PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH
Egz. 8 czerwca godz. 10.00
Dyżur wt. 12-14 czw. 11-13 pok.326
Wprowadzenie do psychologii różnic indywidualnych
Po co zajmować się różnicami indywidualnymi? Zostały wyodrębnione z psych osobowości
Widzimy tylko część różnic międzyludzkich, ponieważ żyjemy we wspólnym środowisku, którego wpływ zmniejsza różnice, otaczają nas również osoby podobne do nas
Ludzie wybierają sobie niszę środowiskową, odpowiadające warunki życia, towarzystwo
Nie jesteśmy wstanie określić jak duża jest różnica pomiędzy ludźmi
Co wynika z róznic indywidualnych
Duże znaczenie dla życia społecznego - wskazanie że ludzie nie są równi
Przyczny różnic indywidualnych - wpływ czynników genetycznych ( stałe i niezmienne)
„Każdy człowiek jest po pewnym względem,
Jak wszyscy ludzie
jak niektórzy inni ludzie
Jak nikt poza nim”
Kuckhohn i Murray
Źródła psychologii RI
Immanuel Kant a po nim Wilhelm Wundt (1887) - opis typologii temperamentu Hipokratesa-Galena odwołując się do formalnej charakterystyki zachowań (melancholik, flegmatyk, choleryk i sangwinik) podejście jakościowe
James McKeen Cattell (1890) - wprowadził pojęcia „test umysłowy” stosując w stworzonym przez siebie labratorium baterię dziesięciu testów (proste reakcje psychomotoryczne) do pomiru inteligencji
Whiliam Stern opublikował w 1900 roku książkę p.t. Uber Psychologie der Individuellen differenzen - początek psychologii RI jako dyscypliny psychologicznej
XX w pojawienie się koncepcji konstytucjonalnych temperamentu -związek między budową ciała a temperamentem (zakazanie rozmnażania się osób chorych psychicznie, zabijanie chorych psychicznie)
Charles Spearman w 1904 roku wprowadził pojecie inteligencji ogólnj (g) stosując wprowadzoną przez siebie analizę czynnikową, czynnik specyficzny (s)
Alferd Binet i Theophil Simon w 1905 roku opracował pierwszą skalę inteligencji
Gerar Heymans i Enno Wiersma (pierwsza dekada XX wieku) stosując po raz pierwszy metode kwestionrisza wyodrebnili 3 cehy temperamentu: emocjonalnosć, aktywność, funkcję pierwotną/wtórną (intensywność i czas trwania reakcji), pierwotne-krótkie i intensywne, wtórne-narastają wolno ale długo się utrzymują(odpowiednik - perseweratywność) (podejscie psychometryczne)
Iwan Pawłow na początku XX w wprowadził do badań nad temperamentem psów metodą laboratoryjną: podstawowe cechy układu nerwowego jako podstawa fizjologiczna temeramentu ( badanie nad uczeniem się) zakładał że układ nerwowy można opisać za pomocą tych podstawowych właściwości, typ układu nerwowego odzwierciedla rodzaj temperamentu
W 1984 powstała pierwsza w Polsce Katedra Psychologii Rożnic Indywidualnych na UW założona przez Jana Strelaua
Problematyka różnic odnosi się tradycyjnie do osobowości i zdolnosci
Pojecie RI
Róznice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem wszystkich porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych. (wg Strealau 200) Obok różnic międzyosobniczych występują też różnice wewnątrzosobnicze ( różne systemy w układzie nerwowym mogą funkcjonować w odmienny sposób).
Zakres zmienności populacyjnej (krzywa Gaussa)
Podziała dychotomiczny mamy albo nie mamy danej cechy
Wszyscy mamy takie same cechy ale w róznym natężeniu!
Inne rodzje różnic indywidualnych
Międzypłciowe
Międzygrupowe
Międzyrasowe
Przedmiot psychologii RI
Względnie stałe RI obejmujące takie dziedziny jak:
Inteligencja
Zdolności specjalne
Osobowości, w tym temperamentu
Style poznawcze
Determinanty RI
Obszary różnic indywidualnych
MOŻLIWOŚCI PREFERENCJE
Zdolności Ogólne nastawienia
Zainteresowania i zamiłowania
Style działania
Temperament Style poznawcze
Obszary powiązane z PRI
Genetyka zachowania
Psychometria
Diagnoza psychologiczna
Psychologia twórczości
Paradygmat badawczy PRI ma zastosowanie praktyczne w każdej dzidzinie, wkótrej interesują nas RI i to, co z nich wynkia (dla wiedzy i praktyki)
Wykład II
Wybrane kategorie służące do opisu różnic indywidualnych
TYP - kategoria klasyfikacyjna
CECHA - najbardziej dyskusyjna kategoria; niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do określonych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań
WYMIAR - Pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsce na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie
CZYNNIK - wyodrebniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi i wyjaśniająca część zależnosci statystycznych pomiedzy tymi zmiennymi
STYL - sposób przebiegu procesu, czynności lub działania
Pojęcie typu wg Williama Sterna
Typ - „dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dajacej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielic od innych grup”.
Granice między typami nie zawsze są wyraźnie widoczne
Charakterystyki specyficzne dla kategorii typu
Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną
Typ stoi na pograniczu tego co ogólne i i ndywidualne
Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne, fizjologiczne bądż anatomiczne (konstytuvjonalne, podział na podstwie budowy ciała)
Granice między typami są płynne
Pojęcie typu obejmuje przede wszystim cechy zespoły dominujące
Koncepcja biegunowa
Podstawą wyróżnienia typu są ekstremalne wartości cech
Jeden biegun różni się od drugiego natężeniem cechy, np. ekstrawertyk - introwertyk
Koncepcja modalna
Podział na więcej niż dwa typy na podstawie częstości występowania określonych chech, np.: introwertyk, ambiwertyk, ekstrawertyk
Koncepcja szufladkowa (jakościowe) i wymiarowa (ilosciowe)
Podstawa wyróżnienia typu w ujeciu szufladkowymy - zespół charakterystyk jakosciowo odrebnych dla poszczególnych typów np. sangwinik, choleryk fagmatyk melancholik
Ujęcie wymiarowe wynikało z krytyki koncepcji szufladkowej, która dziei ludzi na typy, podczas gdy różniece mają charakter ciągły, nie skokowy
Pojęcie cechy wg Gordona Allporta
Cecha to struktura neurpsychiczna [o właściwościach motywacyjnych -WO] mająca zdolność dostarczenia wielu bodźców funkconanie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania różńoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjcnego
Obok cechy, która jest predyspozycją do reagowanie w okreśony sposób, wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił on tzw. Dyspozycję osobista, kótrą zdefinował tak samo jak pojęcie cechy. Dało to początek dwóm zasadniczym podejściom do osobowości - uniwersalnemu (nomotetycznemu) i indywidulanemu (idiograficznemu).
