RZYMSKI PROCES CYWILNY

19.Historyczny rozwój procesu rzymskiego

Najdawniejszym sposobem realizacji praw prywatnych, tak jak i w innych społeczeństwach pierwotnych

była tzw. pomoc własna. Wraz ze wzrostem znaczenia organizacji państwowej, władza zaczęła ograniczać pomoc własną -pomocą państwa.

W historii rzymskiego procesu cywilnego można rozróżnić trzy rodzaje postępowania:

1. Najstarszy - proces legisakcyjny (legis actio) - do poł.II w.p.n.e. jedyny,

2. Proces formułkowy (agere per formulas ) - stopniowo wypierający, a od 17r.p.n.e. całkowicie usuwający proces legisakcyjny z praktyki sądowej.

3. Proces kognicyjny (cognitio extra ordinem) - będący w stosunku do poprzedniego postępowaniem nadzwyczajnym.

Cechą wspólną procesów legisakcyjnego i formułkowego ( zwanymi zwyczajnymi)jest dwufazowość toku postępowania ; przygotowawcza ( in iure )przeprowadzana zawsze przed urzędnikiem państwowym i rozstrzygająca ( apud iudicem ) tocząca się w innym miejscu i czasie przed sędzią prywatnym.

Proces kognicyjny odbywał się od początku do końca przed urzędnikiem państwowym, który skupiał władzę sądowniczą i administracyjną.

20.Rola pretora w procesie cywilnym

Władza jurysdykcyjna w procesach dwufazowych po upadku monarchii przechodzi w ręce pretora. Poza czuwaniem nad przebiegiem procesu w pierwszej fazie (tzw. instruowanie procesu ) , nieodzowny był także jego udział przy dokonywaniu niektórych czynności prawnych. Do niego należał też nadzór nad sprawowaniem opieki prawnej.

W wyniku rozwoju kontaktów z obcokrajowcami w 242r.p.n.e. powołano urząd pretora dla peregrynów, gdzie sprawował on jurysdykcje w sprawach gdzie przynajmniej jedną ze stron był z obcokrajowiec.

W procesie formułkowym pretor nadawał upoważnienie do wydania wyroku sędziemu. Ważnym przywilejem pretora w procesie formułkowym było uprawnienie do udzielenia lub odmówienia skargi .

21.Pomoc własna i obrona konieczna

Ogólnie pomoc własna przedstawiać się może jako:

1. samopomoc - ofensywna postawa zmierzająca do przywrócenia naruszonego stanu prawnego

2. obrona konieczna - mająca obronny charakter, celem której jest ochrona istniejącego stanu prawnego przed bezprawiem .

O ile państwo zwalczało samopomoc ( stosowaną głównie przez warstwy zamożne) , o tyle obrona konieczna była dopuszczalna, w myśl zasady `'że siłę można odeprzeć siłą''. Można ją było stosować celem odparcia bezprawnego i bezpośredniego zamachu, a poza tym tylko w przypadku, gdy bez obrony koniecznej powstałaby niepowetowana szkoda.

22.Polubowne rozstrzyganie sporów

Polubowne rozstrzygnięcie sporu polegało na umowie stron że bezpośrednio, z pominięciem fazy in iure, zwrócą się do osoby prywatnej zwanej arbitrem. Strony zobowiązywały się do zapłacenia kary umownej, jeżeli nie dostosują się do orzeczenia arbitra. Zobowiązanie do zapłacenia kary umownej dotyczyło stron również, gdy:

• powód pomimo orzeczenia arbitra wytoczył sprawę z powództwa cywilnego

• pozwany, jeśliby nie spełnił nakazu świadczenia.

Arbiter zobowiązywał się do rozpoznania sprawy i orzeczenia sentencji, a w przypadku opieszałości, wymuszał to pretor za pomocą grzywny lub zajęcia rzeczy należącej do arbitra.

Po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową bardzo często stosowane w praktyce było sądownictwo biskupie . Za porozumieniem stron , biskup, jako sędzia polubowny orzekał w sprawie co było podstawą do przeprowadzenia egzekucji , realizowaną przez władzę państwową.

23. Jurysdykcja

Pojęcie iurisdictio w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (głównie pretora)

24.Magistratury jurysdykcyjne

Składały się one z : pretora, edyla kurulnego, namiestnika prowincji i kwestora. Miały kompetencje do orzekania czy w konkretnym przypadku przysługuje powodowi możliwość pozwania przed sąd (actio), a pozwanemu jakiś zarzut procesowy (exceptio).

25.Jurysdykcja sporna(procesowa) i niesporna(nieprocesowa)

Władza rozstrzygania sporów nazywała się władzą jurysdykcyjną. Można wyróżnić dwa jej rodzaje:

1. sporna (iurisdictio contentiosa) - była wykonywana , gdy strony były w sporze. Polegała na tym, że spór rozstrzygano drogą sądową. Przysługiwała ona magistraturom rzymskim. Udzielały one odpowiedniej skargi osobom o to proszącym . W późniejszym czasie przysługiwała konsulom i edylom kurulnym.

2. niesporna (iurisdictio voluntaria) - polegała na dokonaniu przed magistraturą pewnych aktów prawnych, a osoby które dokonywały tego aktu nie były w sporze (np. wyzwolenie niewolnika). Taką jurysdykcyję prowadził konsul potem pretor.

26Sędzia w prawie rzymskim

Druga faza procesu (apud iudicem ) zwyczajnego odbywała się przed sędzią jednostkowym lub sądem kolegialnym.

Sędzia jednostkowy (iudex unus ) był typową postacią procesów zwyczajnych. Była to osoba prywatna (iudex privatus ) powoływana do rozstrzygnięcia konkretnego sporu. Sędziego powoływała magistratura, a uprawnienie do wydania wyroku udzielał pretor.

