynalne będą w Rzeczypospolitej na wieki trwającemi, święte, stałe, niewzruszone, nigdy w niczym dotykane, nadwerężone i obrażone być nie mogą. Żaden sejm, żadna władza, zgromadzenie ich odmieniać, nadwerężać, przeistaczać, tłumaczyć i objaśnienie nad niemi przywłaszczać sobie nie będzie mogła, nawet za poprzedzającą jednomyślnością. Każdy członek sejmowy, obstający przy takowych prawach, całą opiekę praw, rządu, władzy i mocy krajowej mieć będzie dla siebie. Łamiący zaś lub naruszający w jakimkolwiek artykule lub w najmniejszej części prawa kardynalne w całym kraju za burzyciela spokojności, za zdrajcę ojczyzny ogłoszony zostanie, na czyjąkolwiek delacją w sądach sejmowych sądzony, kryminalnie karany, sławę, życie i majątek tracić będzie. Żadnych .glejtów i łaski ani uwolnienia siebie od kary zyskować nie będzie mógł.
Na ostatek, Ius vetandi [prawo sprzeciwu] Królowi Imci z obowiązku przysięgi i paktów konwentów, co do utrzymania praw kardynalnych nadaje się; a jeśliby jakiekolwiek nadwerężenie którego kardynalnego prawa na sejmie nastąpiło, i gdyby w czasie sejmu tego żaden z sejmujących ani król prawa vetandi nie użył, na ów czas zaraz po sejmie król z Radą zwoła sejm ekstraordynaryjny przez wydane uniwersały, obwieści obywatelów w kraju o zdarzeniu. A sejm zwołany zniszczywszy to, co prawu kardynalnemu ubliżało, toż kardynalne prawo w swe nazad kluby i moc przywróci. Choćby zaś król zwołania sejmu nie chciał, Rada sama przez się, pod odpowiedzią z osób i przysięgi swojej, dopełnić toż i zwołać sejm obowiązana zostanie. Na takowym sejmie ekstraordynaryjnym żadna inna materia być wprowadzona nie może i prawa stanowić w innych okolicznościach nie będzie się godziło.