Współczesne poglądy na czynniki regulujące zachowanie.
„Problem cechy” - Problem człowiek-sytuacja
Odzwierciedlenie w zachowaniu wpływu czynników wewnętrznyhc, jak i zmiennych sytuacji
Stałość zachowanie jest zróżnicowana pomiędzy jednostkami (rola wymagań środowiskowych)
Rola różnic indywidualnych szczególnie w sytuacjach mniej określonych (otwartych), brak stałości wymagań środowiskowych, zachowujemy się tak jak sądzimy że powinno się zachować
Większa lub mniejsza stałość czasowa i międzysytuacyjna tłumaczona jest cechami osobowości
Krytyka pojęcia cehca (Walter Mischel)
Średnia korelacja między różnicami behawioralnyi wskaźnikami cechy osobowości ( takiej jak uczciwość, impulsywność, zależność emocjonalna) - w zakresie między 0,10 a 0,20
Korelacje między kwestionariuszami osobowości służącymi pomiarowi danej cechy a zachowaniem (wskaźnikiem tej cechy) rzadko przekracza wielkość 0,20, a prawie nigdy 0,30
Specyficzność reagowania. Ograniczona przewidywalność zachowania w oparciu o pomiar cech
Eksperymen Kartshorna i Maya (1928-1930): uczciwość traktowana jako cecha chcarakteru przejawia się w zachowaniu w różny sposób, w zależności od sytuacji (dom, szkoła … )
Spójność czasowa i sytuacyjna są funkcją agregacji wykonywanych pomiarów
Tabela strelau 2006 s.30 Okoliczności preferujące środow
Cecha
Cecha - jest to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowania się lub reagowania w określony sposób, wyrażająca się w różnych, a zarazem spójnych z ta tendencją sytuacjach
Cehca ma charakter latentny (ukryty)
o cesze wniskujemy na podstawie jej przejawów
Mischel po 30 latach : cechy istnieją
Biologiczne i środowiskowe uwarunkowania RI
Francis Galton (1822-1911)
jako pierwszy sformuował pytanie o znaczenie czynników genetycznych i środowiskowych w powstawaniu RI (geny czy środowisko?) - wywołało to burze, a spór nie jest roztrzygnięty do dziś
geny + środowisko = człowiek (składniki + przepis = ciasto)
W jaki sposób oceniamy wkład czynników genetycznych i środowiskowych w RI?
Metoda bliźniąt - większe prawdopodobieństwo między bliźniętami MZ w porównaniu z DZ przemawia za genetyczną determinacją badanego zachowania, przy założeniu jednakowego wpływu środowiska na bliźniętach w obu grupach, podstawowa metoda badawcza
Metoda studiów rodzinnych
Metoda adopcyjna
Metody oparte na technikach molekularnych
Wykład III
Metoda studiów rodzinnych
Do ustalania czynników zaburzeń (np. uzależnienia od alkoholu), ustalanie wpływu środowiskowego i genetycznego,
metoda wprowadzona przez Galtona, drugorzedna metoda do potwierdzenia wyników otrzymanych metodą bliźniąt lub jako metoda wyjściowa do dalszych badań
wymaga par osób spokrewnionych biologicznie, trzy pokolenia - dzieci, rodzice, dziadkowie
metoda służąca ocenie prawdopodobieńst fenotypowych osób o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego
stosowana przez psych. Klinicznych
dzieci bardziej podobne do matek pod względem wrażliwości emocjonalnej, a do ojców pod względem złości
Metoda adopcyjna
metoda oceny podobieństwa fenotypowego osób, które nie są spokrewnione genetycznie, ale mają wspólne środowisko
im ludzie dłużej ze sobą mieszkają tym bardziej się do siebie upodabniają
matoda ta służy głównie oszacowaniu wilekości wpływu środowiska na zmienność zachowania
Pojęcie odziedziczalności (h2)
jest to opisowa miara statystyczna - odnosząca się do całej populacji - która oznacza proporcję (procent) zmienności badanego zachowania wyjaśniony zminnością genetyczną osób należących do danej populacji
wpływ addytywny - sumowanie się wpływu odziedziczalności po matce i ojcu (wąsko rozumiana odziedziczalność)
wpływ genetyczny (rozumieniu szerokim) - wpływ czynników addytywnych i nieaddytywnych
epistaza
czynniki nieaddytywne zmniejszają podobieństwo z wyjątkiem bliźniąt jednojajowych
Odziedziczalność
Phenotype Genotype Environment
P = G + E (GxE) - interakcja pomiędzy środowiskiem a genotypem
h2 = VG/Vp = VG/ (VG+VE+V(GxE)) - Odziedziczalność w szerokim rozumieniu
Przykładowe oszacowania odziedziczalności
Zdolności ogólne 0,70
Cechy osobowości 0,50
Postawy 0,40
ADHD 0,80
Depresja 0,40
Schizofrenia 0,80 - zbyt złożone by można było jednoznacznie zdiagnozować
Alkoholizm 0,50
Zaburzenia dwubiegunowe 0,60 - dawniej maniakalno depresyjna
Zburzenia lękowe (fobie) 0,30 - podwpływe czynników środowiskowych
Determinanty RI w odniesienu do inteligencji i temperamentu
SNP: Polimorfizm pojedynczego nukleotydu
Odcinek DNA który różni się jednym i tylko jednym nukleotydem.
