Czwarta władza - w państwach demokratycznych określenie wolnej prasy (mediów masowych, środków masowej komunikacji, środków przekazu społecznego). Ustawiana jest w szeregu obok władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, gdyż siła prasy jest tak wielka, że może kształtować społeczeństwa i politykę. Poza tym spełnia funkcję kontrolną poprzednich trzech
władz, aby nie dochodziło do nadużyć i korupcji.
Ustawodawstwo medialne
1 .Wolność prasy i wolność wypowiedzi w Polsce gwarantuje Konstytucja z 1997 roku. Pojawia się w niej bezpośrednie odniesienie do tych dwóch elementów demokracji, co rzadko zdarza się w tego typu ustawach.
2. Artykuł 54 Konstytucji mówi, że każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, a także, że cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. W Polsce istnieje jedynie koncesjonowanie radia i
telewizji ze względu na ograniczoną liczbę częstotliwości, które można przyznać na naziemne nadawanie mediów elektronicznych.
3. Dokumentem, który dokładnie reguluje działanie prasy, jest tzw. prawo prasowe, które głosi, że prasa, zgodnie z Konstytucją RP, korzysta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do rzetelnego informowania, jawności życia publicznego i kontroli i krytyki społecznej.
4. Taką szeroką ochronę prawną w Polsce ma głównie prasa. Jeżeli chodzi o radio i telewizję powołany został organ - Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - który z konstytucyjnego nakazu ma stać na straży wolności
słowa w radiu i telewizji. Więcej na temat niezależności radia i telewizji mówi Ustawa o Radiofonii i Telewizji, która nakazuje Radzie kontrolę „samodzielności nadawców i interesów odbiorców oraz zapewnia otwarty i pluralistyczny charakter radiofonii i telewizji”.
5. Do wolności mediów odnoszą się także ratyfikowane przez Polskę prawo międzynarodowe - m.in. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Indoktrynacja w mediach
Powszechnie uważa się, że indoktrynacja w mediach to najlepszy sposób oddziaływania na gusta i preferencje polityczne. Takie mechanizmy wykorzystywano w polskich mediach w okresie PRL, m.in. w Polskiej Kronice Filmowej i Dzienniku Telewizyjnym (sztandarowy program informacyjnym państwowej telewizji). Istotnym elementem indoktrynacji była także propaganda sukcesu w latach 70. W telewizji objawiała się ona m.in. wielkimi scenicznymi show w stylu Studia 2, Turnieju miast i festiwalu Interwizji w Sopocie.
Okazuje się jednak, że dziś również mamy do czynienia z procederem indoktrynacji w polskich mediach. Reporterzy bez granic, organizacja, która zajmuje się przestrzeganiem wolności mediów na świecie, niejednokrotnie zwracała uwagę na indoktrynację kościelną w mediach. Według monitorujących polskie media obserwatorów Kościół katolicki wpływa na zaniechanie poruszania przez środki masowego przekazu tematów tabu. Bardzo często po monitach organizacji i partii politycznych o poglądach ultraprawicowych i
narodowościowych prowadzone są liczne procesy sądowe przeciwko dziennikarzom, którzy poruszają drażliwe kwestie.
Słynne są także akcje dziennikarzy wymierzone w próbę ingerencji w niezależność mediów. Najsłynniejszym tego typu wydarzeniem jest opuszczenie przez Aleksandrę Jakubowską (wówczas prowadzącą sztandarowego serwisu informacyjnego telewizji publicznej) studia telewizyjnego w proteście
przeciwko politycznej zmianie kierownictwa „Wiadomości”. Wiele wątpliwości budziła także działalność Telewizji Polskiej podczas prezesury Roberta Kwiatkowskiego. W proteście przeciwko faworyzowaniu rządzącej koalicji SLD-UP z pracy zrezygnowało wielu dziennikarzy Telewizyjnej Agencji Informacyjnej,
m.in. Katarzyna Kolenda-Zaleska, a na urlopy zdecydowali się czołowi prowadzący dzienników - Jolanta Pieńkowska i Kamil Durczok. Niektórzy uważają, że przykładem indoktrynacji jest także
działalność ogólnopolskiego Naszego Dziennika oraz Radia Maryja i Telewizji Trwam,
związanych z osobą ojca Tadeusza Rydzyka.
