SOCJOLOGIA JAKO NAUKA Termin „socjologia” po raz pierwszy użył August Comte w 4 tomie „Kursu filozofii pozytywnej” wydanym we Francji w 1837 r. Użył tego pojęcia dla określenia nauki o człowieku jako gatunku społecznym, a nie tylko biologicznym, nawiązując w ten sposób do zrodzonego już w starożytności nurtu myślowego traktującego człowieka jako istotę społeczną (Arystoteles). Etymologicznie rzecz biorąc pojęcie „socjologia” składa się z 2 słów: ocios-społeczeństwo i logos-nauka, czyli w dosłownym tłumaczeniu to tyle, co nauka o społeczeństwie. Współcześnie jednak na takim określeniu socjologii nie można poprzestać, ponieważ społeczeństwem zajmuje się nie jedna nauka, a wiele nauk zwanych naukami społecznymi lub naukami humanistycznymi (historia, prawo, ekonomia, psychologia, socjologia, kulturoznawstwo i inne). Wszystkie te nauki zajmują się badaniem człowieka w węższych lub szerszych zbiorowościach. Tak jak historia zajmuje się badaniem tego, co było wśród ludzi, prawo określa to, co być powinno między ludźmi, ekonomia zajmuje się racjonalnym gospodarowaniem, tak socjologia bada współżycie społeczne, funkcjonowanie węższych i szerszych zbiorowości ludzkich, bada człowieka wśród ludzi. Socjologia jest to nauka zajmująca się badaniem współżycia społecznego, jego materialnych i niematerialnych wytworów, czynników powodujących ich powstawanie, rozwój i zanika, badaniem osobników ludzkich, ale tylko o tyle, o ile są przez to współżycie są zdeterminowani (uwarunkowani). W ramach socjologii powstały 2 nurty: nurt kontraktualistyczny i nurt realistyczny. Kontraktualiści (Demokryt, J.J.Roussou) twierdzą, że współżycie społeczne jest wyrazem swoistej umowy społecznej. Realiści twierdzą, że współżycie społeczne jest faktem genetycznie pierwotnym, tzn. człowiek żył zawsze w szerszych lub węższych zbiorowościach ludzkich, w pojedynkę żyć bowiem nie można. Przemawiają za tym następujące fakty: *względy natury biologicznej, tzn. człowiek rodzi się niezdolny do samodzielnego życia *język *wszystkie cechy charakteryzujące człowieka, jednostkę ludzką są uwarunkowane kulturowo Wytworem materialnym i niematerialnym współżycia ludzi jest kultura. Z powyższego wynika, że przedmiot i zakres badań socjologii jest bardzo szeroki. Jest tak bogaty, jak bogate jest życie ludzi. W związku z tym w ramach socjologii ogólnej wyodrębniły się różne zakresy badawcze, które z czasem usamodzielniły się w odrębne dyscypliny socjologiczne, i tak powstały np. socjologia wsi, socjologia miasta, pracy, kultury, medycyny itp.