Sędziów powoływano z listy tworzonej w okresie republiki przez pretora, a w okresie pryncypatu - cesarza. Wybór polegał na porozumieniu stron , bądź losowaniu.

27.Sądy kolegialne

Sądy kolegialne (recuperatores ) zajmowały się sprawami mieszanymi tzn. dotyczącymi Rzymian, peregrynów oraz szczególnymi sprawami np. z tytułu rabunku, niesławy. Rekuperatorzy byli początkowo wzywani do rozstrzygania spraw podlegających jurysdykcji pretora dla peregrynów.

28.Sąd centumwiralny i decemwiralny

Sąd centumwiralny - nazwa pochodzi od pełnego składu kolegium (`'sąd 100 mężów'', choć często tę liczbę przekraczano ). W poszczególnych sprawach występowały tylko wydzielone zespoły (consilia, iudicia ), jako organy sądzące i to tylko wtedy gdy wartość spadku przekraczała 100 tys. sestersów. Przed sądem centumwiralnym obowiązywała zawsze procedura procesu legisakcyjnego, nawet po wprowadzeniu procesu formułkowego.

Sad decemwiralny - 10-cio osobowe kolegia rozstrzygające spory o wolność.

29.Zdolność procesowa

Zdolność procesowa, to zdolność do przedsiębrania czynności, które w procesie sądowym wywołają określony skutek prawny (np. uznanie przez pozwanego roszczeń powoda prowadziło do wyroku zasądzającego ).

Była to ogólna możność występowania w procesie jako powód lub pozwany.

Zdolność procesową posiadali tylko ludzie wolni, kobiety uzyskały pełną zdolność procesową dopiero za Dioklecjana czy Konstantyna Osoby niedojrzałe i chore umysłowo też nie posiadały zdolności procesowej.

30.Zdolność procesowa ,a legitymacja procesowa

O ile zdolność procesowa była to ogólna możność występowania w procesie jako powód lub pozwany, o tyle legitymacja procesowa była uprawnieniem do występowania w procesie w konkretnej sprawie.

Czynna legitymacja procesowa - w charakterze powoda;

Bierna legitymacja procesowa - w charakterze pozwanego.

31.Legitymacja procesowa

Legitymacja procesowa była uprawnieniem do występowania w procesie w konkretnej sprawie.

Czynna legitymacja procesowa - w charakterze powoda;

Bierna legitymacja procesowa - w charakterze pozwanego.

Np. w sprawie windykacyjnej w charakterze powoda mógł wystąpić tylko właściciel rzeczy, natomiast w charakterze pozwanego tylko osoba władająca tą rzeczą (złodziej czy znalazca ).

Pretor nie zezwalał na przeprowadzenie postępowania w przypadku braku legitymacji procesowej przynajmniej jednej ze stron.

32.Zastępstwo procesowe

Możliwość posłużenia się przez powoda lub pozwanego inną osobą do przeprowadzenia czynności procesowych. W procesie legisakcyjnym zastępstwo procesowe w zasadzie nie było dopuszczalne. Zostało uznane dopiero w proc. formułkowym. Zastępca występował w nim jako kognitor (cognitor) lub prokurator (procurator). Kognitor był ustanawiany przez stronę w obecności przeciwnika w postępowaniu in iure, przy czym zachowana musiała być stosowna formułka. Prokuratorem mógł być zarządca majątku strony, którego upoważnienie wynikało z posiadanego pełnomocnictwa do prowadzenia wszystkich interesów (procurator omnium rerum), lub pełnomocnictwa do zastępstwa tylko w procesie sądowym (procurator ad litem ).

33.Czas i miejsce postępowania sądowego

Czas

Postępowanie in iure mogło odbywać się tylko w dniach dozwolonych (dies fasti) , pozostałe dni (dies hefasti) poświęcone były bogom i wyłączone były z kalendarza procesowego. Wyłączonymi były także dni zgromadzeń ludowych. Dni zabronione zajmowały 1/3 roku. W cesarstwie chrześcijańskim kalendarz sądowy dostosowany został do potrzeb nowej religii.

Miejsce

Rzymski proces cywilny odbywał się w warunkach jawności, stąd pretorowie i sędziowie sprawowali swe funkcje na otwartych placach publicznych. Na prowincjach - podobnie - pretor zasiadał na podwyższeniu , na zaszczytnym krześle kurulnym, a strony rozprawiały przed nim w pozycji stojącej.

W okresie cesarstwa , zasada jawności postępowania nadal obowiązywała , ale praktyka była odmienna. Sami cesarze sprawowali sady w swoich pałacach , a podległe im sądy też funkcjonowały w pomieszczeniach zamkniętych z ograniczonym dostępem dla publiczności.

34.Właściwość sądowa

W prawie rzymskim rozróżniano dwa rodzaje właściwości sądowej (forum competens):

1. Rzeczowa - kwestię tą regulował podział kompetencji sądowej, np. spór targowy nie mógł być rozstrzygany na forum pretora, lecz tylko edyla kurulnego.

2. Miejscowa - jeżeli strony nie ustaliły inaczej to właściwym sądem do rozstrzygnięcia sporu był sąd miejsca zamieszkania pozwanego.

Innym kryterium był podział na sprawy `'większe''(causa maiores) i `'mniejsze''(causa minores) .

35.Actor sequitur forum rei

`'Powód idzie za sądem pozwanego'' . Zasada ta chroniła pozwanego przed niedogodnością stawania przed obcym forum. Była to podstawowa zasada właściwości miejscowej sądu.