brainwashing -pranie mózgu; długotrwałe i intensywne wpajanie komuś (przy użyciu środków terroru psych.) podstawowych wierzeń, poglądów i postaw (polit., społ., relig. itd.), krańcowo odmiennych od tych, jakie dotąd posiadał; por. indoktrynacja -systematyczne, zorganizowane wpajanie jakichś przekonań, poglądów
Kontrola społeczna
1. W XX wieku po II wojnie światowej, kiedy rozwój komunikacji osiągnął niebywałe rozmiary, obok tradycyjnego trójpodziału władzy pojawiło się pojęcie „czwartej władzy”, które odnosi się do siły jaką zdobyły media w społeczeństwach demokratycznych. Można powiedzieć, że media stoją na straży demokracji i praworządności, sprawują funkcję kontrolną. Najlepszym przykładem takiej funkcji jest tzw. afera Watergate - skandal polityczny, ujawniony przez dziennikarzy Washington Post.
2. Duży wpływ opinia publiczna, kreowana przez media, wywarła na Francję, która w 1995 roku zapowiedziała wznowienie prób atomowych. Kraj ten, mimo nacisków, nie zrezygnował ze swoich zamiarów, jednak ogólnoświatowa dyskusja społeczna, która towarzyszyła tej sprawie była jawnym sygnałem, jaką mocą kontroli dysponują media.
3. W Polsce przykładem funkcji kontrolnej mediów była publikacja Życia Warszawy podczas kampanii prezydenckiej w 1995 roku. Dziennik kierowany wówczas przez Tomasza Wołka, opublikował artykuł, w którym na jaw wyszła kwestia wykształcenia prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego oraz jego niepełnych
zeznań podatkowych. Zarzuty te stały się podstawą kilkuset tysięcy protestów wyborczych złożonych do Sądu Najwyższego.
4. Przykładem afer wykrywanych przez dziennikarzy jest tzw. afera Rywina. Jest to jeden z największych skandali politycznych III Rzeczypospolitej. Za początek afery można uważać publikację Gazety Wyborczej pt. „Ustawa za łapówkę, czyli przychodzi Rywin do Michnika” (autorem artykułu jest PawełSmoleński).
Funkcje środków masowego przekazu
Jako pierwszy funkcje środków masowego przekazu wyróżnił Harold
Lasswell. Według niego (1948) 3 główne funkcje komunikowania w społeczeństwie
to :
nadzór nad otoczeniem
koordynacja elementów systemu społecznego
transmisja kultury, czyli transmisja dziedzictwa społecznego następnym
pokoleniom
Obecnie jednak mówi się raczej o funkcji:
informatywnej,
interpretującej
oraz kulturowej.
W 1960 r. Charles Wright dodał jako czwarty element : rozrywkę.
