TEORIA PIAGETA (poznawcza)

Piaget przedstawił strukturę intelektu w kategoriach schematów i operacji Schemat jest wewnętrzną reprezentacją określonych czynności fizycznych lub umysłowych. Noworodek wg Piageta wyposażony jest w szereg wrodzonych schematów, które odpowiadają reakcją odruchowym, np. schemat patrzenia, chwytania, ssania i inne. W miarę rozwoju te wrodzone schematy integrują się ze sobą i stają się bardziej rozwinięte a gdy dziecko reaguje na oddziaływanie środowiska powstają całkowicie nowe schematy. Fundamentalne dla inteligencji są schematy składające się z wiedzy o rzeczach i zdarzeniach oraz z wiedzy jak robić różne rzeczy. W każdy akcie działania obecny jest schemat - rodzaj poznawczego planu, stosowanego przez jednostkę do rozwiązania danego problemu. Operacja jest strukturą umysłową wyższego rzędu, która nie jest dana od urodzenia i zwykle nie pojawia się w myśleniu przed osiągnięciem średniego dzieciństwa - wiek szkolny. Operacje pozwalają rozumieć bardziej złożone struktury funkcjonowania otoczenia. Ich cechą charakterystyczną jest odwracalność, co oznacza, że operacje można traktować jako czynność umysłowa, która może być wykonana w kierunku odwrotnym, czyli być odwrócona.(5-latek rozumie dodawania 2+2=4 jednak nie rozumie, że operacje tą można odwrócić przez odejmowanie 4-2=2, starsze dziecko które jest zdolne do myślenia operacyjnego wie, że dodawanie jest odwracalne przez odejmowanie a mnożenie jest odwracalne perze dzielenie. Myślenie młodszego dziecka wydaje się zdominowane przedmiotem (eksperyment z kulką i kiełbaską z plasteliny) dziecko nie potrafi dokonywać odwracalności. Dziecięce struktury poznawcze zmieniają się wraz z wiekiem, dlatego Piaget mówi o schematach i operacjach jako o zmiennych strukturach poznawczych.

Piaget swą teorię zbudował na mocnych podstawach biologicznych a jej kluczowym pojęciem jest adaptacja. Rozwój intelektualny jest rozumiany jako adaptacja struktur poznawczych do wymagań środowiska. Adaptacja zachodzi poprzez procesy asymilacji i akomodacji.

ASYMILACJA to proces w którym nowy przedmiot, idea zostaje zrozumiany w kategoriach pojęć lub czynności (schematy) które dziecko już zna. Umożliwia jednostce działanie w nowych sytuacjach i wobec nowych problemów za pomocą już istniejących schematów

AKOMODACJA jest komplementarnym procesem, który umożliwia jednostce modyfikowanie pojęć i czynności tak, by pasowały one do nowych sytuacji, przedmiotów i informacji. Pozwala zmieniać istniejące schematy lub wytwarzać nowe.

Ze względu na ich niezmienną naturę asymilacja i akomodacja są niezmiennymi funkcjami.

Zanim dziecko nabędzie nową wiedzę, znajduje się w stanie równowagi - harmonii poznawczej. Kiedy ten stan równowagi zostanie zakłócony kiedy jednostka napotyka coś nowego lub wymagającego innego podejścia - procesy asymilacji i akomodacji działają w celu przywrócenia tej równowagi. Piaget mówi o procesie równowagi którego rolą jest zapewnienie, że akomodacja zostanie skonsolidowana z asymilacją oraz że zostanie zachowana między nimi równowaga. W ten sposób zmieniają się struktury umysłowe i rozwijają się zdolności poznawcze.

Stadia rozwoju inteligencji wg Piageta

1. SENSOMOTORYCZNE 0-2 lata

Dziecko poznaje świat dzięki bezpośredniemu spostrzeganiu i aktywności motorycznej, bez udziału myślenia w formie znanej dorosłym. Do ósmego miesiąca dziecko nie posiada pojęcia stałości przedmiotu. Do tego czasu co znika z pola widzenia dziecka znika również z jego umysłu. Myślenie dziecka jest zdominowane przez tu i teraz. Kiedy dziecko nabywa pojęcie stałości przedmiotu i pojawiają się inne środki myślenia jak pamięć i język stadium sensomotoryczne dobiega końca. Dziecko staje się zdolne do antycypowania przyszłości i myślenia o przeszłości

2. PRZEDOPERACYJNE 2-7 lat

Okres przejściowy który kończy się pojawienie myślenia operacyjnego. Wraz z rozwojem mowy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego, jednak możliwości intelektualne nadal zdominowane są przez postrzeżenia niż przez pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzeń.