Istniało oczywiście odstępstwo od tej zasady, w przypadku porozumienia stron co do wyboru sądu (prorogacja sądu).

36.Prorogato fori (prorogacja sądu)

Było to odstępstwo od zasady `'Powód idzie za sądem pozwanego'' w przypadku porozumienia stron co do wyboru sądu (prorogacja sądu).

37.Actio

W procesie legisakcyjnym actio, były to działania podejmowane przez wszystkich uczestników postępowania. W procesie formułkowym terminu actio używano na określenie ogółu czynności procesowych powoda.

W końcu sprecyzowano def. Actio, jako skargi lub powództwa wnoszonego przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego. Celus w księdze III Digestów: `'niczym innym jest skarga, jak prawem sądowego dochodzenia tego, co się komuś należy''.

38.Charakterystyka procesu legisakcyjnego

Proces legisakcyjny (najstarszy) wziął swoją nazwę stąd, iż postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio). Można więc było dochodzić tylko praw zapisanych w ustawach. Stąd wąski jego zakres zastosowania. Proces rozpoczynał się od wezwania powoda, aby pozwany stawił się przed organem wyposażonym we władzę jurysdykcyjną. W obu fazach postępowanie odbywało się ustnie, a w fazie pierwszej (in iure ) strony wypowiadały ściśle określone formułki i gesty, a każda pomyłka powodowała przegranie procesu - skrajny formalizm. Ponadto był on bardzo kosztowny ze względu na stosowanie tzw. legis actio sacramento, czyli zakładu . Obie strony po wypowiedzeniu formułek ustanawiały sacramentum - pewną kwotę pieniężną deponowaną w świątyni. W drugiej fazie ( apud iudicem ) sędzia rozstrzygał , czyje sacramentum jest słuszne i strona przegrywająca traciła je na rzecz świątyni, a jeśli był to pozwany musiał nadto zaspokoić roszczenia powoda pod rygorem egzekucji. Przed przystąpieniem do fazy apud iudicem strony dokonywały aktu litis contestatio, wzywały świadków i recytowały treść sporu. Litis contestatio powodowało tzw. zawisłość sporu, która to uniemożliwiała ponowne wszczęcie postępowania w tej samej sprawie. Stronom pozostawiano 30 dni na ugodę, w przypadku jej braku wybierano przed magistraturą sędziego który w apud iudicem wydawał wyrok od którego nie było odwołania. Znanych było 5 rodzajów legisakcji ; trzy służyły do rozwiązywania sporów , pozostałe do prowadzenia egzekucji.

39.Rodzaje legisakcji

Znanych było 5 rodzajów legisakcji tzw. modi lege agendi ; trzy pierwsze służyły do rozwiązywania sporów , pozostałe do prowadzenia egzekucji.

a)legis actio sacramento ( dwa rodzaje: na rzeczy i o charakterze zobowiązaniowym)

b)legis actio per iudicis postulationem - na żądanie sędziego

c)legis actio per condictionem

d)legis actio per manus iniectionem ( przez nałożenie ręki ) - skierowana przeciw osobie zasądzonego dłużnika.

e)legis actio per pignoris capionem - przez zabranie zastawu

40.Actiones in rem i actiones in personam

Actiones in rem to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw rzeczowych. Były skuteczne wobec każdego kto naruszył cudze prawo do rzeczy. W powództwach takich intentio formułki nie wymieniała nazwiska pozwanego tylko zawierała stwierdzenie, że sporna rzecz stanowi własność powoda, albo ma on w stosunku do tej rzeczy inne prawo rzeczowe. Konsumpcja skargi nie następowała z mocy prawa.

Actiones in personam to powództwa osobowe . Wnoszone były przeciw oznaczonej osobie, którą był dłużnik. Powód znajdował się z nim w stosunku obligatoryjnym, czyli zobowiązaniowym. Intentio formułki wymieniała nazwisko pozwanego, a konsumpcja skargi następowała z mocy prawa (ipso iure) w momencie litis contestatio.

41.Actiones utiles

Jedna ze skarg pretorskich, nawiązywała do uprawnień chronionych przez ius civile. Actiones utiles (skargi analogowe), których pretor udzielał wówczas, gdy brakowało jednej z wymaganych przez ius civile przesłanek odpowiedzialności.

42.Actiones in ius - in factum (conceptae)

Skargi opierające się wyłącznie na imperiumi pretora, za pomocą których pretor chronił jakiś stan faktyczny który nie znajdował w ius civile. Udzielał on wtedy skargi opartej nie na prawie , lecz na samym fakcie, który był opisany w treści formułki. Podstawą udzielenia były zdarzenia, które nie będąc chronione na podstawie ius civile , powinny zdaniem pretora uzyskać ochronę prawną ze względu na zasady słuszności (aequitas).

43. Konkurencja skarg

Niekiedy do ochrony jakiegoś uprawnienia , prawo przewidywało dwa lub więcej powództw. Była to tzw. konkurencja powództw. W takim wypadku powód mógł wybrać jedno z nich, ale tylko do momentu litis contestatio.

Niemożność stosowania powództw konkurencyjnych miała miejsce w przypadku, gdy zachodziła identyczność celu stosowania skargi z tej samej podstawy faktycznej. Uważano wtedy, że występuje identyczność przedmiotu sporu, co powodowało , że skutki litis contestation w jednej skardze rozciągały się na pozostałe.

44.Actiones poenales ( skargi penalne )

Służyły do dochodzenia przez poszkodowanego pewnej kwoty tytułem kary prywatnej od sprawcy przestępstwa. Skarga actiones poenales nie mogła być stosowana wobec dziedziców sprawcy, mogły być jednak stosowane przez dziedziców poszkodowanego.