Rozrywka jest częścią transmisji kultury, ale posiada też wymiar psychologiczny-dostarcza ludziom relaksu i redukuje napięcia, co ułatwia im radzenie sobie z problemami życiowymi, a społeczeństwu unikanie rozpadu. Dodając piątą funkcję - mobilizację, a w jej obrębie wykorzystanie mediów do politycznej i handlowej promocji, możemy za McQueilem wskazać następujący zestaw zadań i funkcji mediów w społeczeństwie:
Informacja
dostarczanie informacji o wydarzeniach i sytuacji w społeczeństwie, kraju
i na świecie
wskazywanie rozkładu sił we władzy politycznej
ułatwianie innowacji, adaptacji i rozwoju
Korelacja
wyjaśnianie,
interpretowanie
oraz komentowanie znaczenia i sensu wydarzeń i informacji
popieranie ustalonych norm i autorytetów
socjalizacja
koordynowanie jednostkowych i zbiorowych działań społecznych
tworzenie concensusu społecznego i politycznego
ustalanie autorytetów i nadawanie statusu społecznego
wyrażanie dominującej kultury oraz subkultur i nowych wydarzeń kulturalnych
wytwarzanie i utrzymywanie wspólnoty wartości
Rozrywka
organizowanie zabawy, odprężenia i relaksu -redukowanie napięcia społecznego
Mobilizacja
kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju ekonomicznego i religii
Nie można jednak wyznaczyć rang powyższych elementów czy częstotliwości ich występowania. Odpowiedniość między funkcją a zawartością często się łączą a treść przekazu może służyć różnym funkcjom.
Teoria funkcjonalistyczna jest najbardziej użyteczna do wyjaśniania integracji społecznej. Analizy zawartości wskazują, że media masowe są zwykle konformistyczne i podtrzymują tradycyjna wartości- raczej opowiadają się za poglądami większości, niż mniejszości. Gans twierdzi, że media najczęściej wyrażają to, co same uznają za wartości dominujące. Wg Murphego media wyrażają wartości prestiżowych warstw społecznych, elit wspólnot lokalnych.
Przykładem selektywnej funkcji integracyjnej jest teza Ferguson z 1983 r.,
która widzi analogię między pojęciem kultu religijnego a stosunkiem między kobietami pismami i ich czytelniczkami. Pisma te tworzą swoiste wspólnoty duchowe, kult kobiecości, w którym dziennikarze są
kapłanami, a czytelniczki wyznawcami. Funkcjonaliści wskazują, że nawet wiadomości są normatywne, a tym samym umacniają określoną wizję rzeczywistości. Media mimo eksponowania zbrodni, gwałtu nie są istotna przyczyną społecznej i indywidualnej dezorganizacji.
W 1948 Merton i Lazarsfeld wprowadzili pojęcie „dysfunkcja narkotyzująca”- polega na tym, iż media tworzą stan społecznej apatii, przy jednoczesnym umacnianiu wśród odbiorców przekonania, że poinformowanie jest wystarczające do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Prowadzi to do
pasywnej obserwacji.
Środki masowego przekazu a kształtowanie się wzoru wpływu wśród czytelników periodyku społ.-pol. w Rovere, Merton przeprowadził badania - respondenci mieli wskazać do kogo zwracali się o pomoc w
osobistych sprawach, a następnie wskazywali osoby do których powszechnie zwracano się o poradę w tych sprawach. Merton sformułował przedmiot badań w następujący sposób: ”Czy wśród czytelników pisma znajduje się nieproporcjonalna liczba osób wywierających wpływ i czy korzystają one z informacji w
inny sposób niż zwykli czytelnicy?”. Badania miały na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy istnieją osoby, które wywierają wpływ na innych ludzi i jakie to są osoby. Na podstawie tych badań podzielono ludzi na:
wywierających wpływ w obecnej chwili
ludzi wpływowych
ludzi, których wpływy zanikają, albo których wpływ jest ukryty
ludzi przeciętnych
samotników
Podczas tych badań próbowano określić, jak dużą rolę odgrywa owy periodyk w życiu mieszkańców Rovere. Okazało się wtedy, że grupa ludzi wywierających wpływ, czytają owe pismo nie dla zdobywania informacji dla samych siebie, ale po to, by informować innych ludzi, którzy zwracają się do
nich po pomoc lub opinie. Dla przeciętnych czytelników pełni on funkcję prywatną, w przeciwieństwie do ludzi będących ośrodkami wpływu-dla nich pełni funkcję publiczną, gdyż informacje umożliwiają im występowanie w charakterze interpretatora zdarzeń, który wydarzyły się w kraju i za
granicą. Badacz wyróżnił osoby wywierające wpływ na: przywódców lokalnych oraz kosmopolitycznych.
