Morze Bałtyckie - historia powstania
Bałtyk jest morzem śródlądowym, otoczonym lądem jednego tylko kontynentu. Należy do najmłodszych mórz Atlantyku. Jest najmłodszym morze Europy. Rozwój Morza Bałtyckiego jest związany z wytapianiem się lodowa w czasie ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły) oraz z podnoszeniem i obniżaniem się obszaru północnej Europy (proces izostazji).
Około 12 tyś. lat temu wody roztopowe, zbierające się przed czołem lądolodu, utworzyły słodkowodne bałtyckie jezioro zaporowe, które w wyniku dalszego ocieplania klimatu i topnienia lądolodu uzyskało połączenie z Atlantykiem. W ten sposób około 500 lat później powstało zimne morze skandynawski powodował podnoszenie się Skandynawii, czego wynikiem była utrata połączenia z Atlantykiem i ponowne przeobrażenie się morza (około 8 tys. lat temu) w słodkowodne jezioro, zwane ancylusowym od nazwy ślimaka Ancylus fluviata. Równoczesne obniżanie się południowych wybrzeży jeziora ancylusowego było przyczyną powstania powtórnego połączenia z Atlantykiem przez cieśniny duńskie.
To utworzyło się morze litorynowe (od nazwy ślimaka Littorina litorea),które miało większą powierzchnię i bardziej słone wody niż obecny Bałtyk.
Tak wynika z przeszłości geologicznej, Bałtyk zmieniał swoje kształty i wierzchnie wielokrotnie. Złoża bursztynów pod Grudziądzem, a nawet na Kurpiach, mogą świadczyć, że sięgał w głąb obecnej Polski, w górę Wisły i na południe od Mazur
Morze Bałtyckie
Współczesny Bałtyk, ukształtowany około 2 tyś. lat temu, rozciąga się południkowe na długości około 1300 km (ryć. 40). Zajmuje powierzchnię 415,3 tyś. km2 (łącznie z cieśniną Kattegat).
Bałtyk jest morzem płytkim, szelfowym. Około 80% jego powierzchni leży na głębokości między 50 a 100 m. Tylko 2% leży poniżej 200 m.
Na dnie wyróżnić można przegłębienia (głębie) oraz płycizny - ławice (Ławica Słupska, Bomholmska, Odrzańska). Średnia głębokość Morza Bałtycjiego wynosi 52,3 m, a maksymalna głębokość w Głębi Landsort - 459 m.
Bałtyk należy do mórz chłodnych. Jego temperatura zależy od szerokość geograficznej, a także od zasolenia (słabo zasolona woda łatwiej zamarzał Temperatura wód południowego Bałtyku waha się od 0°C w zimie do 18°C w lecie (w zatokach do 22°C). Zatoki Botnicka i Fińska zamarzają każdej zimy.
Ze względu na utrudnioną wymianę wody między Bałtykiem a Atlantykiem oraz duży dopływ wód słodkich z obszarów lądowych powierzchniowa warstwa wody charakteryzuje się małym zasoleniem - średnio około 7%. Zasolenie wody rośnie wraz z głębokością, i to nawet do 15-17%o, a wiąże się to z napływem słonych wód z Morza Północnego w strefie przydennej.
Na Bałtyku występują lokalne prądy morskie:
- powierzchniowy prąd wody słodkiej (opadowej), płynący na zachód
- głębinowy prąd wody słonej, przynoszący słone wody z Morza Północnego,
- dryfy, powodujące potok rumowiska skalnego, szczególnie piasku i tworzenie mierzei (przy wybrzeżach południowych).
Brzegi Bałtyku kształtowały się pod wpływem ruchu wody morskiej, zależnie od swojej budowy geologicznej. Brzeg polski dzieli się na dwa główne rodzaje:
- klifowy - w miejscach, gdzie morze podchodzi do wysoczyzny morenowej (z przewagą glin, głazów);
- wydmowy (niski, piaszczysty) - w miejscach gdzie występują niskie obszary pradolinne, często zabagnione.