PODSTAWOWE POJĘCIA SOCJOLOGICZNE Współżycie społeczne oznacza, że każdy człowiek jest członkiem określonej zbiorowości społecznej. Pojęcie zbiorowości społecznej jest zatem najogólniejszym określeniem używanym w socjologii. Co prawda niektórzy socjologowie jako terminu ogólniejszego dla oznaczenia różnych trwałych form życia zbiorowego używają pojęcia społeczeństwo. Jednakże termin ten ma inne historyczne ustalenia i znaczenia, i posługiwanie się nim wywołuje czasami różnego rodzaju nieporozumienia. Pojęcie zbiorowość społeczna jest zatem określeniem bardziej neutralnie obejmującym różnorodne zbiory ludzi. Wśród zbiorowości społecznych możemy wyróżnić takie ich rodzaje jak: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność, klasa, warstwa społeczna itd. Zadaniem socjologii jest zatem dokonanie klasyfikacji tych różnych rodzajów zbiorowości, opisanie ich trwałych cech, struktur i procesów w nich zachodzących, bowiem chociaż zbiorowości społeczne są tworami historycznymi, tzn. powstają w określonym czasie na skutek warunków charakterystycznych dla tego okresu i noszą cechy charakterystyczne dla okresów dziejowych, w których powstały, to jednak niektóre cechy ich struktur i procesów w nich zachodzących są trwałe i powtarzalne. Analizując zatem zbiorowości społeczne należy wskazać na ich typy i struktury, czyli obiektywne strony ich istnienia i rozwoju oraz wzajemne podporządkowanie. Jednocześnie należy wskazać na rozróżnienie zbiorowości społecznych od prostych zbiorów ludzkich. Zbiór społeczny to zbiór ludzi wyodrębniony w praktyce współżycia społecznego, czyli jest to zbiór obejmujący ogół ludzi posiadających jakąś wspólną cechę wyodrębnioną przez obserwatora zewnętrznego bez względu na to, czy ludzie ją sobie uświadamiają czy nie. Zbiór społeczny różni się od zbioru logicznego tym, że jest wydzielony nie na podstawie dowolnej cechy przyjętej przez badacza, lecz na podstawie cechy wydzielonej w nich na podstawie kryteriów wydzielonych przez członków zbioru. Podstawowe rodzaje zbiorów społecznych to zbiorowisko społeczne, społeczna kategoria członkostwa i indywidualne typy psychologiczno-społeczne. Zbiorowość społeczna to zbiór ludzi przebywających mniej lub więcej stale w pewnych określonych ramach przestrzennych takim skupieniu, że praktycznie możliwa jest styczność bezpośrednia członków tego zbioru ze sobą. Kategoria społeczna członkostwa to zbiór ludzi w rozumieniu dystrybutywnym wydzielonych w praktyce życia społecznego w obrębie danego zbioru ze względu na określone cechy, takie jak: płeć, wiek, miejsce pracy, stan cywilny, stan rodzinny, wykształcenie, zawód itd. Kategoria społeczna członkostwa ściśle wiąże się rolą i pozycją społeczną. Rola społeczna oznacza zespół działań, funkcji, które członek zbioru może wykonywać, inaczej mówiąc określa ogół obowiązków, które dany człowiek realizuje. Pozycja społeczna natomiast to ogół uprawnień, jakie z tytułu roli i pełnionej funkcji dana jednostka posiada. Zbiorowością społeczną nazywamy taki zbiór ludzi, między członkami którego występują jakieś powiązania ze względu na przynależność do nich. Podstawowe typy zbiorowości społecznych to: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność. Grupą społeczną jest wszelki taki zbiór ludzi, który obejmuje co najmniej 3 osoby wykazujące w swoim współżyciu organizację społeczną. Organizacja społeczna ujawnia się w następujących momentach: *w zróżnicowaniu działań, czyli w podziale pracy *w dopełnianiu się tych zróżnicowanych działań *w powtarzalności zróżnicowanych działań *interpersonalności działań *systemie sankcji w postaci nagród i kar Organizacja zbioru ludzi ujawnia się: *w normach społecznych określających każdemu jej członkowi co mu wolno, a czego nie przejawiać w swoich zachowaniach *zachowaniach sankcjach społecznych |
Normy organizacyjne określają zarówno to, co powinno zachodzić w działaniach członków danej grupy, jak i to, co nie powinno zachodzić. Stanowią one pewne wzory postępowania dla członków grupy. Rozróżniamy wzory idealnie pozytywne wyrażające ideał członka grupy i wzory idealnie negatywne określające czego nie należy przejawiać członkom grupy w zachowaniach, wzory przeciętne wyrażające minimum właściwości, które członek grupy powinien przejawiać. Od wzorów społecznych należy odróżniać stereotypy społeczne. Stereotypy społeczne są to względnie ustalone schematy przedstawiania sobie osób, rzeczy, sytuacji czy grup społecznych, zawierające pewne wartościowanie, ale niemające charakteru normatywnego. Wszystkie wyżej wymienione elementy charakteryzujące szersze i węższe zbiorowości społeczne składają się na środowisko społeczne człowieka. Środowisko społeczne jest to ogół jednostek zbiorów i zbiorowości społecznych, materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi człowiek wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe lub przelotne, uregulowane i wyznaczone grupowo lub nieregulowane, ale oparte na stycznościach pośrednich i bezpośrednich z innymi ludźmi i grupami społecznymi.