Allel 1:C
TGATCTTG …. TGCCGAT….TGATCAG
TGATCTTG…..TGCTGAT….TGATCAG
Allel 2 :T
RFLP : Polimorfizm długości fragmentów restrykcyjnych
Polimorfizm oparty na przecinaniu DNA enzymami restrykcyjnymi ( rozpoznającymi specyficzną sekwencją nukleotydów i przecinającymi DNA w miejscu wyznaczonym przez daną sekwencję). Polimorfizmy polegają na różnicach długości fragmentów pociętych enzymami (różnicach wynikających z mutacji).
Plimorfizmy powtórzeń tandemowych:
SSR (sekwencje mikrosatelitarne, do 4 powtórzeń)
VNTR (zmienna liczba powtórzeń, nawet do 100)
- sekwencja mukeotydów powtarza się pewną ilość razy, a polimorfizmy stanowi ilość powtórzeń
Zachowanie a chromosom np. upośledzenie umysłowe - chromosom X
Związek cech temperametu RTT z polimorfizmami w obrębie różnych genów ( badania)
Znaczenie czynników genetycznych
Tworzą one potencjał, który w ciągu życia jednostki jest rozwijany przez czynniki środowiskowe przy ważnym udziale własnej aktywności człowieka
Czynniki środowiskowe wyjaśniające zmiennosc zachowania
Wspólne środowisko
Pojęcie odnoszące się do zespołu składników opisujących środowisko danej rodziny (biologicznej lub adopcyjnej)
Składniki te obejmują status społeczno - ekonomiczny rodzinny (SES)- ujemna korelacja w Polsce
otoczenie fizyczne (wyposażenie mieszkania)
klimat rodzinny
zachowanie poszczególnych członków rodziny
wzajemny wpływ członków rodziny
wychowanie dzieci
tradycje rodzinne (ukryte)
liczbna członków rodziny mieszkających wspólnie
osobowość poszczególnych członków rodziny
Środowisko specyficzne:
Pojęcie to odnosi się do zasobu indywidualnych, niepowtarzalnych
Kolejnosć urodzenia się dziecka
Losowe zdarzenia i przeżycia (np. choroby, urazy, rozdzielenie dzieci)
Wyniki interakcji pomiedzy rodzeństwem, dzieci i rodzicami oraz pomiędzy pozostałymi członkami rodziny
Czynniki pozarodzinne : skład grup rówiesniczych, rodzaj i wynik interakcji z rówieśnikami, wydarzenia poza domem, nawet oglądanie TV
U osób starszych: doświadczenia nabyte w pracy, ekonomiczne i psychologiczne warunki życia, nagłe zachorowania i urazy, rodzaj relacji z innymi ludźmi
Wykład V
Jeffrey Alan Gray (1934-2004)
Brytyjski psycholog, badacz mózgu i zachowania
Pracował w Oxfordzie i Istytucie Psychiatrii w Londynie
Gray zakwestionował pierowtność wymiarów ekstrawersji i neurotyczności, traktując je jako pochodne w stosunku do lęku (L) i impulsywnosć (I).
Neuropsychologiczny model temperamentu Graya
W 1985 roku Gray zaproponował model osobowości oparty na trzech hipotetycznych sytemach biologicznych w mózgu:
BAS (behawioralny układ aktywacyjny) związany z impulsywnością
BIS (behawioralny układ hamujący) związany z lękiem
F/FLS (układ walki/ucieczki) sterujący zachowaniami emocjonalnymi w odpowiedzi na bezwarunkowe bodźce awersyjne. Uruchamia wtedy obronną agresję albo powoduje ucieczkę.
Biologiczne podłoże BIS/BAS
BIS - układ przegrody hipokampa
BAS - zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, okolice kory nowej
Układ BAS reguluje wrażliwość na nagrody (i sygnały braku kary). Powiązany z tendencja do zblizania się i oczekiwaniem (nadzieją) na „antycypowana przyjemność”. Detreminuje zachowana impulsywne. (kot gdy tylko poczuje jedzenie, zobaczy natychmiast przybiega do właściciela i czeka aż dostanie jedzenie)
Układ BIS reguluje wrażliwość na sygnały kary (i brak nagrody). Towarzyszy mu skłonnośc do przemyśliwania, ostrożność, ocena ryzyka i subiektywne poczucie lęku.
Model Graya: uczenie się
Warunkowanie zachodzi szybciej i łatwiej u introwertyków, ale tylko wtedy gdy bodźcem bezwarunkowym jest kara.
Model Graya i model PEN
BAS
Leży u podłoża Ekstrawersji |
BIS
Leży u podłoża Intorwersji |
Równowaga Bis-BAS
Osobowość jest uwarunkowana w
jakimś stopniu przez równowagę
dwóch układów
Psychologiczny model temperamentu Roberta Cloningera
Obejmuje 4 wymiary temperamentu i 3 wymiary charakteru
Szczególne zastosowanie przy badaniu uzależnień - przede wszystkim od alkoholu
Cehcy temperamentu są uwarunkowane genetycznie, a wymiary charakteru opisują cechy osobowości nabywane w czasie onogenezy
Cechy charakteru w ujeciu Cloningera
Unikanie szkody, US (cecha związana z wyskokim poziomem serotoniny
Cehca stanowi odpowiednik lęku w ujęciu Graya, ale ograniczony tylko do leku poznawczego (psychicznego)
Cecha oznacza tendencje do hamowania zachowań w odpowiedzi na bodźce negatywne
Zależność od nagrody, ZN (cecha związana z niskim poziomem noradrenaliny)
Przejawia się w podtrzywymaniu zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia.
Poszukiwanie nowości, PN (cecha związana z niskim poziomem dopaminy)
Tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce.
