ROZDZIAŁ III - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIEDZICZENIA

OTWARCIE SPADKU

• jest to termin techniczno - prawny określający zdarzenie prawne jakim jest śmierć spadkodawcy, pociągająca za sobą przejście praw i obowiązków majątkowych na jego spadkobierców

• chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci spadkodawcy (art. 924 k.c.)

• chwilę otwarcia spadku określa się nie tylko co do dnia, ale z większą precyzją w odniesieniu do czasu okoliczność ta decyduje o wyznaczeniu kręgu spadkobierców w wy­padkach, gdy dwie osoby, z których jedna mogła dziedziczyć po drugiej, zmar­ły wprawdzie tego samego dnia, ale w różnych godzinach albo nawet w odstę­pie kilku minut

• zgodnie z tym, przepisy prawa polskiego dotyczące udokumentowania faktu śmierci przewidu­ją wskazanie nie tylko dnia, ale i godziny, w której śmierć nastąpiła. W akcie zgonu wymienia się datę, godzinę i miejsce zgonu. Jeżeli chwili tej nie można ściśle ozna­czyć (w razie znalezienia zwłok), należy wskazać na podstawie opinii lekarskiej moment najbardziej prawdopodobny lub przynajmniej granice czasowe chwili zgonu

• z chwilą otwarcia spadku, spadkobierca nabywa spadek (art. 925 k.c.)

• według stanu rzeczy istniejącego w chwili otwarcia spadku ocenia się

1. zdol­ność spadkobiercy do dziedziczenia

2. skład majątku spadkowego.

POJĘCIE DZIEDZICZENIA. POWOŁANIE DO DZIEDZICZENIA

mechanizm dziedziczenia

• na gruncie prawa polskiego spadek przechodzi w drodze dziedziczenia z mocy samego pra­wa bezpośrednio na spadkobiercę (spadkobierców), i to z chwilą otwarcia spadku, co jednak nie wyklucza możliwości odrzucenia spadku w określonym terminie

• rozwiązania przyjęte na gruncie innych ustawodawstw:

1. prawo rosyjskie i wło­skie spadkobierca nabywa spadek dopiero z chwilą jego przyjęcia; jednakże i tu skutki przyjęcia spadku działają wstecz od chwili jego otwarcia

2. prawo austriackie przejście spadku na spadkobierców następuje na mocy odpowiedniego orzeczenia organu państwowego (wydania przez sąd orzeczenia noszącego nazwę dekretu dziedzictwa)

3. prawie angielskie i w ustawodawstwo Stanów Zjednoczonych spadek przechodzi zrazu w zarząd osoby wyznaczonej przez spadkodawcę lub przez sąd, która ma za zadanie zaspokojenie długów spadku oraz wykonanie ewentualnych zapisów i poleceń spadkodawcy, a następnie pozostały majątek przekazuje przez czynność prawną spadkobiercy (lub spadkobiercom — w odpowiednich częściach). System ten, ze względu na związane z nim komplikacje i koszty, jest dostosowany do sytuacji, w której spadkodawca pozostawił znaczniejszy majątek spadkowy

sukcesja uniwersalna

• z sukcesją uniwersalną mamy do czynienia wtedy, gdy w wyniku jednego zdarzenia prawnego następca prawny wstępuje w ogół praw i obowiązków swojego poprzednika

• określana jest również następstwem prawnym pod tytułem ogólnym

• przykładem sukcesji uniwersalnej jest właśnie dziedziczenie; sukcesja uniwersalna występuje także poza dziedziną prawa spadkowego, ale tylko w wypadkach wyraźnie w ustawie przewidzianych (np. przy łączeniu się osób prawnych, por. art. 101 pr. spółdz.; art. 494 § l k.s.h.)

dziedziczenie

Na spadkobiercę (spadkobierców) przechodzi całość praw i obowiązków majątkowych należących do spadku (successio in universitatem).