45.Skargi odszkodowawcze i penalne

- Actiones rei pesecutoriae (skargi odszkodowawcze) celem ich było pokrycie poniesionej szkody;

- Actiones poenales ( skargi penalne ) służyły do wymierzania kary prywatnej;

- Actiones mixtae (skargi mieszane ) miały na celu zarówno uzyskanie odszkodowania jak i ukaranie sprawcy.

46.Actio popularis

Skargi, które mógł wnosić każdy obywatel. Była ona ograniczona czasowo do jednego roku w przypadku uszkodzenia ciała człowieka wolnego i w przypadku śmierci. Skarga za zniszczenie rzeczy nie była ograniczona terminem składania.

47.Powództwa działowe(actiones divisoriae)

Należały do nich :

• actio familiae erciscundae - powództwo o podział spadku pomiędzy współspadkobierców;

• actio communi dividundo - powództwo o podział wspólnej rzeczy pomiędzy współwłaścicieli;

• actio finium regundarum- powództwo o uregulowanie granic między sąsiadami.

W powództwach tego rodzaju sędziemu przysługiwało prawo do podziału rzeczy wspólnej z możliwością dopłaty przy podziale fizycznie nierównym, a gdy rzecz była niepodzielna przysądzał ją jednemu ze współwłaścicieli z możliwością spłaty równowartości pozostałych udziałów. Wyrok taki miał charakter konstytutywny bowiem kształtował nowy stan prawny.

48.Legis actio sacramento in rem - in personam

Legis actio sacramento in rem (forma dochodzenia władztwa nad rzeczami) : właściciel rzeczy, który został pozbawiony faktycznego władztwa nad rzeczą wzywał osobę posiadającą jego rzecz do stawienia się przed pretorem. Pozwany miał obowiązek stawić się przed urzędnikiem wraz z przedmiotem sporu lub jego symbolem. Powód wypowiadał wówczas ściśle określone przez ustawę słowa. Sprowadzały się one do stwierdzenia , że przedmiot sporu należy do niego na podstawie prawa Kwirytów. Pozwany, jeśli miało dojść do nawiązania sporu musiał postępować analogicznie. Działanie powoda nazywało się vindicatio , a pozwanego - contrvindicatio . Po złożeniu tych sprzecznych oświadczeń , symbolizujących , że obie strony mają prawo do rzeczy i że są gotowe tego prawa bronić , pretor polecał zaprzestanie tej symbolicznej „walki”. Potem , każda ze stron wypowiadała w kolejności następne formuły , z których wynikać miało , że wykazała zgodną z prawem władzę nad przedmiotem sporu. Obie strony wzywały się do ustanowienia sacramentum i na jego ustanowienie się zgadzały. Po wyznaczeniu sędziego prywatnego pretor oddawał rzecz w tymczasowe posiadanie jednej ze stron , która ustanawiała odpowiednich poręczycieli , gwarantujących zwrot rzeczy w przypadku przegrania procesu. Rola sędziego sprowadzała się do ustalenia , czyje sacramentum jest słuszne . Orzeczenie to stanowiło poza utratą zakładu, obowiązek wydania rzeczy. W razie nie wydania rzeczy wszczynano postępowanie egzekucyjne.

Legis actio sacramento in personam ( dochodzenie należności o charakterze osobistym )- Wierzyciel, w ściśle określonych słowach wypowiadanych przed pretorem stwierdzał istnienie obowiązku dłużnika wobec niego do określonego zachowania się

Zobowiązanie to było określane słowami dare oportare . W odpowiedzi pozwany powinien był w równie uroczystej formie zaprzeczyć istnieniu zobowiązania, na które powoływał się powód. W obustronnej provocatio sacramenti ustanawiano sędziego prywatnego , który miał rozstrzygnąć jedynie kwestię słuszności sacramentum. Ciężar udowodnienia istnienia zobowiązania spoczywał na powodzie, zaś rola pozwanego ograniczała się no negacji jego twierdzeń. Rozstrzygnięcie sędziego stwarzało obowiązek zapłaty sacramentum oraz jako iudicatum , obowiązek spełnienia świadczenia.

49.Bis de eadem re agere non licet

“Niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania” - konsekwencja aktu Litis contestatio, powodującej tzw. zawisłość sporu, przeprowadzanego na końcu fazy in iure. Sprowadzało się to do konsumpcji skargi. Nawet w przypadku próby ponownego wywołania skargi pretor miał możliwość jej paraliżowania.

50.Lex Aebutia ; Leges Iuliae (iudiciariae)

Lex Aebutia - ustawa , której uchwalenie datuje się na lata między 199 a 126 p.n.e. , uznająca proces formułkowy za zwyczajny, oficjalnie dopuszczalny obok legisakcyjnego. Konkurowały one ze sobą aż do

uchwalenia Leges Iuliae ( 17 r. p.n.e. ), która znosiła legis actiones . Od tego czasu proces formułkowy wszedł w miejsce legisakcyjnego.

51.In ius vocatio

W procesie formułkowym było to wezwanie pozwanego przez powoda do stawiennictwa przed pretorem.

W myśl Ustawy XII Tablic powód miał prawo , w przypadku odmowy stawiennictwa pozwanego, doprowadzić go siłą w ramach prawnie dozwolonej pomocy własnej.

52.Vindex i vadimonium

W przypadku nie zgłoszenia się pozwanego przed oblicze pretora powód mógł złożyć specjalną skargę.