ROZWÓJ SOCJOLOGII-TWÓRCY I ICH TEORIE Za twórcę socjologii uważa się francuskiego filozofa Augusta Comte'a, który chciał wykorzystać stworzoną przez siebie naukę do naprawy schorzeń społecznych. Comte koncentrował się na 2 aspektach współżycia społecznego: *na porządku społecznym *na stabilizacji społecznej Sformułował 2 zakresy badawcze socjologii: *statyka społeczna badająca jakie społeczeństwo jest, jak je opisywać *dynamika społeczna badająca jak się społeczeństwo zmienia, dlaczego się zmienia. Comte uważał, że głównym czynnikiem sprzyjającym stabilizacji jest wspólnota przekonań wszystkich członków społeczeństwa. Zmianę społeczną widział jako proces ewolucyjny, dzięki któremu społeczeństwo osiąga coraz wyższe stadia rozwojowe. Dzieło Comte'a zostało rozwinięte przez angielskiego socjologa Herberta Spencer'a (1820-1903). Spencer usiłował wyjaśnić porządek i zmiany społeczne przez porównanie społeczeństwa do żywego organizmu. Wg niego socjologia odkrywa podstawowe struktury społeczne i bada, jak ich funkcjonowanie wpływa na funkcjonowanie danego społeczeństwa. Szczególnym zainteresowaniem Spencer'a cieszyło się pojęcie „przetrwania najlepiej przystosowanych”. Spencer tym pojęciem posługiwał się w badaniach nad zmianami społecznymi, dając wyraz darwinizmowi społecznemu, w myśl którego w społeczeństwie wolnym od jakiejkolwiek interwencji państwa, rządu nieprzystosowani muszą zniknąć. Karol Marks (1818-1883) był kolejnym twórcą socjologii. Badacz ten uważał, że podstawowe prawa dotyczące życia społecznego można odnaleźć w strukturze ekonomicznej społeczeństwa. Wg niego społeczeństwo dzieli się na 2 klasy: *tych, którzy są właścicielami środków produkcji *tych, którzy tych środków nie posiadają Podział ten, jego zdaniem, nieuchronnie prowadzi do konfliktu klasowego, do sprzeczności, które wywołują kryzysy ekonomiczne, a te z kolei dają początek nowym strukturom społecznym. Pogląd Marksa jest nazywany materializmem sprzecznym. Kolejnym badaczem jest Francuz Emil Durkheim. Pod wpływem badań Spencer'a i Comte'a interesowało go to, co scala społeczeństwo, co powoduje określony porządek społeczny. Jego podejście określa się mianem funkcjonalistycznego. Durkheim wskazuje znaczenie różnych elementów życia społecznego dla zachowania spójności społeczeństwa, np. rolę spoiwa stanowią przekonania, wartości itd. Podobieństwa tworzą społeczeństwo, łączenie to Durkheim nazwał solidarnością mechaniczną. Jednocześnie wskazywał, że wraz z rozwojem i różnicowaniem się społeczeństwa, gdzie zaczęli wykonywać wyspecjalizowane zadania i stali się sobie nawzajem niezbędni. Ten rodzaj związku między członkami społeczeństwa, polegający na wzajemnym wsparciu i współzależności Durkheim nazwał solidarnością organiczną. Kolejnym badaczem wskazującym na nowe obszary współżycia społecznego jest Max Weber (1864-1920). Jest to badacz, który ma duże zasługi w rozwoju wiedzy społecznej i metodologii socjologicznej. Główną dziedziną jego badań były działania społeczne. Szczególnie interesowały go wartości, przekonania, zamiary, postawy, które kierują zachowaniami ludzkimi. Żeby wyjaśnić czyjeś zachowanie, powinniśmy go zrozumieć. Weber postulował socjologię wolną od wartościowania. Domagał się wyeliminowania z procesu badawczego założeń wstępnych i wszelkich uprzedzeń. Był twórcą tzw. typów idealnych, czyli takiej konstrukcji pojęciowej dowolnego zjawiska, która wyrażała najistotniejsze jego elementy i z którą można by było