Płyną stąd dalsze konsekwencje:

1. spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe, zaliczone do spad­ku, niezależnie od ich charakteru (ruchomości czy nieruchomości)

• nie mają tu zastosowania przepisy prawa cywilnego, które odnoszą się do nabycia pod tytułem szczególnym i przewidują odmienne zasady w zależności od charakteru prawa majątkowego, jakie jest przedmiotem nabycia

2. jeżeli jest kilku spadkobierców, nabywają oni wszyscy razem spadek jako całość, przy czym udział każdego z nich - zarówno w tej całości, jak i w po­szczególnych przedmiotach majątkowych jest określony za pomocą ułamka (w tzw. części idealnej)

3. nabycie w drodze sukcesji uniwersalnej jest nabyciem pochodnym pra­wa majątkowe należące do spadku przechodzą na spadkobierców w takim zakre­sie, w jakim przysługiwały one spadkodawcy. Przewidziane przy przeniesieniu praw przez czynność prawną wyjątki od zasady nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet (art. 169 k.c. i 5-10 ust. hip.) nie mogą mieć analogicznego zastosowania do dziedziczenia

4. na spadkobiercę (spadkobierców) przechodzą i te prawa majątkowe, któ­re spadkodawca przeznaczył innej osobie w drodze zapisu, a zapisobierca uzy­skuje tylko względem spadkobiercy roszczenie o przeniesienie nań odpowied­niego prawa

odrzucenie spadku

• spadkobierca prawa i obo­wiązki majątkowe, wchodzące w skład spadku, nabywa wprawdzie z chwilą otwarcia spadku z mocy samego prawa, bez potrzeby składania oświadczenia woli w przedmiocie przyjęcia spadku, jednakże w oznaczonym terminie (art. 1015 § l k.c.) może on spadek odrzucić.

Dopóki zatem:

1. termin ten nie upłynął

2. spadkobierca nie złożył wcześniej oświadczenia o przyjęciu spadku,

przej­ście na spadkobiercę praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy ma charak­ter tymczasowy prowizoryczny.

Staje się ono ostateczne dopiero po upływie wy­mienionego terminu albo po wcześniejszym złożeniu oświadczenia o przyjęciu spadku.

• jeżeli natomiast spadkobierca odrzucił spadek, jest on wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c.), a w kon­sekwencji uważa się, że spadek bezpośrednio z chwilą jego otwarcia przeszedł był na tych spadkobierców, którzy zostali powołani wskutek odrzucenia spadku przez danego spadkobiercę.

podstawa sukcesji

Otwarcie spadku pociąga za sobą przejście praw i obo­wiązków wchodzących w skład spadku na spadkobiercę, który jest powołany do spadku powołanie do spadku może wynikać tylko

1. z ustawy

2. z testamentu (art. 926 § l k.c.)

3. po części z ustawy, po części z testamentu nie przyjęto przy tym znanej prawu rzymskie­mu zasady nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest.

• Tak jest, jeżeli:

1. spadkodawca powołał w testamencie spadkobiercę (lub spadkobierców) tylko do części spadku

2. jeżeli którakolwiek z osób powołanych do całości lub części spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 3 k.c.), a spadkobierca wyłączył przyrost i nie przewidział podstawienia

skuteczność powołania

Powołanie do spadku, wynikające czy to z ustawy, czy z testamentu, jest skuteczne tylko wtedy, gdy spadkobierca:

1. ma zdolność do dziedziczenia

2. nie został on uznany za niegodnego

3. nie zrzekł się dziedziczenia.

ZDOLNOŚĆ DO DZIEDZICZENIA

istota

• zdolność do dziedziczenia jest jednym z przejawów zdolności praw­nej prawa cywilnego.

• dziedziczyć może ten, kto może być podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego.

• OSOBA FIZYCZNA ma zatem zdolność do dziedziczenia od chwili swego urodzenia

WYJĄTEK: dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe

• OSOBY PRAWNA

• jedyną osobą prawną, która może dziedziczyć z ustawy, jest Skarb Państwa; Wszystkie inne osoby prawne mogą dziedziczyć jedynie z testamentu

• konieczną prze­słanką zdolności osoby prawnej do dziedziczenia jest jej istnienie w chwili otwarcia spadku, albowiem dopiero od chwili swego powstania osoba prawna ma zdol­ność prawną.