Polskie wybrzeże określa się jako mierzejowo - zalewowe. Bałtyk charakteryzuje - niewielkimi ruchami wody morskiej a to ze względu, na zanikanie fali
płowej z Morza Północnego w płytkich bo lżących od 11 do 50 m głębokości, cieśninach duńskich. Wysokość pływów sięga do około 40 cm w Kattegacie, spada poniżej 10 cm w Zatoce Kilońskiej i utrzymuje się w granicach od 5 do 2 cm wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku. Natomiast wysokość fal spowodowanych wiatrem dochodzi do 3 m. Największe zaobserwowane na Bałtyku fale wiatrowe osiągały - podczas najsilniejszych sztormów -wysokość do 9 m. Bałtyk zaliczany jest do akwenów burzliwych
Zlewisko Bałtyku ma około 1,7 min km2 powierzchni i jest ponad czterokrotnie większe od powierzchni samego morza. Do Bałtyku wpada około 250 rzek. Wprowadzają one do niego w ciągu roku łącznie 470 km3 wody: najwięcej -Newa, Wisła, Dźwina, Niemen i Odra.
Obszar zlewiska Morza Bałtyckiego zamieszkuje około 150 min osób. kupią się tutaj około 20% światowego handlu i około 15% światowej produkcji przemysłowej. Ujemnym skutkiem rozwoju gospodarczego regionu 4 zanieczyszczenia Bałtyku, przenoszone z wodami rzek i przez atmosferę - Najpoważniejszym źródłem zanieczyszczeń są rzeki (głównie Wisła). Bałtyk zanieczyszczają ponadto: ścieki komunalne i przemysłowe miast nadmorskiej produkty wyrzucane przez statki, wiercenia na d ? morza (poszukiwanie surowców), wydobycie ropy i statki, zwłaszcza tankowce, które ulegają katastrofom.
Związki chemiczne (np. nawozy mineralne) przedostając się do wód Bałtyku, powodują zjawisko tzw. użyźniania morza. Konsekwencją tego je \ wzrost biomasy. Nadmierna jej ilość opada na dno, powodując zachwiań' równowagi przemiany materii i warunków tlenowych. W wyniku tego następuje zanik dennego życia organizmów i powstawanie obszarów beztlenowych w rejonie Głębi Bomholmskiej, Gotlandzkiej i Gdańskiej. Pustynie wodne stanowią już ponad 10% ogólnej powierzchni Morza Bałtyckiego.
Do Bałtyku przedostają się przede wszystkim związki eutrofizujące wodę (sole azotu i fosforu) oraz substancje toksyczne (metale ciężkie i związki syntetyczne), ropopochodne, promieniotwórcze oraz bakterie.
W ciągu roku Bałtyk przyjmuje m.in. około 700 tyś. ton azotu i około 620 tyś. ton fosforu.
Największe zanieczyszczenie pochodzi z obszaru Polski.
Skutkiem zanieczyszczenia wód jest poważne naruszenie naturalnej równowagi, głównie biologicznej. W celu zatrzymania degradacji środowiska już w roku 1973 zawarto porozumienie o ochronie zasobów rybnych Konwencja Gdańska), a w 1974 - o ochronie środowiska morskiego Konwencja Helsińska).
Znowelizowana Konwencja Helsińska z 1992 roku dotyczy ochrony przyrody strefy brzegowej i podwodnej Bałtyku. Ponadto instytucje i organizacje międzynarodowe prowadzą intensywne prace badawcze związane z ochroną wód, a kraje bałtyckie porządkują swoją gospodarkę wodno-ściekową.
Przywracanie Bałtykowi stanu zbliżonego do naturalnego jest trudne i wymaga wieloletnich działań, związanych jednocześnie z poważnymi nakładami finansowymi wszystkich państw bałtyckich.