porównywać rozmaite zjawiska życia społecznego. Kolejnym socjologii był Georg Simmel (1858-1918). Odrzucił on spencer'owską analogię społeczeństwa do organizmu biologicznego. Uważał on bowiem, że społeczeństwo stanowi skomplikowaną pajęczyną wielokrotnych wzajemnych relacji między jednostkami, które pozostają ze sobą w ciągłych interakcjach. Forma tych interakcji jest głównym przedmiotem zainteresowania Simmel'a. Jego socjologię określa się mianem formalnej. Odkrył on w swoich badaniach wspólne elementy w strukturach formalnych ludzi, sformułował typy społeczne, a szczególnie analizował zjawisko „obcego”, jego rolę we współżyciu społecznym. Wg Simmel'a „obcym” jest ten, kto tylko śladowo angażuje się w życie grupy społecznej, formalnie jest jej członkiem, ale nie w pełni akceptowanym i nie potrafi się zintegrować z grupą.
WSPÓŁCZESNE TEORIE SOCJOLOGICZNE Pod pojęciem teorii rozumiemy powiązany ze sobą zbiór pojęć i twierdzeń dotyczących wyjaśnienia zjawisk i procesów zachodzących w rzeczywistości. Teoria socjologiczna jest to powiązany zbiór pojęć i twierdzeń dotyczących wyjaśnienia zjawisk i procesów społecznych. Dobra teoria socjologiczna pozwala: *odpowiedzieć na pytanie dlaczego zjawiska i procesy przebiegają w taki właśnie, a nie inny sposób *na tej bazie sformułować prognozę, jak będzie w przyszłości |
*odpowiedzieć na pytanie co robić, aby było tak jak chcemy Teorie socjologiczne w swojej strukturze obejmują najogólniejsze idee na temat: *czym jest społeczeństwo -teorie naturalistyczne-wszystkie teorie, które twierdzą, że społeczeństwo to twór analogiczny do organizmu biologicznego -teorie antynaturalistyczne-wszystkie teorie, które społeczeństwo przeciwstawiają zjawiskom biologicznym, przyrodniczym; podkreślają fakt, żre społeczeństwo cechuje się kulturą, wartościami, symbolami, językiem, a więc tymi cechami, które w świecie przyrody nie występują *jak badać społeczeństwo -teorie, które formułują postulat indywidualizmu, fizykalizmu- społeczeństwo należy badać tak, jak każdy element świata przyrody -teorie antynaturalistyczne, humanistyczne- społeczeństwo należy badać metodami właściwymi humanistyce Wśród teorii socjologicznych najbardziej znanych w współczesnej socjologii można wskazać na takie teorie, które zajmują się badaniem i wyjaśnianiem zjawisk społecznych w skali makrospołecznej i takie, które badają zjawiska w skali mikrospołecznej. Z tego względu wyróżniamy teorie: *makropoziomowe- teoria strukturalno-funkcjonalistyczna, teoria konfliktu społecznego *mikropoziomowe- interakcjonizm symboliczny, teoria wymiany społecznej Teoria zwana funkcjonalizmem (Spencer, Tuner, Durkheim, Parsons) traktuje rzeczywistość społeczną jako system wzajemnie powiązanych części, które analizowane są pod kątem ich konsekwencji, bądź funkcji, jakie pełnią w większym systemie, np. rodzina traktowana jest jako podstawowa komórka społeczna, ponieważ umożliwia istnienie społeczeństwa jako większej całości, reguluje bowiem życie członków społeczeństwa, reprodukuje członków społeczeństwa. Funkcjonalizm polega na zrozumieniu, w jaki sposób zjawiska społeczne zaspokajają potrzeby większych struktur społecznych, w ramach których funkcjonują, czyli jak część pracuje na rzecz całości. Funkcjonalizm jest to więc teoria, która dąży do wyjaśnienia faktów społecznych poprzez ustalenie funkcji jaką one pełnią w systemie kultury danego społeczeństwa. Współcześni funkcjonaliści głoszą, że podstawową tendencją systemów