Od jej konsekwencji (nawet zajęcia całego majątku pozwanego) mogła go uchronić interwencja Vindex, który gwarantował stawiennictwo pozwanego w terminie późniejszym. Vindex odgrywał też rolę w postępowaniu egzekucyjnym, kiedy to mógł wstawić się za zasądzonym pozwanym co prowadziło do uwolnienia dłużnika i wszczęcia nowego postępowania, w którym vindex stawał się stroną. Jeżeli znów zasądzono by dłużnika wyrok opiewał na podwójną wartość ( duplum ).

Vadimonium to praktyka gwarantowania stawiennictwa przed sądem pod rygorem zapłaty określonej kwoty pieniężnej. Była to tylko kara za nieobecność, w żadnym razie nie zwalniała o ewentualnej kary procesowej.

53.Pozycja pozwanego w stadium in iure

In iure, jako pierwsza faza procesu formułkowego i legisakcyjnego dawał pozwanemu kilka możliwości zachowań. Confessio in iure - akt uznający roszczenia powoda przez pozwanego. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie in iure, a confessio stanowiło wyrok i tytuł egzekucyjny.

Iusiurandum in iure - przysięgę w obecności pretora o nieistnieniu roszczenia , która zastępowała wyrok i oddalała powoda z jego żądaniem. Przysięgę taką mógł też złożyć powód, co kończyło się wyrokiem uznającym roszczenie. Przysięgę składała tylko jedna strona , ale czyniono to niechętnie ze względu na bardzo surowe kary za krzywoprzysięstwo.

Jeśliby przedmiotem roszczenia była rzecz, pozwany nie chcąc wchodzić w spór musiał rzecz tę oddać, w innych sprawach musiał zaspokoić roszczenia powoda.

W przypadku zaprzeczenia roszczeniom powoda , rozpoczynał się proces - wyjątek stanowiło orzeczenie pretora o nie udzieleniu actio powodowi.

54.Confessio in iure

Akt uznający roszczenia powoda przez pozwanego. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie in iure, a confessio stanowiło wyrok i tytuł egzekucyjny.

55.Confessus pro iudicato est…

Sformułowanie, będące konsekwencją confessio in iure , stanowiące, iż `'uznający roszczenie uchodzi za zasądzonego ponieważ sam niejako wydaje wyrok na siebie''.

56.Środki obrony pozwanego

Proces mógł toczyć się tylko wtedy, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja ) Negacja z kolei nakładała na powoda obowiązek przedstawienia dowodu, na słuszność twierdzeń zawartych w intentio. Sędzia uwalniał pozwanego w przypadku nieudanego dowodu powoda.

Innym środkiem obronnym była exceptio , czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową. O oceny sędziego zależała decyzja podtrzymująca bądź uchylająca twierdzenia stron.

57.Exceptio

Exceptio. czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową, umieszczoną zawsze między intentio, a condemnatio. Prawdziwość exceptio w zasadzie udowodnić musiał pozwany. Jednak przez exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce.

Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie , lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.

58.Exceptio rei iudicatae - spór został rozstrzygnięty wyrokiem

Było to prawo pozwanego do postawienia zarzutu powodowi , że w tym sporze miało już miejsce rozstrzygnięcie sądowe .

Dopiero wówczas następowała konsumpcja skargi. Sytuacja taka dotyczyła tylko skarg opartych na fakcie, lub skarg in rem.

59.Litis contestatio

Przed przystąpieniem do fazy apud iudicem strony dokonywały aktu litis contestatio, wzywały świadków i recytowały treść sporu. Litis contestatio powodowało tzw. zawisłość sporu, która to uniemożliwiała ponowne wszczęcie postępowania w tej samej sprawie. Stronom pozostawiano 30 dni na ugodę, w przypadku jej braku wybierano przed magistraturą sędziego który w apud iucem wydawał wyrok od którego nie było odwołania.

60.Skutki litis contestatio

“Niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania” - konsekwencja aktu Litis contestatio, powodującej tzw. zawisłość sporu, przeprowadzanego na końcu fazy in iure. Sprowadzało się to do konsumpcji skargi. Nawet w przypadku próby ponownego wywołania skargi pretor miał możliwość jej paraliżowania.

61.Formułka procesowa

Formuła była rezultatem postępowania w fazie in iure , gdy pretor udzielał ochrony prawnej powodowi i była uzgadniana między stronami jej treść . Na swym początku wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie apud iudicem, określając maksymalnie zwięźle warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

62.Treść formułki procesowej

Wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie apud iudicem, określając maksymalnie zwięźle warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego .

63.Części formułki procesowej

Gaius w budowie formułki wyodrębnia 6 części:4 zwyczajne ( intentio, demonstratio, condemnatio, adiudicatio)

oraz 2 nadzwyczajne ( exceptio, praescripto )

- Intentio - część formułki zawierająca treść żądania powoda.

- Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie.

- Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego.

- Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności.

- Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego.

- Praescripto - umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części.

64.Formułki prejudycjalne (actiones preiudiciales )

Formułki , składające się tylko z intentio , w których powód nie domagał się zasądzenia kogoś, lecz sądowego ustalenia jakiejś sytuacji faktycznej lub prawnej mającej znaczenie w innym procesie, np. ustalenie czy ktoś jest osoba wolną.

65.Zyczajne i nadzwyczajne części formułki procesowej

Do zwyczajnych części należały:

- Intentio - część formułki zawierająca treść żądania powoda.

- Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie.

- Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. Jej charakterystyczną cechą było to, że zawsze opiewała na pewną określoną , bądź nieokreśloną kwotę pieniężną nawet wtedy gdy proces toczył się o rzecz.

- Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności.

Nadzwyczajne części to:

- Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego.

- Praescripto - umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części. Miało to miejsce w przypadku spełnienia świadczenia w ratach. Powód unikał w ten sposób konsumpcji skargi o całość , która normalnie , była następstwem litis contestatio.