WYJĄTEK: fundacja ustanowiona przez spadkobiercę w testamencie(ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach

zdolność a otwarcie spadku

Jak już powiedzieliśmy, przesłanka zdolności do dziedziczenia musi być spełniona w chwili otwarcia spadku. Powołany prze­pis obejmuje dwa elementy. Mianowicie w chwili otwarcia spadku spadkobier­ca musi:

a) już istnieć,

b) jeszcze istnieć.

niezdolność do dziedziczenia

• osoba, która w chwili otwarcia spadku nie odpowiada omówionym wyżej przesłankom zdolności do dziedziczenia, jest nie­zdolna do dziedziczenia, tzn. nie może dziedziczyć po żadnym spadkodawcy zmarłym w owej chwili (określana jako bezwzględna niezdolność do dziedziczenia)

• w doktrynie można spotkać tzw. względ­nej niezdolności dziedziczenia. Przez to określenie rozumie się sytuację, w której dana osoba nie może dziedziczyć tylko po pewnym, określonym spadkodawcy, chociaż została powołana do spadku. W prawie polskim osoba, która była świad­kiem przy sporządzaniu testamentu, jak również jej małżonek, krewni i powino­waci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przy­sposobienia nie mogą otrzymać na podstawie tego testamentu żadnych przysporzeń (w postaci powołania do dziedziczenia ani w postaci zapisu), ponieważ odpowiednie postanowienie testamentowe byłoby nieważne. W pewnych wypadkach ustawa przewiduje tu jednak sankcję ostrzejszą, mianowicie nieważność całego testamentu.

Dokonywanie podziału niezdolności do dziedziczenia na bezwzględną i względ­ną nie jest zasadne. Wynika ono z błędnego przekonania jakoby odsunięcie od dziedziczenia świadka testamentu oraz wymienionych przez ustawę jego krewnych i powinowatych było konsekwencją braku zdolności tych osób do dziedziczenia po spadkodawcy. W rzeczywistości natomiast w opisywanej sytuacji mamy wyłącznie do czynienia z problemem ważności czynności prawnej. Wprowadzenie kategorii względnej niezdolności do dzie­dziczenia nie jest także właściwe teoretycznie. Zdolność do dziedziczenia jest bo­wiem wycinkiem zdolności prawnej, ta ostatnia zaś - jako najbardziej ogólna ka­tegoria prawa cywilnego — nie może mieć charakteru względnego.

zdolność zapisobiercy

Przepisy o zdolności do dziedziczenia stosuje się odpowiednio do zapisobiercy (art. 972 k.c.).

NIEGODNOŚĆ

• instytucja ta opiera się na założeniu, że w pew­nych wypadkach doniosłe względy etyczne przemawiają przeciwko temu, aby dana osoba dziedziczyła po spadkodawcy

• wyłączenie danego spadkobiercy od dziedziczenia ze względów natury etycz­nej może być ujęte w prawie spadkowym w różny sposób, mianowicie może ono następować:

1. z mocy samego prawa

2. na podstawie odpowied­niego orzeczenia sądu to rozwiązanie przyjęto w prawie polskim, przy czym podstawą uznania spadkobiercy za niegodnego mogą być określone fakty, które zaszły bądź przed otwarciem spadku, bądź później.

przypadki niegodności

Prawo polskie przewiduje następujące stany faktycz­ne, które uzasadniają niegodność spadkobiercy (art. 928 §1 k.c.):

1. dopuszczenie się umyślne ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy

2. nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub od­wołania testamentu albo też przeszkodzenie mu - podstępem lub groźbą - w sporządzeniu lub odwołaniu testamentu

3. umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu pod­robionego lub przerobionego przez inną osobę.

ad 1.

• czyn spadkobiercy, uzasadniający jego nie­godność, jest ex definitione przestępstwem

• nie znaczy to jednak, że konieczną przesłanką uznania spadkobiercy na nie­godnego jest skazanie go w procesie karnym za popełnienie przestępstwa odpo­wiadającego jednemu ze stanów

• jeżeli doszło do skazania spadko­biercy, sąd cywilny jest związany wyrokiem sądu karnego w granicach art. 11 k.p.c.; natomiast jeżeli do skazania nie doszło, sąd cywilny władny jest samodzielnie dokonać odpowiednich ustaleń (SN)

ad 2.