Wytrwałość, W (cecha o niejasnym markerze biologicznym)
Dodana w 1993r przez Cloningera, Svrakicia i Przybecka
Oznacza zdolność do samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności
Cechy charakteru wg Cloningera
Samokierowanie (ukierunkowanie Ja; zdolność kierowania własnym zachowaniem w celu adaptacji do sytuacji)
Skłonność do współpracy (skłonność do współdziałania; zdolnośc do identyfiakcji i akceptacji zachowań innych ludzi )
Autotranscendencja (transcendencja Ja; poczucie przynależnosci do wszechświata. Wymiar powiązany z duchowością)
Pięcioczynnikowa Teoria Osobowości (PTO) Roberta McCrae i Paula Costy - WIELKA PIĄTKA
Główne czynniki:
Neurotyczność,NEU
Ekstrawersja, EKS
Otwartość na doświadczenia, OTW
Ugodowość, UGD
Sumiennność, SUM
Podejście w badaniach nad osobowoscią porwadzących do wyodrębnienia pieciu czynników
Leksykalne
Oparte na swobodnych opisach zachowania
Psychometryczne (kwestionariuszowe)
Założenia, na których oparta jest PTO
Natura człowieka jest poznawalna (osobowość może być poznana nie tylko w badaniach eksperymentalnych)
Człowiek jest racjonalny (zdolny zrozumiec siebie i innych)
Ludzie charakteryzują się zmiennością (różnią się pod względem ważnych cech osobowości)
Do natury człowieka odnosi się proaktywność (źródła zachowania tkwią w śr…
Krótka historia PTO
W 1976 costa i McCrae opublikowali pracę, prezentującą 3 czynniki (NEU,EKS i OTW) wyodrębnione dzięki redukcji 16 czynników mierzonych kwestionariuszem 16-PF R.B. Cattella
Każdy z tych czynników był opsany przez 6 składników stanowiących różne aspekty zachowania reprezentujące niższy poziom czynników.
Później dodali jeszcze dwa czynniki (UGD i SUM) pochodzące z koncepcji Goldberga
Definicje wielkiej piątki
Neurotyczność - oznacza podatność na doświadczenia negatywne emocji oraz wrażliwość na stres pscyhologiczny
Ekstrawersja - charakteryzuje jakość i ilość interackcji społecznych, poziom aktywnośći i energii oraz zdolność odczuwania pozytywnych wmocji
OTW - opisuje tendencję do poszukiwania i pozytywnego oceniania doświadczeń życiowych tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą
Ugodowość
Sumienność
Strelau2006 s. 189 schemat
Odniesienia PTO do PEN Eysencka
NEU Neurotyczność (PEN)
EKS Ekstrawersja
UDG Psychotyczność
SUM Psychotycznośc
OTW - - - - - - - - - - -
Uwagi krytyczne do koncepcji
Arbitralnie ustalona liczba subskładników (6)
Niektóre czynniki nie są w pełni ortogonalne, ponieważ ich subskladniki korelują ze sobą (np. SUM i NEU, EKS i NEU, UGD i SUM)
Model ogranicza poznanie osobowości, stnowiącą tylko jej opis
Statyczny model nie nadający się do wyjaśniania zmian osobowości praz poznania dynamicznych procesów o mechanizmów związanych z osobowoscią
Badanie oparte na modelu ignorujące sytuacyjne i kontekstowe czynniki oddziłujace na zachowanie
Argumenty za
Czynniki ujawniające się niezaleznie od stosowanego kwestionariusza osobowości (np. NEO-FFI,NEO-PI-R,FFPI) i jego wersji: samoopis vs szacowanie.
Struktura 5-czynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury
Prosty uniwerslany model porządkujący teorię cech
Stanowi teoretyczną podstawę badań psychometrycznych i leksykalnych nad strukturalną organizacją osobowości
Integruje naukę o osobowości i inspiruje badania nad RI
WYKŁAD VI
Podstawy biologiczne czynników
Istnieją dane potwierdzające odziedziczalność czynników wyodrębnionych w PTO, ale nie jest dotychczas możliwa identyfikacja podstaw anatomicznych i fizjologicznych tych czynników.
|
Addytywny |
Nieaddytywny |
Srodowisko specyficzne |
Środowiskow wspólne |
Ugodowość |
21 % |
9% |
8% |
62% |
Sumienność |
27% |
13 |
6 |
55 |
Otwartość |
28 |
18 |
3 |
51 |
Hipotezy leksykalne
Cattell '43 : „wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka”
Goldberg '81: „różnice indywidualne między ludźmi mnają swój wyraz w języku. Im wieksze znaczenie mają rożnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujące je terminy”
Osobowość może być opisywana słowami
Przesłanki, na których opierają się badania odwołujące się do języka naturalnego
Spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystki osobowości
Im ważniejsza jest określona cecha osobowości, tym cześciej jest wymieniana w opisie
Swobodne opisy dokonywane w różnych językach i kulturach odzwierciedlają wpływy czynników kulturowcyh na kształt osobowości
Lewis R. Goldberg
Autor teminu „Wielka Piatka”
Goldberg zaproponował 100 przymiotników - identyfikatorów (dwubiegunowcyh), jako prototypowy opis pięciu czynników osobowości
Ekstrawersja / surgencja
Np. rozmowny - nierozmowny; ekstrawertywny - introwertywny
Ugodowość
Np. sympatyczny - niesympatyczny; ciepły - chłodny
Sumienność
Np. zorganizowany - zdezorganizowany; dokładny - niedokładny
Stałość emocjonalna (NEU)
Np. zrelaksowany - podniecony; niezazdrosny - zazdosny
Intelekt (OTW)
Np. tówrczy - nietwórczy; inteligentny - nieinteligentny
Polska Lista Przymiotników (PLP) w opracowaniu Piotra Szaroty
Ugodowość - wielkoduszny, uczynny, wyrozumiały, czuły
Sumienność - staranny, solidny, pracowity, odpowiedzialny
Dynamiczność - szybki, smiały, energiczny, przedsiębiorczy