społecznych jest postępujące różnicowanie strukturalne ich elementów, podsystemów, różnicowanie instytucji, ról, pozycji społecznych itd. Teoria konfliktu. Teoria ta wskazuje, że społeczeństwo jest zaangażowane wg zasady podporządkowania jednych grup społecznych innym grupom społecznym, a podporządkowanie to jest utrwalone poprzez system normatywny, świadomość społeczną, prawo itd. Ponieważ jednak interesy poszczególnych grup społecznych są z natury sprzeczne, zatem jedne grupy dążą do utrwalenia i utrzymania sytuacji panowania, a inne grupy dążą do zmiany sytuacji. Teoria konfliktu kładzie zatem nacisk na konfliktotwórcze skutki nierówności społecznych między ludźmi. Nierówności ze względu na pieniądze, władzę, prestiż, bogactwo, mieszkanie, opiekę zdrowotną itp. Ze względu na te nierówności dochodzi do napięć, które prowadzą do wybuchu różnych konfliktów społecznych. Wyrazem tych konfliktów są np. wojny, zamieszki, protesty, strajki, zbrodnie, demonstracje, agresje biednych wobec bogatych, kobiet wobec mężczyzn, bójki pracowników wobec kierowników itd. Teoria konfliktu kładzie zatem nacisk na konflikt, współzawodnictwo między różnymi elementami struktury społecznej. Teoria ta wyznaczona została przez pracę Karola Marksa, wg którego podstawowy konflikt w społeczeństwie to konflikt miedzy klasami społecznymi. Natomiast wielu współczesnych teoretyków, np. Mils czy niemiecki teoretyk R. Dorendof czy Colins, koncentrują się na konflikcie pomiędzy grupami rasowymi, etnicznymi i religijnymi, konflikt płci. Teoretycy teorii konfliktu odwołują się do prac szczególnie Georgia Simmel'a, który w różnym stopniu eksponował istnienie w społeczeństwie sił dzielących i scalających ludzi. L. Coser uważa, że konflikt jest nie tylko immanentną cechą społeczeństwa, ale sądzi, że konflikt czyni klarowniejszymi podstawowe wartości społeczne. Wg Coser'a nasza przynależność do różnych grup społecznych, etnicznych, religijnych państw czy płci, nie pozwala społeczeństwu podzielić się na 2 wzajemnie wykluczające się i prowadzące ze sobą wojnę, siły rozłamowe nie są w stanie rozerwać więzi, ponieważ każdy z nas ma odmienną tożsamość. Krytycy teorii konfliktu wskazują na jej tendencję do koncentrowania się na aspektach dzielących i konfliktujących ludzi i życie społeczne, przy jednoczesnym ignorowaniu wielu procesów zgody i połączenia się. Teoria interakcyjna. Zwana też interakcjonizmem symbolicznym, zwraca uwagę na konkretnych ludzi wchodzących ze sobą w bezpośrednie kontakty, relacje za pomocą różnych symbolicznych gestów, związków, ludzie przekazują sobie swoje nastroje, zmiany, sposób postępowania i odwrotnie odczytują. Z gestów innych ludzi dowiadujemy się na ich podstawie co oni myślą i jak się będą zachowywać. Teoria ta usiłuje wyjaśnić całokształt życia społecznego za pomocą procesów wzajemnych oddziaływań międzyludzkich (interakcji) rozpatrywanych w oderwaniu od kontekstu historycznego, a eksponujących aspekt subiektywny, zwłaszcza zaś rolę symboli. Teoria ta powstała pod wpływem rozważań Maxa Wezera. Główny dorobek stanowią osiągnięcia badaczy z Uniwersytetu Chicago, szczególnie G.H.Heade i Gosmana, którzy wyjaśnienie faktów społecznych opierają na założeniu, iż każda interakcja odbywa się poprzez symbole o ustalonym znaczeniu. Znaczenie tych symboli powstaje dzięki relacjom pomiędzy poszczególnymi jednostkami, które podobnie odczuwają i myślą. Zwolennicy tej teorii koncentrują się na pojęciu tożsamości, szczególnie