66.Exceptio doli

Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie , lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.

67.Ekscepcje dylatoryjne i premptoryjne

Przez exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce. Jeżeli okoliczności te całkowicie paraliżowały roszczenie powoda, zarzuty takie zwano ekscepcje premptoryjne (exceptiones pretemtoriae)

- ekscepcje dylatoryjne - uniemożliwiały dochodzenie roszczenia w danym momencie lub okolicznościach, lecz nie wykluczały takiej możliwości w innym momencie czy okolicznościach.

68.Postępowanie apud iudicem

Postępowanie apud iudicem czyli przed sędzią rozpoczynało się postępowaniem dowodowym, a kończyło wydaniem wyroku. W trakcie postępowania sędzia wydawał polecenia przygotowujące do rozstrzygnięcia sprawy. Miał tylko obowiązek zapewnić stronom możliwość swobodnej i wyczerpującej wypowiedzi.

69.Postępowanie dowodowe

Postępowanie dowodowe to pierwszy etap apud iudicem . Jego przedmiotem były tylko okoliczności faktyczne , z których powód wyprowadzał żądanie , a pozwany - ewentualnie - zgłaszał zarzut procesowy. Sędzia ograniczał się wyłącznie do faktów przedstawionych mu przez strony, a o tym na jakie okoliczności strony musiały przedstawić dowody określał

tzw. ciężar dowodu (onus probandi) Ocena materiału dowodowego należała do niczym nie skrępowanego uznania sędziego. Mógł on , bez względu na rodzaj dowodów , uznać za prawdziwe tylko te , które trafiały mu do przekonania.

70.Ciężar dowodu

Ciężar dowodu zawsze spoczywał na stronie procesu. Na powodzie ciężar dowodu spoczywał w odniesieniu do tych okoliczności faktycznych, na których opierał swoje żądanie („na powodzie spoczywa ciężar dowodzenia”), pozwany zaś musiał udowodnić te fakty , z których wywodził zarzut procesowy („pozwany w ekscepcji jest powodem”). Nikt nie musiał udowadniać istniejącego prawa bo zawsze winien znać go sąd.

71.Środki dowodowe

Środki dowodowe, jakimi posługiwały się strony to:

• świadkowie (przede wszystkim )

• dokumenty

• opinie biegłych

• oględziny

• niekiedy również przesłuchanie stron

72.Zasady sędziowskiej oceny dowodów

Ocena materiału dowodowego należała do niczym nie skrępowanego uznania sędziego. Mógł on , bez względu na rodzaj dowodów , uznać za prawdziwe tylko te , które trafiały mu do przekonania. Była to zasada sędziowskiej oceny dowodów.

W trakcie procesu formułkowego, sędzia mógł wysnuć wniosek o prawdziwości faktu na podstawie na podstawie innych ustalonych okoliczności. Występowało też , choć sporadycznie, domniemanie prawne, czyli zobowiązanie sędziego do przyjęcia za prawdziwy jakiś fakt, na podstawie innych , już ustalonych faktów.

73.Pluris petitio ( res, tempus, locus, causa )

Pluris petitio czyli nadmierne żądanie . W przypadku gdy powód posługiwał się formułką z zawartym w intentio ściśle określonym żądaniem ( intentio certa ), ryzykował przegranie całego procesu gdyby w fazie apud iudicem okazało się, że żąda od pozwanego:

• więcej niż się należało ( res )

• przedwcześnie ( tempus )

• nie tam gdzie żądać powinien ( locus )

• z niewłaściwej podstawy prawnej ( causa )

74.Zasada kondemnacji pieniężnej

Zgodnie z tą zasadą ( condemnatio pecuniara ) nawet w przypadku procesu o wydanie rzeczy lub wykonanie zobowiązania , sędzia zasądzał pozwanego tylko na zapłacenie pewnej kwoty pieniężnej. Pamiętać jednak należy , że wysokość tej kwoty określał powód

75.Actiones arbitrariae

Była to skarga arbitralna, z dodatkowym upoważnieniem dla sędziego. Do skarg tych należały wszystkie actiones in rem . W formułce ( pomiędzy intentio, a condemnatio), pretor umieszczał odpowiednią klauzulę („jeśli zgodnie z twą oceną nie zwróci, względnie nie okaże - zasądź”) uzależniającą zasądzenie pozwanego od tego czy na wezwanie sędziego wyda on lub okaże rzecz, czy nie. Actiones arbitrariae miała na celu ochronę interesu powoda bowiem zgodnie z condemnatio pecuniara (część formułki opiewająca na pewną kwotę), pozwany mógł być zasądzony tylko na kwotę pieniężną, a nie na wydanie rzeczy. W przypadku nie okazania lub nie wydania rzeczy , sędzia zasądzał pozwanego na kwotę , którą ustalał powód.

76.Wyrok i jego treść

Wyrok kończył postępowanie procesowe. Sędzia podawał go ustnie , bez konieczności podawania motywów jakie wpłynęły na jego treść. W wyroku sędzia ustosunkowywał się do żądania zawartego w formułce procesowej lecz w treści orzeczenia zgodnie z zasadą condemnatio pecuniara zasądzał pozwanego tylko na zapłacenie pewnej kwoty pieniężnej.

77.Skutki wyroku

Wyrok ustalał ostatecznie stan prawny między stronami. Jego konsekwencje to:

• formalna prawomocność wyroku (stronom nie przysługiwało odwołanie od wyroku)

• materialna prawomocność wyroku (wyłączała możliwość wniesienia powtórnej skargi w tej samej sprawie, poprzez albo niewyrażenie zgody przez pretora, albo poprzez udzielenie „zarzutu sprawy osądzonej”

• stanowił tytuł egzekucyjny , a więc był podstawą do przymusowego postępowania wykonawczego.