Pobudliwość - wybuchowy, porywczy, nieopanowany, emocjonalny
Intelekt
Specyficzne właściwosci wyników badań leksykalnych
Osoby opisują sobowość innych ludzi na takich samych wymiarach, na jakich opisują własną osobowość
Nasilenie ocen w poszczególnych skalach przymiotnikowych ulega zmianom w zależności od osoby i stopnia znajomości osoby ocenianej. Niezmienną natomiast pozostaje struktura spostrzegania - osoby nadal posługiwały się tymi samymi wymiarami/kategoriami
Niektóre wymiary, np. neurotyczność/stabilnosć emocjonalna nie są tak wyraźne w opisie innych ludzi jak w przypadku samoopisu
Badania wskazują, że oceny cech w mniejszym lub większym stopniu odzwierciedlają aktualne różnice indywidualne w zachowaniu i nie stanowią fikcji poznawczej pozbawionej podstaw w rzeczywistości
Model osobowości HEXACO
badania leksykalne struktury osobowości wykorzystujące listy w językach: holenderskim, francuskim, niemieckim, ęgierskim, włoskim, koreańskim i polskim (bez angielskiego) wykazały inną niż 5-czynnikowa struktura obejmującą 6 czynników (później potwierdzoną też na danych anglojęzycznych, Achton i Lee)
nowym czynnikiem była Uczciwosc-Pokkora towrząca znaczącą cechę w tej strukturze. Odpowiednikiem stabilności emocjonalnej jest emocjonalnosć
HEXACO : Honesty-Hulility (H), Emotionality (E), eXtrawersion ( X), Agreeableness (A), Con
Specyficzne wymiary osobowości: “Ciemna Triada”
Od 2001 roku w literaturze przdmiotu wskazuje się na obecnośc tzw. „awersyjnych społecznie” wymiarów osobowości
Są one diagnozowane zarówno i osób z populacji klinicznych, jak też z populacji ogólenj
Wymiary te, to skorelowane ze sobą makiwelizm, narcyzm i psychopatia
Definicje składników Ceimnej Triady
Makiawelizm - tendencja do manipulowania innymi ludźmi, przy jednoczesnym chłodzie emocjonalnym zarówno w warunkach rzeczywistych jak i laboratoryjnych
Narcyzm - tendencja do przejawiania poczucia wyższości, władzy, dominacji i wyższości (nie-kliniczna)
Psychopatia - skłonność duzej impulsywności i poszukiwania grozy, przy jednoczesnej empatii i niskim lęku
Współczynniki korelacji
PSYCHOPATIA
0,5 0,31
NARCYZM 0,25 MAKIWELIZM
Wspólne właściwości CT
Niezależne od zwych źródeł, wszystkie trzy składniki Triady choc w różnym stopniu, mają społecznie nieprzyjazny charakter, z endencją w zachowaniu do samopomowania siebie, chłodu emocjonalnego, dwoistości oraz agresywności
Istnieją empiryczne dowody nakładnia się na siebie (wspólnej warjancji) składników Triady: makiawelizmu i psychopatii, narcyzmu i psychopatii oraz makawelizmu i narcyzmu
|
Narcyzm |
Makiawelizm |
Makiawelizm |
Rg = -0,00 r= 0,12 |
|
Psychopatia |
Rg=0,48 r=0,28 |
Rg= 0,51, r=0,28 |
N, M, P - wysoka odziedziczalnośc
Korelacja CT i PMO
HEXACO a Ciemna Triada
Uczciwośc-Pokora jako czynnik jest charakteryzwoanynastępującymi cechami: szczerość, rzetelność, skromność vs chytrość, pretensjonalność i chiwość
Ze względu na zakres czynników można przypuszczać że istnieje korelacja pomiedzy Uczciwoscią-Pokorą a CT
Uczciwość-Pokora jest ujemnie i silnie skorelowana z CT (-0,53N. -0,57M, -0,72P)
Współczynniki korelacji CT ze stylami humoru wg Roda Martina
Styl |
Narcyzm |
Psychopatia |
Makiawelizm |
Afiliacyjny (+) |
0,19* |
0,10 |
-0,07 |
Wzmacniający „ja” (+) |
0,13 |
0,03 |
-0,09 |
Agresywny (-) |
0,06 |
0,40*** |
0,40*** |
Poniżający „ja” (-) |
-0,10 |
0,45** |
0,28** |
Wnioski z badań Johansona, Li i bussa
Cechy CT mogą stanowic czynnik w adaptacji, naet jeśli strategie towarzyszące temu zespołowi są niepożądane społecznie
Ponoszony koszt tej adaptacji ( w poszukiwaniu partnerów), to liczba porzuconych dotycchczasowych partnerów dla nowych (liczba zerwanych związków)
Podsumowanie
Jest to koncepcja, która ma szerokie zastosowania praktyczne m.in. w selekcji doborze zawodowym, w ocenie stanu zdrowia psychicznego i somatycznego oraz ocenie statusu życiowego człowieka
Wykład VII
REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT) Strelau'a
Wykład VIII
Zmodyfikowana RTT
Najważniejsze postulaty RTT
Temperament przejawia się w formalnej chcrakterystyce zachowania, którą można opisać w kategoriach energetycznych o czasowych
Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe ri mające status cech
RI w temperamencie są powszechne, wystepują od początku życia neonatalnego i są obecne zarówno u człowieka jak i u zwierząt
Temperament, który jest wynikiem ewolucji bioloicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom
Temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych.
Regulacyjna funkcja temperamentu:
Modyfikowanie wartości stymulacyjnej (energetycznej) i czasowej sytuacji i zachowań.
Wartość stymulacyjna sytuacji może być u człowieka oceniona na podstawie wielkości pobudzenia emocjonalnego, który powoduje.
Funkcje regulacyjne:
Temperament determinuje:
Styl zachowania (działania)
Zapotrzebowanie na stymulacje
Psychofizjologiczne koszty wyboru form zachowania
Koncepcja Eliasza
Mogą występować zmiany temperamentu, jeżeli sytuacja (i związany z nią poziom stymulacji) jest znacząco niezgodny z tymi cechami.