Myślenie dziecka podlega ograniczeniom

- egocentryzm dziecko nie potrafi zrozumieć, że mogą istnieć inne punkty widzenia niż jego ( eksperyment z górami.

- centracja zwracanie uwagi na tylko jedną właściwość przedmiotu z pominięciem innych nawet bardzo ważnych (eksperymenty nad pojęciem stałości - kulka i kiełbaska z plasteliny)

- nieodwracalność niezdolność przedoperacyjnego dziecka do powrotu - w myślach - do punktu wyjścia rozumowania.

3. OPERACJE KONKRETNE 7-11 lat

Główne właściwości tego stadium to - nabywanie odwracalności wmyślenia dziecko potrafi odwracać operacje myślowe i - zdolność do decentracji dziecko staje się mniej egocentryczne i potrafi widzieć przedmioty i zdarzenie z różnych punktów widzenia

Inną ważną cechą tego stadium jest wzrastająca zdolność do posługiwania się takimi operacjami jak klasyfikacja - zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych cech właściwości oraz szeregowania zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś porządku np. wg koloru, wielkości

W tym stadium dziecko aby rozwiązać jakiś problem w sposób logiczny potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach

4. OPERACJE FORMALNE 11-do końca

Dziecko nabywa zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do konkretnych przedmiotów i wydarzeń. Dzieci potrafią rozwiązywać problemy w umyśle za pomocą systematycznego testowania zbioru hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zależności. Staje się w coraz większym stopniu podobne do myślenia człowieka.

TEORIA BRUNERA (poznawczy)

Wg. Brunera w nabywaniu dojrzałej formy procesów myślenia dzieci rozwijają trzy główne sposoby wew. reprezentowania świata:

ENAKTYWNY myślenie opiera się całkowicie na czynnościach motorycznych i nie wykorzystuje ani wyobraźni ani słów. Dla dziecka bawiącego się zabawką ruchy wykonywane w trakcie zabawy stanowią jego wew. reprezentacje zabawki. Reprezentacje enaktywne funkcjonują w ciągu całego życia i przejawiają się w wielu czynnościach motorycznych (pływanie, rzucanie piłką) których uczymy się przez praktykę, i które nie są wew. reprezentowane przez słowa i obrazy

IKONICZNA dziecko staje się zdolne do reprezentowania świata poprzez obrazy umysłowe (tj. wzrokowe, słuchowe, węchowe lub dotykowe) dostarczają one środków dzięki który dzieci potrafią wytworzyć, rozwinąć obrazy otoczenia, nawet jeśli nie potrafią opisać go słowami.

SYMBOLICZNA dziecko staje się zdolne do reprezentowania świata za pomocą języka, a potem za pomocą innych systemów symbolicznych tj. liczby, muzyka. Reprezentacje symboliczne pozwalają dziecku posługiwanie się bardziej abstrakcyjnymi i plastycznymi formami myślenia, co z kolei pozwala nie tylko reprezentować rzeczywistość lecz również pozwalają manipulować ją i przekształcać.

Piaget/Bruner

Stadia rozwoju wg. Brunera dorosły zachowuje i używa wszystkich trzech sposobów w ciągu całego życia

Bruner kładzie większy nacisk większy nacisk niż Piaget na role doświadczenia indywidualnego.

Bruner podkreśla w przeciwieństwie do Piageta znaczenie języka dla procesów myślenia

TEORIA FREUDA (psychoseksualny)

Psychoanaliza wykorzystuje trzy główne techniki - wolne skojarzenie, - analiza snów i - interpretacje przejęzyczeń i innych czynności pomyłkowych. Techniki te mają za zadanie wydobyć z nieświadomości myśli uczucia i motywacje których pacjent sobie nie uświadamia. Powstała teoria ludzkiego umysłu i osobowości. Istotne zagadnienie tej teorii to:

1. wpływ doświadczenia dzieciństwa na życie dorosłe

2. istnienie nieświadomego umysłu który zawiera wyparte wspomnienia które wpływają na świadomy myśli i zachowanie

3. istnienie instynktownych popędów które mają wpływ na zachowanie przez całe życie (libido)

4. znaczenie mechanizmów obronnych (wyparcie-usunięcie bolesnych doświadczeń ze świadomości, regresja-uwstecznienie zachowania na niższy poziom rozwojowy, projekcji- przypisywanie własnych złych uczuć innym, sublimacja- wyrażanie popędów w działaniach zastępczych sztuka)

STRUKTURA OSOBOWOŚCI

ID- jest zdeterminowane biologicznie i reprezentuje wszystkie instynktowne popędy które są dziedziczne. Działa wg zasady przyjemności czyli szuka natychmiastowego zaspokojenie swoich potrzeb, pragnień. Jest irracjonalne, impulsywne i nie zwraca uwagi na ograniczenia społeczne. Dziecko we wczesnym niemowlęctwie jest kierowane przez id.

EGO - kieruje się zasadą rzeczywistości. Główną funkcją jego jest utrzymywanie równowagi między zakazami i ograniczeniami a irracjonalnymi popędami pochodzącymi z id. Często określane jako struktura kierująca, zawiadująca osobowością.

SUPEREGO - wyłania się między 4-6 rokiem życia. Jest mniej więcej odpowiednikiem sumienia. Zawiera wew. moralne sankcje i zakazy jakie istnieją w kult. otaczającej jednostkę. Pogwałcenie zasad wyznawanych przez superego prowadzi do poczucie winy u jednostki.

STADIA ROZWÓJU PSYCHOSEKSUALNEGO

W czasie rozwoju dziecko przechodzi szereg stadiów na każdym z nich satysfakcja jest osiągana przez kierowanie libido do różnych części ciała. Proces kierowania energii psychicznej ku przedmiotom osobą lub czynnością zw. katesją, która redukuje popęd i wiąże energie z obiektem. Nie rozwiązanie problemów które niesie każde kolejne stadium powoduje zatrzymanie rozwoju na danym stadium lub fiksacje co dalej powoduje nerwice w dorosłym życiu.

stadium oralne (1 rok)

Energia libido jest w okolicach ust (strefa erogenna). Dziecko czerpie przyjemność ze ssania i gryzienia. Zachowania te mają charakter auto-erotyczny. Niezaspokojenie lub nadmierne zaspokojenie prowadzi do występowania tej cechy w dorosłym życiu. Fiksacja może wyrażać się w alkoholizmie, żarłoczności paleniu tytoniu.

Stadium analne (2-3 r. ż.)

Sfera erogenna - odbyt. Dziecko osiąga satysfakcje z wydalania i wstrzymywania kału. Ważne wydarzenie w życiu dziecka to rozpoczęcie treningu czystości który może prowadzić do konfliktów rodzice-dziecko. Nie rozwiązanie konfliktu powoduje fiksacje. Może powstać osobowość nadmiernie zwracająca uwagę na czystość i porządek (wydalanie) lub oszczędnej, upartej i obsesyjnej (wstrzymywanie).

Stadium falliczne (4-6 r. ż.)

Energia libidinalna koncentruje się w genitaliach i uczuciach, które stają się jawnie seksualne. W stadium tym pojawia się:

Kompleks Edypa - chłopcy fantazjują seksualnym związku z matką, nienawidzą intymnego związku ojca z matką i obawiają się kary w postaci kastracji za swe zakazane marzenia. Zostaje on rozwiązany kiedy chłopie zaczyna się identyfikować z ojcem, chce go pozyskać i stać się taki jak on.

Kompleks Elektry - dziewczynka wieży, że jest już po kastracji ponieważ nie posiada penisa, cierpi z powodu zazdrości o penis to prowadzi do zażyłych stosunków z ojcem - posiadaczem penisa a w dalszym ciągu do identyfikacji z matką by stać się taką jak ona.