78.Res iudicata

79.Sposoby podważania wyroku

Z uwagi na brak hierarchii sądownictwa rzymskiego ,istniał jeden sposób podważenia wyroku , a mianowicie pretor na podstawie posiadanego imperium , za pomocą środka nadzwyczajnego tzw. restitutio in integrum mógł anulować wyrok w przypadku stwierdzenia sfałszowania dowodów lub przekupienia sędziego.

Uznać również można, że interwencja vindex'a służyć mogła jako podważenie wyroku, ale mogła ona tylko -choć nie musiała- spowodować zmianę wyroku.

Dopiero proces kognicyjny wprowadza apelację, która na dobrą sprawę nie jest środkiem na podważenie wyroku.

80.Postępowanie egzekucyjne

Postępowanie egzekucyjne (następstwo : wyroku zasądzającego, uznania roszczenia przez pozwanego, przysięgi powoda) rozpoczynało się jeśli pozwany w ciągu 30 dni od zasądzenia nie zaspokoił roszczeń.

81.Pojęcie i rodzaje egzekucji

Rodzaje egzekucji:

Osobista - w procesach legisakcyjnych zwana legis actio per manus iniectionem ( przez nałożenie ręki ) - przeprowadzana była przez wygranego powoda . Więził pozwanego przez 60 dni , zaś w ostatnim okresie przetrzymywania musiał wyprowadzać go na targ i ogłaszać publicznie należną sobie sumę. Jeśli nikt dłużnika nie wykupił, miał prawo przetrzymać go do czasu odpracowania długu, sprzedać w niewolę , a nawet zabić. Tak surowe rygory egzekucji osobistej złagodziła Lex Poetelia z 326 r. p.n.e. zakazując sprzedania w niewolę i zabicia dłużnika. W egzekucji osobistej w procesie formułkowym dłużnik odpracowywał dług. Egzekucja osobista ustąpiła jednak miejsca egz. majątkowej.

Majątkowa- twór prawa pretorskiego , miała charakter generalny , gdyż obejmowała cały majątek pozwanego.

82.Egzekucja majątkowa ( venditio bonorum )

Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati . Najpierw pretor wprowadzał powoda w posiadanie majątku dłużnika, następnie obwieszczał to w najbardziej uczęszczanych miejscach miasta. Do egzekucji mogły przystąpić inne osoby , które miały pretensje do tegoż dłużnika. Przy większej liczbie dłużników wybierali oni spośród siebie magistra bonorum , który sprzedawał majątek w drodze licytacji.

83.Formy egzekucji majątkowej

a)Na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati

b)Cessio bonorum - możliwość dobrowolnego oddania własnego majątku na rzecz wierzycieli.

84.Cessio bonorum

Pozasądowa możliwość dobrowolnego oddania własnego majątku na rzecz wierzycieli przez dłużnika który stał się niewypłacalny nie z własnej winy (np. suszy, epidemii). Wystarczało złożenie stosownego oświadczenia pisemnego lub ustnego. Majątek dłużnika był licytowany , ale mógł on sobie pozostawić środki niezbędne do utrzymania. Unikał również egzekucji osobistej i infamii (ujmy na czci obywatelskiej).

85. Egzekucja majątkowa uniwersalna i syngularna

Egzekucja uniwersalna skierowana była na cały majątek dłużnika (zastąpiła ona egzekucję osobistą ) Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati. Pozwany mógł zakwestionować zasadność egzekucji ( infitiatio) i dochodziło wtedy do ponownego zbadania sprawy, ale musiał liczyć się z faktem , iż w przypadku nieuzasadnionej inficjacji zasądzony zostanie na podwójną wartość sporu. Jeśli nie kwestionował egzekucji powód wchodził w majątek pozwanego.

Egzekucja sygnularna odnosiła się do osób stanu senatorskiego, osób niedojrzałych i chorych umysłowo. Egzekucja przeprowadzana była tylko na części majątku , zaspokajającej pretensje wierzycieli. Ten typ egzekucji stał się w procesie kognicyjnym normalnym sposobem egzekwowania wszelkich roszczeń

86.Procec kognicyjny ( cognito extra ordinem )

Proces kognicyjny stosowany początkowo w sprawach , które nie otrzymały ochrony prawnej w ramach procesu formułkowego z biegiem czasu stosowany był coraz częściej, aż wreszcie , w końcu III w. n.e. stał się jedynym .

Jego cechy charakterystyczne:

• Brak podziału na in iure i apud iudicem ,a w konsekwencji wyszła z użycia formułka procesowa.

• Strony procesu nie dokonywały wyboru sędziego Proces toczył się przed urzędnikiem państwowym, skupiającym władzę sądowniczą i administracyjną. Każda jednak ze stron mogła żądać wyłączenia urzędnika , gdy nie była pewna jego bezstronności ( iudex suspectus - sędzia podejrzany ).

• W okresie dominatu dochodziło do ograniczenia jawności procesu.

• Postępowanie stawało się coraz bardziej piśmienne, pisemnej formy wymagały czynności procesowe stron, orzeczenia sądowe.

• Odstąpiono od swobodnej oceny dowodów na rzecz tzw. legalnej oceny dowodów która wprowadzała ich hierarchiczność.

Postępowanie rozpoznawcze.