Ludzie mogą poszukiwać stymulacji jednego rodzaju, a unikać drugiego.
Najważniejsze modyfikacje RTT
Reaktywność rozdzielono na niezależne wymiary: wrażliwość i odporność
Wrażliwość rodzielono na : sensoryczną i emocjonalną
Odporność rozdielono na : związana ze zmęczeniem i z obecnością dystraktorów
Wprowadzono chrakterystyki zachowania odnoszące się do reagowania na bodźce: szybkość i tempo
Wprowadzonoe charakterystyki pojawiające się po zaprzestaniu działania bodxca: powtarzanie i utrzymanie zachowania
Żwawość (ŻW)-
Perseweratywność (PE) - tendencja do potrzymywania i powtarzania zachowania po zaprzestaniu sytuacji, która je wywołała
Wrażliwośc Sensoryczna (WS) - wrażliwośc zmysłowa
Reaktywność emocjonalna (RE) - wrażliwość emocjonalan, intensywność reakcji emocjonalnych na bodźce
Wytrzymałość (WT) - zdolność do adekwtnego reagowania w sytuacjahc wymagających długotrwałej lub silnej stymualcji aktywności albo w arunkach silnej stymualcji zewnetrznej
Aktywność (AK) - tendencja do podejmowania zachowań i dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostraczającyhc stymulacjiz otoczenia
Wysoki poziom aktywacji
Sn mózg R (N+X)
Wysoki poziom RE
Mała WT
Mała ŻW
Mała AK
Niski poziom aktywacji
Sn mózg R (N-X)
Niski poziom RE
Duża WT
Duża ŻW
Duża AK
Struktura temperamentu
Zharmonizowana struktura temperamentu:
O dużych możliwościach przetwarzania stymualcji: osoby wytrzymałe, mało reaktywne emocjonalnie, bardzo aktywne
Osoby o małych możliwościach przetwarzania stymualcji: osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, o niskim poziomie aktywności i wytrzymałości
Niezhrmonizowana struktura temperamentu (nieefektywne przetwarzanie stymulacji) (niezgodność cehc temperamentu)
Osoby wytrzymałe, nisko reaktywne emocjonalnie, ale nie poszukujące stymulacji (mało aktywne)
Osoby wysoko reaktywne emocjonalnie, mało wytrzymałe, ale poszukujące stymulacji (bardzo aktywne)
TEMPERAMENT (biologicznie uwarunkowane cechy osobowości):
Relacje interpersonalne
Wybór partnera
Funkcjonowanie seksualne
Zdrowie i dobrostan
Psychopatologia
Funkcjonowanie zawodowe
Funkcjonowanie szkolne/akademickie
Narażenie na stres
Postawy
Rozwój
Źródła RI w badaniach nad stresem
Spostrzeganie stresorów - hisotria życia jednostki, doświadczenia ze stresorami, wrażliwośc receptorów, stan jednostki
Reakcje na stresory - preferencje aktywności w odpowiedzi na stres, różnce w zachowaniu, stanach psychicznych i reakcjahc fizjologicznych
Radzenie sobie ze stresem - style i strategie radzenia sobie
Osobowość jako źródło różnic indywidulanych w stresie - tolernacja na stres (odporność), indukowanie (wywoływanie) stresu
Temperamentalnych Czynnik Ryzyka (TCR)
TCR, to jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia albo rozwoju źle przystosowanej osobowości.
Wymagania, możliwości i stres
WymaganiaStres
Możliwości człowieka (zdolności, temperament)
Stres
Wymagania
STRESOR |
|
MEDIATOR |
|
NASTĘPSTWA |
Czynniki ergonomiczne Agresja otoczenia Nasilenie ruchu Presja czasu Zmianowość Przerwy dla odpoczynku Izolacja społeczna Ograniczona decyzyjność |
|
Płeć Typ osobowości A/B LOC Neurotyczność Odporność Wsparcie społeczne Kontrola nad sytuacją |
|
Choroby układu krążenia, pokarmowego, narządów ruchu, zmęczenie Lek depresja, PTSD Nadużywanie substancji Absencja |
Kierowcy autobusów
Wykład IX
Temperament w ujęciu RTT jako endofenotyp zaburzeń psychicznych
Pojęcie endofenotypu odnosi się do konstruktu prostszego niż zaburzenie (może nim być cecha osobowości), który jest uwarunkowany genetycznie i powiązany z danym zaburzeniem.
Konstrukt taki może posłużyć do wykazania genetycznego wpływu na zaburzenia, nawaet tych genów, których wpływ jest stosunkowo słaby i trudny do zaobserwowania.
Enodofenotyp może stanowić ogniwo pośredniczące pomiędzy genami a złożonym zaburzeniem
Endofenotypy mogą też służyć do badań nad interakcją genotypu i środowiska w powstawaniu zaburzeń zachowania
Kryteria endofenotypu
Musi być powiązany z danym zaburzeniem w określonej populacji
Musi charakteryzować się odziedziczalnością (udziałem czynników genetycznych w jego zmienności)
Powinien ujawniać się niezależnie od stanu zdrowia jednostki oraz być współdziedziczony z chorobą w rodzinie
Endofenotypy powinnyć być związane z przyczynami zaburzenia ora ryzykiem jego wystapienia (niekoniecznie ryzyko to musi być związane tylko zokreślonym zaburzeniem)
Endofenotyp powinien mieć rozkłąd zbliżony do normalnego, a narzędzi służące do ich pomiaru charakteryzować się dobrymi własnościami psychometrycznymi
Zaburzenie po steresie traumatycznym, PTSD Nowy kierunek badań
PTSD to jedna z możliwych konsekwencji narażenia człowieka na zdarzenie traumatyczne
Dane z badań nad PTSD wspierają hipotezę o znaczeniu temperamentu RTT jako endofenotypu zaburzeń psychicznych
Podsumowanie
Istnieją podstawy, aby sądzić, żę cechy temperamentu postulowane przez RTT mogą stanowić endofenotyp dla zaburzeń psychicznych, szczególnie o charakterze lękowym.