na poczuciu siebie, analizując proces społeczny, w którym rozwija się tożsamość. Wskazują na to, że natura interakcji społecznych i sposób ich pojawienia się należy analizować w kontekście wyobrażeń i ich okoliczności. Ujęcie to podkreśla aktywną rolę jednostki w jej własnym rozwoju. W teorii tej ludzi nie traktuje się jako biernych elementów społeczeństwa, ale jako osoby, które mają prawo wyboru i odpowiedzi na procesy pojawiające się w ich życiu. W przeciwieństwie do teorii funkcjonalnej i teorii konfliktu, jednostka zajmuje tu bardziej centralną pozycję. Interakcjonizm symboliczny krytykowany zaś jest za ignorowanie bardziej sformalizowanych i zorganizowanych aspektów życia społecznego. Wskazuje, że brak w tej teorii określenia wyraźnego wpływu, jaki mają interakcje międzyludzkie i siły społeczne. Krytycy twierdzą, że interakcjonizm symboliczny nadmiernie przypisuje rolę w życiu społecznym |
aspektom świadomościowym i ignoruje bogatą sferę emocjonalną człowieka. Teoria wymiany społecznej. Jest to teoria, która określa się mianem utylitarnej. Teoria ta ujmuje społeczeństwo nie jako całościowy system, lecz jako układ międzyludzkich oddziaływań. Wychodzi od idei człowieka racjonalnego, stworzonego od A. Smith'a. Przyjmuje, że wszystkie stosunki społeczne są wymianą pomiędzy ich uczestnikami określonych kosztów i korzyści w osiąganiu celu. Analizując wzajemne oddziaływanie ludzi na siebie, przedstawiciele teorii wymiany twierdzą, że zachowanie każdego człowieka jest wyuczoną reakcją na zachowanie innego człowieka, reakcją kierowaną dążeniem do maksymalizacji nagrody i minimalizacji kary. Całokształt życia społecznego traktowany jest w tej teorii jako swoisty rynek ekonomiczny, na którym nieustannie dokonuje się transakcji wymiany wartości związanych z nagrodami i karami. Społeczeństwo i kultura powstają, ponieważ przynoszą korzyści kierującym się rozumnym wyborom ludziom. Te korzyści to dobre samopoczucie, miłość, duma, szacunek, kontrola i inne elementy, które cementują społeczeństwo. Teoria wymiany w tym ujęciu oparta jest częściowo na ekonomii i psychologii behawioralnej. Życie społeczne w jej rozumieniu jest procesem handlu i negocjacji rozmaitych korzyści. Jeżeli korzyści czerpane z interakcji przewyższają wysiłek niezbędny do jej utrzymania, interakcja będzie trwała jeśli nie będzie zakończona. Teoria wymiany społecznej przedstawiciela Georgia Romans. Obecnie teoria ta została rozszerzona w analizie interakcji o zwyczaje, obyczaje, a także motywacje warunkujące ludzkie zachowania. Teoria ta często jest wykorzystywana współcześnie do badania relacji między ludźmi, w szczególności trwalszych ich związków, tj. małżeństwo, przyjaźń. Krytycy tej teorii utrzymują, że jej podstawowe założenia łatwo obalić, ponieważ ludzie nie zawsze są świadomi skutków przejawionych przez siebie zachowań. Teoria wymiany zakłada w sposób nieuzasadniony, że ludzie kierują się w swoich interakcjach tzw. rachunkiem hedonistycznym, tzn. starają się maksymalizować przyjemność i eliminować bądź minimalizować ból, a w praktyce przynajmniej narasta napięcie. Teoria wymiany nie dostrzega wiele faktów społecznych, nie bierze pod uwagę aktów miłości czy heroizmu. Przedmiotem ekonomii jest analiza jak ludzie gospodarują, natomiast psychologia koncentruje się na zachowaniu jednostek. Socjologia jest nauką o współistnieniu społecznym. Współczesne teorie socjologiczne formułują odpowiedź: czym jest społeczeństwo.