Rozpoczynało się pisemnym wezwaniem (datowane i podpisane ) zawierającym żądanie ochrony prawnej i okoliczności na jego poparcie tzw. pozew. Jeżeli sędzia uznał powództwo, poprzez specjalnego urzędnika (executor), przesyłał pismo pozwanemu. Pozwany mógł wtedy albo zaspokoić żądania powoda albo zobowiązany był pisemnie odpowiedzieć na pozew i uiścić opłaty sądowe. Jeśli strony stawiły się przed sądem w wyznaczonym terminie następowała ustna rozprawa. W procesie kognicyjnym pojawiła się tzw. interwencja uboczna , osoba trzecia mająca interes w wygranej pozwanego mogła na jego wniosek przystąpić i popierać go w procesie. Procesowi kognicyjnyjnemu znane było postępowanie zaoczne. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sędzia na piśmie wydawał wyrok ale ogłaszał go ustnie.

Postępowanie wykonawcze.

W procesie kognicyjnym przymusowe wykonanie wyroku prowadził organ sądowy, przy czym wierzyciel miał prawo wyboru między egzekucją osobistą, a majątkową . Najpierw wydawany był nakaz egzekucji, z określonym terminem dobrowolnego spełnienia obowiązku, po upływie tego terminu przystępowano do egzekucji, którą przeprowadzano różnie, w zależności od treści sentencji. Gdy zasądzenie opiewało na wydanie rzeczy, następowało jej zajęcie (również przy użyciu siły zbrojnej) i wydanie powodowi. Gdy zasądzenie opiewało na świadczenie pieniężne, zajmowano dłużnikowi majątek celem sprzedaży, lecz tylko tyle ile trzeba było na zaspokojenie żądania wierzyciela. Sprzedaż odbywała się na zasadzie otwartej licytacji, a nadwyżkę ze sprzedaży zwracano dłużnikowi.

W egzekucji osobistej więzienie prywatne zastąpiono publicznym.

87.Prawomocność wyroku i apelacja

Dopiero w procesie kognicyjnym pojawiła się możliwość apelacji od wyroku. Na żądanie co najmniej jednej strony całą sprawę od początku rozpatrywał i rozstrzygał nowym wyrokiem sąd wyższej instancji. Co istotne, w momencie wniesienia apelacji wstrzymywano egzekucję. Apelację składało się za pośrednictwem sądu , którego orzeczenie było zaskarżane pismem zwanym libellus apelationis. Strona przeciwna mogła na takie pismo odpowiedzieć libellus refutatorius, zbijając w nim argumenty zawarte w apelacji . Terminem składania apelacji było 10 dni od momentu, kiedy zainteresowana strona powzięła wiadomość o wydaniu orzeczenia. Niedopuszczalna była apelacja strony , chcącej zaskarżyć niekorzystny wyrok wydany pod jej nieobecność (zaocznie ). Orzeczenie sądu wyższej instancji zastępowało wyrok zaskarżony.

Orzeczenie stawało się formalnie i materialnie prawomocne, ze skutkiem wstecznym, po upływie terminu przewidzianego na złożenie apelacji. W przypadku oddalenia apelacji orzeczenie sądu niższej instancji stawało się ostateczne, z chwilą wydania wyroku apelacyjnego, a zatwierdzając wyrok niższej instancji po rozpatrzeniu apelacji czynił go wykonalnym z chwilą ogłoszenia.

88.Środki ochrony pozaprocecowej

1. Restitutio in integrum - przywrócenie do stanu pierwotnego;

2. Interdicta - pretorski lub namiestniczy nakaz pod adresem jednej ze stron aby coś uczyniła lub zaniechała wydawany na żądanie drugiej strony;

3. Missio in possessionem - wprowadzenie zainteresowanego we władanie majątkiem drugiej osoby , całym (missio in bona ) lub częścią (missio in rem );

4. Stypulacje pretorskie - słowne i w odpowiedniej formie przyrzeczenia stron.

89.Stypulacje gwarancyjne - cautio damni infecti

90.Stypulacje pretorskie oraz missiones

Były to słowne i w odpowiedniej formie przyrzeczenia stron , których treść określał pretor. Służyły do udzielenia stronie zabezpieczenia (cautio) które umożliwiało realizację roszczenia w wypadku zaistnienia szkody w trakcie procesu , jak i poza nim. Zawarcie stypulacji mógł pretor na stronie wymusić : grożąc wprowadzeniem przeciwnika w jej majątek (missio in bona), odmawiając powodowi skargi (denegatio actionis ), przyznając pozwanemu odpowiednią exceptio.

91.Interdykty

Interdicta - pretorski lub namiestniczy nakaz pod adresem jednej ze stron aby coś uczyniła lub zaniechała wydawany na żądanie drugiej strony. Celem interdyktu było przeciwdziałanie stanowi rzeczy , który naruszał porządek prawny. Dlatego też pretor nie badał zasadności interdyktu. Jeśli adresat podporządkowywał się nakazowi sprawa kończyła się osiągając swój cel. W przypadku przeciwnym interdictum stanowiło podstawę wszczęcia procesu, który orzekał jego zasadność.

Interdykty zmierzały do:

• zmuszenie adresata do zwrotu czegoś (interdicta restitutoria ) - np. nakaz oddania zawłaszczonej rzeczy

• do okazania czegoś lub kogoś ( interdicta exhibitoria ) - np. rozkaz okazania testamentu

• do zaniechania czegoś ( interdicta prohibitoria ) - np. zakaz naruszania cudzego posiadania siłą

92.Restitutio in integrum

Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego) - pozaprocesowy środek ochronny udzielany przez pretora po zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając za niebyły fakt , z którym prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne. Typowymi podstawami były : przymus (metus ), podstęp ( dolus ), błąd ( error ), niedojrzałość kontrahenta, umotywowana nieobecność ( absentia )

12

---