Pozytywne rozwiązania kompleksów Edyp/Elktra prowadzi do identyfikacji dziecka z rodzicem własnej płci. Z identyfikacji wynikają 2 istotne konsekwencje: 1. Przyswojenie roli związanej z płcią, 2. Przyswojenie standardy życiowe rodziców ich postawy i zakazy wraz z normami moralnymi społeczeństwa które one odzwierciedlają tak powstaje superego-sumienie a wartości i wierzenia są przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Negatywne rozwiązanie kompleksu E/E spowoduje przeżywanie rozmaitych problemów w późniejszym życiu, różnego rodzaju nerwice

Stadium latencji trwa do adolescencji

W okresie tym libido ulega osłabienie i nie koncentruje się w żadnym szczególnym obszarze ciała. Jest to okres rozwoju ego zwłaszcza sprawności intelektualnych i społecznych.

Stadium genitalne od adolescencji

Pojawia się znowu zainteresowanie seksualną przyjemnością. Jest to stadium finalnej dojrzałości. Wcześniejsze popędy seksualne związane z określonymi strefami ciała łączą się w zintegrowany zestaw dorosłych seksualnych postaw i uczuć.

PSYCHOANALITYCZNE POGLĄDY NA ROZWÓJ

1 etap 1-rok

Niemowlę doznaje podniecenia przyjmując pokarm bo ssanie daje mu przyjemność. Usta i wargi stanowią strefy erogenne a drażnienie ich uzupełnia libido. Pierś matki jest przedmiotem pożądania, potem zastępczo cmokanie, ssanie palca, gryzienie wargi itd. Zachowania mają charakter auto-erotyczny.

2 etap 2-rok

Wydalanie. Podrażnienie błony śluzowej odbytu i cewki moczowej przez wydalanie sprawia przyjemność. Kał i mocz dla dziecka są jakby podarunkiem dla ich rodziców. Często dzieci przytrzymują co sprawia im przyjemność

3 etap 3-4 lata

Dociekliwość seksualna. Dziecko dostrzega różnice płciowe między k/m. Pojawia się kompleks kastracyjny chłopiec obawia się pozbyć członka dziewczynka zazdrości chłopcu członka. Miejscem pobudliwości dziewczynki jest łechtaczka. Zgadnie z rozwojem poznawczym rodzi się pytanie skąd się biorą dzieci? Przez opowieści rodziców o bocianie czy kapuście dzieci czują się oszukane i osamotnione, jednak zaczynają podejrzewać związek członka z narodzinami dziecka. Widok aktu seksualnego kojarzy się z sadyzmem, a widząc krew matki uznają, że ojciec ją zranił. Dziecko dąży do zaspokojenia libido przez pieszczoty w okresie tym może pojawić się masturbacja.

4 etap 5-6 lat

Okres latencji - utajnienia

Większość dotychczasowych doświadczeń dziecka ulega wyparciu. Tu pojawiają się nowe zainteresowania: szkoła, przedszkole, koledzy, wychowawcy.

5 etap

Odnawia się moc libido. Pojawiają się popędy. Stopniowo wszystkie popędy seksualne ulegają hegemonii . Rozwój cechuje przechodzenie od auto-erotycznego do hetero-erotycznego zachowania na obce obiekty. Pierwszym obiektem jest matka. W okresie przedszkolnym pojawia się kompleks E/E. W tym okresie nowe rodzeństwo traktowane jest z niechęcią. Miejsce dziecka w rodzinie czyli kolejność urodzin jest bardzo ważna.

Pierwsze wybory:

• matka/ojciec

• starszy brat/siostra

Potem dziecka uwalnia się z pod tej presji. Jeżeli nie, to staje neurotykiem.

Freud dokonał pierwszej periodyzacji rozwoju.

Właściwości charakteru człowieka dorosłego zależą od przebiegu dzieciństwa i rozwoju psychoseksualnego.

„Dziecko ojcem człowieka dorosłego”

ERIK ERIKSON (społeczny)

Przedstawił całościowy model rozwoju jednostki kładąc nacisk na mechanizmy psychospołeczne rozwoju.

Założenia : człowiek rozwija się wg. z góry określonego wew. planu (epigenezy) sukcesywnie wg określonych faz rozwojowych.

W wyniku rozwoju uzyskuje zdolność do nawiązywania znaczących interakcji z otoczeniem, co jest uwarunkowane przyczynowo.

Motorem rozwoju są dwa typy przeciwstawieństw:

• dążenie do progresji (pierwiastek męski) przejawia się w chęci do życia, zaspokajania potrzeb, ekspansji.

• dążenie do regresji (pierwiastek żeński) przejawia się w powrocie do tego co dawne, dobre, bezpieczne.