• należy podkreślić, że spadkobierca, który podstępem lub groźbą nakło­nił spadkodawcę do sporządzenia testamentu, może być uznany za niegodnego, chociaż testament ten jest nieważny (art. 945 k.c.)

ad 3.

• w zasadzie nie wyłącza niegodności dziedziczenia okoliczność, że testament zniszczony przez spadkobiercę umyślnie, tj. w zamiarze usunięcia skutków praw­nych związanych z jego sporządzeniem, okazał się testamentem nieważnym.

• nie stanowi jednak przyczyny niegodności zniszczenie przez spadkobiercę testamentu w przekonaniu, że jest on nieważny i wskutek tego pozbawiony znaczenia praw­nego.

Postanowienia art. 928 § 1 k.c. należy interpretować ściśle, zwłaszcza ze względu na ich represyjny charakter.

stwierdzenie niegodności

• skutki niegodności w prawie polskim nie nastę­pują z mocy samego prawa, ale dopiero na podstawie orzeczenia sądowego, w którym spadkobiercę uznano za niegodnego (orzeczenie to wydaje się w toku postępowania procesowego)

• uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać „każdy, kto ma w tym in­teres" (art. 929 k.c.). To niezbyt jasne określenie obejmuje:

• osoby, które odniosą lub mogą odnieść korzyść w razie uznania spadkobiercy za niegodnego, a więc spadkobierców powołanych do spadku razem z tym ostatnim, jak również osoby, które wskutek uznania spadkobiercy za niegodnego byłyby powołane do spadku w najbliższej kolejności. Jak się wydaje, stosuje się ono także do osób, które mogą być powołane dopiero w dalszej kolejności; uznania spadkobiercy za niegodnego w każdym wypadku może żądać Skarb Państwa; w pewnych wypadkach z żądaniem ta­kim może wystąpić zapisobierca, mianowicie jeżeli został on obciążony dalszym zapisem na rzecz osoby niegodnej (por. art. 968 § 2 w zw. z art. 972 k.c.); z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego może wystąpić rów­nież prokurator na zasadzie art. 7 k.p.c.

• Z uwagi na ratio legis instytucji niegodności, która opiera się na względach natury moralnej, ścisłe wiązanie „interesu" w tym zakresie ze sferą korzyści majątkowych nie byłoby właściwe, co wskazuje na potrzebę rozciągłej wykład­ni tego pojęcia

• uznania spadkobiercy za niegodnego można żądać dopiero po otwarciu spad­ku, do którego niegodny jest powołany.

skutki

• skutki uznania za niegodnego polegają na tym, że spadkobierca nie­godny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku; skutki te dotyczą tylko samego niegodnego, a nie jego zstęp­nych;

• odnoszą się jedynie do dziedziczenia niegodnego po spadkodawcy, prze­ciwko któremu dopuścił się czynu stanowiącego przyczynę orzeczenia niegodności

ograniczenia

Mimo spełnienia przesłanek z art. 928 § 1 k.c. z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego nie można wystąpić w dwóch wy­padkach:

1. jeżeli upłynął przewidziany w tym celu termin

Z odpowiednim żądaniem osoba mająca w tym interes może wystąpić

• w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się o przyczynie niegodności

• (przy czym spadku termin ten może biec dopiero w chwili, kiedy żądanie stało się aktualne, a więc od otwarcia spadku)

• termin ten nie ogranicza prokuratora

• nie później jednak niż przed upływem trzech lat od otwarcia

Są to terminy prekluzyjne prawa materialnego. Z ich upływem uprawnie­nie do żądania uznania spadkobiercy za niegodnego, mające charakter zbliżony do prawa kształtującego, wygasa.

2. jeżeli spadko­dawca przebaczył spadkobiercy, który dopuścił się czynu uzasadniającego niegodność

• przebaczenie uważa się w literaturze za akt o cha­rakterze uczuciowym, polegający na puszczeniu w niepamięć doznanej krzyw­dy i odczutej urazy.