Istotną role wydaje się odgrywać reaktywność emocjonalna (RE). Hipotezę o jej znaczeniu wspierają badania oparte na modelu zwierzęcym (Meyza i in.,2009) wskazujące, że znaczenie RE ujawnia się wyłącznie w sytuacjach wzbudzających lęk.
Istnieje potrzeba kumulacji danych na temat związku temperamentu RTT z innymi zaburzeniami psychicznymi
Koncepcje temperamentu odnoszące się do dzieci
Alexander Thomas i Stella Chess
Nowojorskie badania podłużne
Interakcyjna koncepcja temperamentu Thomasa i Chess
Koncepcja powstała w opozycji do przekonania, że to rodzice są odpowiedzialni za problemy swoich dzieci
Temperament jako cehcy stylistyczne, odnoszące się do charakterystyki zachowania.
Opis cech dokonany w oparciu o wyniki badań podłużnych (projekt NYLS rozpoczęty w 1956 i zakończony na początku lat 80.) Obserwacja i wywiad z rodzicami.
Kategorie temperamentu: aktywność, rytmiczność, zbliżenie się-wycofanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siłą reakcji, jakosć nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi i wytrwałość.
Stałość charakterystyk temperamentalnych i zmiennośc ich przejawów na przestrzeni życia jednostki.
Niektóre charakteryski temperamentu dziecka nie są istotne dla postaw i zachowań rodziców wobec niego. Inne tak.
Obserwacyjne i poparte analizą czynnikową wystepowanie układów (konstelacji) cech temperamentu: temperamentu łatwego (40% badanej próby), temperament wolno ryzgrzewający się (15%) i temperament trudnego (10%)
Wykład ??
Definicje inteligencji (2)
Inteligencja to zdolność uczenia się (Ferguson)
Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów (Piaget)
Inteligencja jest tym, co mierza testy inteligencji (Boring)
Istnieją dwa rodzaje inteligencji - A i B (Hebb)
Inteligencja A to podstaowy potencjał organizmu zdeterminowany przez genotyp
Inteligencja typu B (fenotypowa), to zdolności intelektualne, które przejawiają się w zachowaniu Są one wynikiem interakcji inteligancji typu A i środowiska.
Inteligencja C (psychometryczna), która ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji (Vernon)
Inteligencja to zdolnosc do szybkiego przetwarzania informacji (Hunt)
Inteligencja, jest to dolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (Nęcka) (jest to proces)
Czynnikowe koncepcje intelogencji: hierarchiczne i czynników równorzędnych
Dwuczynnikowa teoria zdolności. Charles Spearman (1863-1945)
Czynnik g (general) - utożsamiany ze zdolnościmi ogólnymi. Ich hiepotetyczny mechanizm, to energia umysłowa zlokalizowana w mózgu
Czynnik s (specific) - niezależny od czynnika g, identyfikowany ze zdolnościmi specyficznymi
Wynik każdego działania stanowi interakcję wpływu każdego z tych czynników g X s
Zasady funkcjonowania intelektu wg Spearmana
Zrozumienie własnego doświadczenia
Ujmowanie stosunku pomiędzy dwoma lub więcej znanymi elementami (edukcja relacji)
Odkrywanie brakującego elementu, do którego odnosi się znana relacja
Philip E. Vernon (1905=1987)
Brytyjski badacz inteligencji
Schemat ukazujący hierarchiczną koncepcję czynników uzdolnień
G: główne czynniki grupowe, (werbalno-szkolne, przestrzenno mechaniczne) drugorzędne czynniki grupowe czynniki specyficzne
Raymont Cattell
Koncepcja czynnika g:
Czynnik gf - uwarunkowany właściwościami mózgu i silnie genetycznie zdeterminowany. Zdolności myślenia, rozumowania i przyswajania nowej wiedzy
Czynnik gc - powstaje jako wynik uczenia się i doświadczenia, które nakładają się na czynnik gf. Wiedza i zdolności pojmowania nabyte przez jednostkę.
Triadowa (triadic) toria struktury zdolności Cattella jako próba przyczynowego wyjąsnienia zjawiska inteligencji
Teoria zakłada istnienia trzech głównych składników zdolności
Możliwości umysłowe, na które składa się szybkośc i płynnośc procesów umysłowych, pamięć i inteligencja płynna. Stanowią funkcją masy asocjacyjnej mózgu i są biologicznie ogranizczone.