Każda jednostka posiada dwa pierwiastki więc nieomieszkany jest konflikt.

W każdej fazie pojawiają się przeszkody biologiczne i społeczne prowadzące do konfliktów i kryzysów.

Fazy kryzysu

1. powstanie sprzeczności

2. szczególna sensytywność i wrażliwość

3. rozwiązanie

wzrost potencjału do przystosowania się i zmian

Kryzys jest zjawiskiem nieodzownym i niezbędnym dla rozwoju. Wg Eriksona rozwój trwa całe życie i ma charakter jakościowy. Rozwiązanie kryzysu wiąże się ze zdobyciem nowych umiejętności w procesie psychospołecznym. W wyniku tego kształtuje się ego - jako centralna instancja osobowości, która dokonuje syntezy i integracji doświadczeń a z drugiej strony kontroluje zachowanie.

Problem zdrowia psychicznego wg Eriksona odnosi się do poszczególnych faz w cyklu rozwojowym jednostki.

FAZY ROZWOJU WG. ERIKSONA

1. Ufność w przeciwieństwie do nieufności 1 rok życia

dziecko potrzebuje spójnej i trwałej troski aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpieczeństwa

KRYZYSY:

- narodziny - w skutek przerwania więzi z matką (z jej ciałem - przecięcie pępowiny) dziecko musi przezwyciężyć kryzys obecności świata. W toku karmienia dziecka wchłania świat. Nabiera ufności do świata kiedy matka je głaszcze, przytula, kołysze - daje to poczucie bezpieczeństwa. Świat wchłaniany jest całym ciałem bo wrażenia dotykowe są bardzo ważne. Ważną rolą odgrywa miękkość kontaktów. Dziecko poznaje matkę przez zapach. Dziecko zaczyna mieć poczucie ciągłości i stabilności.

Wskaźnikiem poczucia ufności u dziecka jest głębokość snu, oraz ciągłe przyjmowanie pokarmu. Dziecko ufna pozwala oddalić się matce, bawi się itp.

- ząbkowanie ok. 6-m.-ca

w tym okresie może pojawić się lęk 8-go m-ca.

Erikson zwraca uwagę , że matka decydująca się na dziecko musi mieć świadomość tego czynu, nie może być to osoba nieodpowiedzialna.

Tu kształtują się relacje między braniem i oddawaniem. Bardzo ważna jest stabilność jednolitej opieki nad dzieckiem

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - podejrzliwość, brak poczucia bezpieczeństwa, obawa o przyszłość

2. Autonomia w przeciwieństwie do wstydu i zwątpienia 2-3 rok życia

Dziecko poszukuje dróg uniezależnienia się rodziców. Metody wychowawcze stosowane przez rodziców nie powinny być zbyt sztywne i surowe.

Odpowiada fazie analnej, dziecko uczy się fizjologicznych, okres treningu czystości. Trening czystości zależy od kultury i społeczności w jakiej się dziecko wychowuje. Rygory i kary mogą doprowadzić do zaburzeń neurotycznych, poczucia braku autonomii.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - poczucie autonomii i własnej wartości, sprzyjają temu tolerancyjni opiekunowie

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - uczucie wstydu i zwątpienie we własne zdolności kierowania sobą, dziecko będzie zaborcze, egoistyczne, dążące do posiadania

3. Inicjatywa w przeciwieństwie do poczucia winy 4-5 rok życia

Dziecko poznaje swoje otoczenie i planuje swoje działanie w nim. Jest aktywne w działaniu, w mowie i wyobraźni. Pojawiają się zabawy a tu tendencja do zabaw chłopców i dziewczynek. Dziecko identyfikuje się z rodzicami - podstawy socjalizacji. Ciekawość seksualna dziecka powinna być traktowana przez rodziców ze zrozumieniem. Głębokie frustracje i poczucie winy mogą owocować w histeriach. Wg Eriksona wiele dzieci rozpoczyna szkołę nierozwiązawszy tego konfliktu.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - zdolność do inicjowania i czerpania przyjemności z ich realizacji

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - obawa przed karą i poczucie winy za przeżywanie określonych uczuć