przywódcy lokalni to ci, którzy swoje wpływy opierają na rozwiniętej sieci stosunków osobistych, a chcąc zdobyć swoją pozycję muszą się czymś wykazać. Wpływ ten szybciej zdobywają dzięki kompetencjom i
wykształceniu przywódcy kosmopolityczni pochodzą z zewnątrz. Człowiek taki zdobywa zwolenników dzięki temu, iż rozumie swoich współmieszkańców. Okazuje się, że Merton źle sformułował problem badawczy, bowiem było to zbytnie uszczegółowienie problemu - nie chodziło o wskazanie osób
wywierających wpływ, ciężko jest znaleźć korelację między czytaniem pisma a wywieraniem wpływu. Istnieje podobna zależność, jednak wywieranie wpływu nie jest logiczną konsekwencją czytania gazety. Czytanie gazety to metoda, dzięki której potencjalny kandydat zwiększa swój prestiż w oczach
innych mieszkańców.
Metody badawcze
Dane służące do badania społeczeństwa pochodziły kiedyś wyłącznie ze statystyk przyrostu naturalnego ludności, przestępczości, migracji czy produkcji. Jednak pojawiły się metody pobierania prób, metody badania małej części społeczeństwa. Umożliwiło to zbieranie danych na szeroką skale w różnych celach. Do nauki wprowadzono zmienne psychologiczne - zamiary ludzi można było łatwo rozszyfrować.
Merton wprowadził tzw. statystyczne testy istotności, a przykład zastosowania opublikował w jednym z pism socjologicznych w 1945 r. Tuner twierdził jednak, że łatwość, z jaką można wyznaczyć „poziom istotności” rezultatów powoduje jeszcze prostsze wysnuwanie wniosków z badań na małej
grupie osób. Dla analizy archiwalnej ważne są wywiady, które mogą być przeprowadzane zbiorowo lub indywidualnie o charakterze skategoryzowanym albo nieskategoryzowanym eksploracyjne lub zogniskowane, które uzupełniają eksperyment kontrolowany. Polega on na przeprowadzeniu badań na dwóch grupach - jedna z nich została np. poddana działaniu propagandy, a druga nie. Wywiad przeprowadza się przed i po zakończeniu doświadczenia. Efekty eksperymentu ukazują skutki
oddziaływania na postawy, a nie na wewnętrzną dynamikę która do nich doprowadziła.
Inne metody badawcze to „sondaże postaw”, gdzie uwzględnia się:
postrzeganie świata społecznego- w jakie informacje wierzymy, a w jakie
nie; z kim się kontaktujemy
oceny - idee które uznajemy, przywódcy, którym ufamy
oczekiwania - nasze plany i myśli oraz przypuszczenia
Kolejna metoda badawcza to „technika panelowa” wykorzystywana w badaniach wyborczych. Porównuje się tu wywiady przeprowadzane podczas kampanii z tymi samymi ludźmi, by ustalić kto zmienia zdanie, decyzje i dlaczego. Fokus, czyli zogniskowany wywiad grupowy przeprowadzili w 1941 roku R.
Merton i Lazarsfeld. Zastosowali go do oceny programów radiowych. „Puszczano” audycję radiową zgromadzonym w studiu słuchaczom, którzy mieli do dyspozycji dwa przyciski: zielony i czerwony. Czerwony przycisk miał być naciskany, gdy audycja radiowa wywoływała w nich negatywne reakcje, zielony - gdy pozytywne. W dalszej części badania odtwarzano grupie fragmenty wywołujące dużą koncentrację reakcji. W czasie II wojny światowej Merton wykorzystywał fokus do analizy wpływu
filmów propagandowych na morale żołnierzy oraz do analizy różnych metod
szkolenia żołnierzy.
Wyszukiwarka