Zdolności lokalne, występują obok gf i gc. U ich podstawy lezy organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych. W ich skład wchodzą zdolności wzrokowe, słuchowe i motoryczne
Zdolności pośredniczące (instrumentalne). Stanowią one narzędzie za pomocą którego wyraża się umysł ludzki. Należą tu zdolności podstawowe w ujęciu Thurstone'a + gc, wykorzystywane w praktyce
Inteligencja płynna (gf), skrystalizowana (gc)
Louis Thurstone
Podstawowe zdolności umysłowe wg Thurstone'a. Model czynników równorzędnych
Płynnosć słowna (W) - łatwość i szybkosc posługiwania się językiem i mową
Zdolności liczbowe (N) - łatwość i umiejętność wykonywania operacji matematycznyhc
Rozumienie słów (V) -umiejętnośc definiowania słów
Zdolności przestrzenne (S) - zdolnośc przekształcania w wyobraźni figur i kształtów
Zdolności rozumowania (R)
Szybkość spostrzegania (P)
Joy Guilford
Model struktury intelektu
Każdą zdolnośc możn aopisać odwołująć się do trzech aspektów: operacja, treść (materiał) i wytwór
Operacje - dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują 5 kategorii poznawanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i ocenianie
Treść - odnoszą się do treści inf, 4 kat: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną
Wytwory - formany aspekt inf, 6 Kst: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje
6x5x4 = 120 zdolności
Teoria wielu inteligencji wg Gardnera
Inteligencja - zdolność do rozwiązywania problemó lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności
Inteligencja językowa - umiejętnośc werbalnego porozumiewania się
Inteligencja logiczno-matematyczna - rozumienie abstrakcyjnych realcji i posługiwania się nimi
Inteligencja przestrzenna - spostrzegania inf wzorkowych i przestrzennych
Inteligencja muzyczna - pozwala tworzyć, przekazywać i rozumieć znaczenia jakie niesie dźwięk (ważna u zwierząt)
Inteligencja kinetetyczna - kontrolowanie własnej motorki o zdolności manipulowania przedmiotami
Inteligencja interpersonalna - zdolnosć rozpoznawania i odróżniania uczuć, przkonań i intencji
Inteligenacj intrapersonalna - rozumienie siebie, własnych uczuć, samoobserwacja
Kytyka teorii strukturalnych
Problem utożsamiania czynnikó wynikających z analizy bytami realnymi
Problem arbitralności analizy czynnikowej
Opisowy charakter teorii strukturalnych
Niedostateczne uwzględnienie czynników rozwojowych
Inteligencja: podejści poznawcze
Inteligencja rozumiana jast jako sposób przetwarzania informacji obejmujący szereg mechanizmów poznawczych, takich jak uczenie się zasoby uwagi, pamięc roboczą, strategie poznawcze i kontrolna poznawca
Poznanie tych mechanizmów wymaga przejścia na elemanterny poziom analizy
Naowy paradygmat obejmuje proste zadania, nie wymagające wiedzy ani szczegółnych umiejętności, dostępne ludziom bez względu na ich wykształcenia czy pochodzenie kuturowe. Np. zadania mierzące czas reakcji albo czas inspekcji (zapoznanie z zadaniami ale bez reakcji)
Sternberg
Triarchiczna teoria inteligencji
Składowe: subteoria składników, doświadczenia, kontekstu
Subteoria składników - umysłowe mechanizmy opowiedzialne za planowani, wykonanie działanie i ocene rezultatów
Metaskładniki - obejmują rozpoznawanie problemów, formułowanie strategii rozwiązania, planowanie czasu i kontrolowanie prób rozwiązania
Składniki wykonawcze - kodowanie informacji, dostrzeganie, analizwoanie, wnioskowanie o relacjacj między różnmi problemami, porównywanie rozwiązań
Skłądniki nabywania wiedzy - procesy wykonania nowej wiedzy, wyróżnianie informacji istotnych, korelowanie i porównywanie informacji, selektywne kodowanie, integracja wiedzy wg znaczenia
Subteoria doświadczeń - odnosi się do procesów adaptacyjcnych, przystosowawczych wobec nowych zadań i wymagań środowiskowych albo wykorzystanie zautomatyzowanych procesów przetwarzania inf w zadaniach lub znanych sytuacjach
Subteoria kontekstu - określa inteligentne zachowania w określonym środowisku, które angażują celową adaptację, selekcję i kształtowanie środowiska opdpowiednio do realnie istniejącej rzeczywistości
Wykład XII
…
Koncepcja Carrolla
Trójwarstwowa teoria zdolności poznawczych wg. Carrolla stanowi poszerzenie i rozbudowanie poprednich teprii
Wg. Autora określa ona jakiego typu różnice indywidualne w zdolnościach poznawczych występują i jakie sa ch wzajemne relacje
Koncepcja zakłada obecność dosc dużej ilości odrębnych zdolności poznawczyhc (całkowieta liczna w warstwie I i II nie jest określona), a relacje pomiędzy zdolnościami miżnal ustaliś klasyfikując je w trzy odmienne warstwy „wąsko” rozumiane zdolności (warstwa I) szerokie zdolności (warstwa II) i pojedyncza ogólna zdolność (warstwa III)
Nurty w badanich nad inteligencją
Zdolności społeczne tworzące inteligencję społeczną
Zdolność rozpoznawania emocji, myśłi, pragnień i intencji innych ludzi w oparciu o wskaźniki behawioralne („czytanie w czyiś myślach”
Zdolność określania cech osobowości na podstwie zachowania
Zdolność rozpoznawania rodzaju relacji pomiędzy ludźmi
Zdolność interpretowania sytuacji społecznej jako elementu ciągu wydarzeń
Rozumienie norm i reguł społecznych
Zdolnosć odpowiednizachowania się w sytuacjach społecznych
Inteligencja praktyczna
Zdolność radzenia sobie w rzeczywistym świecie i w codziennych sytuacjach
Umiejętność osiągania bliskich i odleglych celów w zmieniających się warunkach
Podstawą tej inteligencji stanowi wiedza ukryta (kombinacja doświadczenia i intuicji)
Struktura uzdolnień matematycznych
Odbior informacji matematycznej (zrozumienie)
Specyficzne przetwarzanie materiału matematycznego (operowanie symbolami)
Zdolność szybiego i szerokiego uogólniania na materiale matematycznym (uogólnienie na inne zadania matematyczne)
Zdolność streszczania procesu rozumowania matematycznego
Plastyczność procesów myślowych( dane początkowe wynik)
Dążenie do prostych i ekonomicznych rozwiązań
Zdolnośc dowolnej i szybkiej zmiany kierunku procesu myślenia
Pamięć matematyczna
Ogólny składnik syntetyczny (matematyczne ukierunkowanie umysłu)
Badania nad biologią inteligencji
Genetyczne uwarunkowania
Analiza czasów reakcji i czasu inspekcji (IT)
Analiza EEG i potencjałów wywołanych (Hendricksonowie, 1980, tzw. Metoda sznurkowa)
Badania z użyciem tomografii pozytonowej PET (aktywność metaboliczna)
Neuroobrazowanie: badnia z zastosowaniem rezonansu magnetycznego MRI (badania objetości struktur mózgowych, istoty szarej i błej) oraz fMRI
Badania objętości mózgu w relacji do inteligencji
Wyszukiwarka