4. Przedsiębiorczość w przeciwieństwie do poczucia niższości 6-11 rok życia

Dziecko opanowuje wiedzę i umiejętności właściwe jego kulturze. Tu pojawia się potrzeba by robić coś na serio, wiąże się to z nauką w szkole, gdzie uczy się pisać i czytać prawdziwe litery. Dziecko dąży do pozytywnej oceny swoich działań, zła ocena zniechęca zaczyna kształtować poczucie niższości. Ważną rolę odgrywa nauczyciel i koledzy. Jest fazą najważniejszą w procesie socjalizacji bo kształtuje stosunek do pracy. Dobry nauczyciel powinien doceniać pracą dziecka, wykorzystywać jego potencjał, dawać możliwości zainteresowania. Każda lekcja powinna kończyć się sukcesem. Wzorce satysfakcji stają się prototypem przyszłej pracy. Szkoła i nauczyciele powinni przyzwyczajać dziecko do produktywnej aktywności przy jednoczesnym poczuciu satysfakcji.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - poczucie kompetencji i sukcesu. Wiara we własną zdolność realizacji celów i osiągania różnych rzeczy

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - nieakceptujące reakcje ze strony innych mogą przyczynić się do powstania uczuć niedostosowania i niższości.

5. Tożsamość w przeciwieństwie do rozproszenia ról dorastanie 12-18 r. ż.

Młody człowiek poszukuje spójności tożsamości osobowej i zawodowej. Na skutek przemian biologicznych, ulegają zachwianiu mechanizmy wew. jednostki. Aby się one ustabilizowały konieczne jest ukształtowanie w jednostce poczucia tożsamości w zakresie pełnienia ról społecznych. Efektem tych przemian jest przekonanie, że nosi (dziecko) pewien zbiór tylko swoich cech. Jądrem poczucia tożsamości jest poczucie wew. równowagi między ja wew. a zew. - publiczne oraz poczucie niezależności od sytuacji. Wiąże się to z poczuciem autonomii - samodzielne określenie sobie celów, dokonywanie wyborów, racjonalną oceną autorytetów i umiejętnością podejmowania ról przywódczych oraz podporządkowywania się przywódcą. Patologią są dyfuzje - rozszczepienie tożsamości co może spowodować przyjęcie tożsamości negatywnej - narkomania, satanizm, alkoholizm.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - ujmowanie siebie w kategoriach spójnej i zintegrowanej osobowości z ukształtowanym poczuciem tożsamości.

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - zagubienie w kwestii własnej tożsamości

6. Intymność w przeciwieństwie do izolacji - samotności wczesna dorosłość 20-30/35 r. ż.

Człowiek poszukuje bliskich i trwałych związków i innymi ludźmi, szczególnie partnerem odmiennej płci. Dochodzi do bliskich intymnych kontaktów z osobami (seksualne, przyjacielskie). Zdolność do jednoczesnego zachowania własnej tożsamości jak i tożsamości partnera

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - umiejętność przeżywania miłości i oddania w stosunku do innych

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - lęk przed utratą własnej tożsamości (skutek bycia samotnym, pozbawienia treści związków z innymi.

7. Produktywność w przeciwieństwie do stagnacji średnia dorosłość 36/40-64r. ż.

Jednostka poszukuje adekwatnych dla siebie form produktywności i twórczości, jak również własnego wkładu do społeczeństwa jako całości.

Podstawowy wymiar to dążenie do przedłużenia gatunku, wychowanie dzieci, nie tylko swoich ale i obcych w szkole, żłobkach, przedszkolu, przez muzea, encyklopedie. Kryzys tej fazy może spowodować złe relacji w małżeństwie, traktowanie małżonka jako dziecka - taki konflikt prowadzi do stagnacji.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - zdolność do opieki i troski o innych w szerokim tych słów znaczeniu

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - brak rozwoju, nuda i nadmierna troska o siebie samego

8. Integracja w przeciwieństwie do rozpaczy późna dorosłość 65 +

Jednostka dokonuje bilansu i oceny swoich osiągnięć w życiu. Zadanie: zdobycie uznania dla swych osiągnięć, uzasadnienie sukcesu życiowego zaakcentowania własnych osiągnięć.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu - poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań, pogodzenie się ze śmiercią

Niepomyślne rozwiązanie konfliktu - żal z powodu błędów życiowych i straconych szans, lęk przed śmiercią

Fazy te stanowią model życia.

---