• nie jest ono oświadczeniem woli i w związku z tym:

1. nie wymaga świadomo­ści skutków prawnych ani zamiaru ich wywołania; niezbędne jest tylko, aby spad­kodawca znał fakty uzasadniające niegodność, nie można bowiem przebaczyć czynu, o którego popełnieniu się nie wie.

2. jest skuteczne, choćby w chwili prze­baczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, jeżeli tylko nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem

• przebaczenie może jednak znaleźć wyraz również w oświadczeniu woli tak jest, jeżeli spadkodawca, znając przewinienia danej osoby, które uzasadniałyby jej niegodność, osobę tę ustanowił spadkobiercą lub zapisobiercą.

• przepisy o niegodności stosuje się odpowied­nio do zapisobiercy

ZRZECZENIE SIĘ DZIEDZICZENIA

ogólna charakterystyka

• zrzeczenie się dziedziczenia jest je­dynym wyłomem przewidzianym w prawie polskim w stosunku do zasady, że umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna (art. 1047 k.c.).

• może ono nastąpić tylko w drodze umowy zawar­tej w formie aktu notarialnego pomiędzy stronami ściśle określonymi w ustawie tzn. pomiędzy przyszłym spadkodawcą a jego spadkobiercą ustawowym(chodzi o każdą osobę należącą w ogóle do kręgu spadko­bierców ustawowych po danym spadkodawcy)

• jedynym spad­kobiercą ustawowym, który nie może zrzec się dziedziczenia, jest Skarb Państwa, ponieważ byłoby to sprzeczne z ratio legis, ze względu na którą jest on powołany do dziedziczenia (spadek nie może pozostać bez spadkobiercy)

• zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się przepis ten ma jednak charakter dyspozytywny i strony mogą ograniczyć dzia­łanie umowy tylko do osoby zrzekającej się (art. 1049 § 1 k.c.)

• umowa taka może być zawarta jednocześnie z umową darowizny, na mocy której przyszły spadkodawca dokonuje na rzecz zrzekającego się przysporzenia na poczet przyszłego spadku, i może być wraz z tą objęta jednym aktem nota­rialnym. Może być z nią powiązana również w ten sposób, że zrzeczenie się dziedziczenia następuje pod warunkiem otrzymania przez zrzekającego się okre­ślonego przysporzenia.

• ustawa zachowuje milczenie w kwestii dopuszczalności zrzeczenia się dziedziczenia na rzecz określonej osoby lub osób. Jak się wydaje, należy uznać za dopuszczalne zrzeczenie się dziedziczenia z zastrzeżeniem, że odpowiednia umowa zostaje zawarta tylko na wypadek, gdyby dziedziczyła określona osoba, natomiast ma być bezskuteczna, gdyby osoba ta nie chciała lub nie mogła dziedziczyć. Zagadnienie to jest jednak sporne.

skutki

• następują dopiero z chwilą otwarcia spadku i polegają na tym, że zrzekający się zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku; to samo dotyczy jego zstępnych (art. 1049 § 2 k.c.), chyba że umówiono się inaczej.

• zrze­kający się nie jest jednak pozbawiony możności otrzymania zapisu.

• może także dzie­dziczyć na podstawie późniejszego testamentu spadkodawcy (SN)

zrzeczenie a odrzucenie spadku

zrzeczenie się	odrzucenie spadku
umowa	jednostronna czynność prawna
może nastąpić tylko za życia spadkodawcy	może nastąpić jedynie po otwarciu spadku
obejmuje zstępnych zrzekającego się, jeżeli nie postanowiono inaczej	wyłącza od dziedziczenia tylko spadkobiercę, który spadek odrzucił
nie może być zaskarżone przez wierzycieli zrzekającego się	wierzyciele mogą zaskarżyć odrzucenie spadku (art. 124 k.c.)

uchylenie skutków

• zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym po kim dziedziczenia się zrzeczono. Wymaga ona formy aktu notarialnego (art. 1050 k.c.).

^{ROZDZIAŁ III - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIEDZICZENIA}

2

7

---