TYPY I STRUKTURY SPOŁECZEŃSTWA Pojęcie społeczeństwa. Pojęcie społeczeństwo mimo że należy do podstawowych kategorii socjologicznych, nie jest jednoznacznie definiowane. Pojęcie to pojawiło się w filozofii społecznej w XVIII w., gdy uświadomiono sobie, że obok zorganizowanych form życia zbiorowego takich, jak państwo, istnieją formy tworzące się spontanicznie i kierujące się naturalnymi prawami niezależnymi od woli jednostki ludzkiej oraz że formy te tworzą określoną całość wyznaczającą wszystkie zjawiska życia społecznego. Tego rodzaju koncepcje pojawiły się głównie w pracach Spencer'a i Comte'a. Współcześnie pojęcie „społeczeństwo” wg Jana Szczepańskiego można ująć w pięć grup: *Pierwszą grupę stanowią definicje ujmujące społeczeństwo jako rodzaj najszerszej zbiorowości ludzkiej, np. społeczeństwem są wielkie zbiorowości terytorialne (azjatyckie, afrykańskie, amerykańskie, europejskie) lub terminem tym określa się ogół zbiorowości zamykających się w jednej szerokiej zbiorowości. Tak definiuje społeczeństwo Florian Znaniecki, wg którego społeczeństwo to ogół zbiorowości obejmujących kompleks grup współistniejących i krzyżujących się, krzyżujących podporządkowanych jednej grupie dominującej, którą może być np. naród, państwo, religie *Drugą grupę stanowią definicje ujmujące społeczeństwo jako szerokie zbiorowości powiązane specjalnymi typami stosunków, szczególnie stosunków produkcji. Z tego względu wyodrębnia się np. społeczeństwo niewolnicze, feudalne, komunistyczne, kapitalistyczne. *Trzecią grupę definicji stanowią definicje organizacyjne ujmujące społeczeństwo jako ogół instytucji i urządzeń zapewniających jednostkom wspólne zaspokajanie potrzeb i uregulowane współżycie, wspólne tworzenie kultury i wspólny rozwój. Istotą tego, co ludzi łączy jest organizacja-państwo, które ma bezpieczeństwo, równouprawnienie, dbałość o dobro jednostki, zrównoważony rozwój wsi i miast. *Czwartą grupę definicji stanowią definicje określające społeczeństwo jako postać egzystencji człowieka jako stan uzupełniający lub przeciwstawny istnieniu indywidualnemu. *Po piąte w języku potocznym społeczeństwo często rozumiane jest jako różne formy życia zbiorowego ludzi, które istnieją poza organizacją państwową, np. władze miasta a społeczeństwo, rząd a społeczeństwo. We współczesnej socjologii szczególnie popularna jest typologia społeczeństw ze względu na udział ludności w produkcji przemysłowej. Z tego względu wyodrębnia się trzy typy społeczeństw: *społeczeństwo przedprzemysłowe (preindustrialne, agrarne), tzn. takie które nie przeszło jeszcze etapu uprzemysłowienia i w związku z tym nie mniej niż 60 % ludzi pracuje w zawodach rolniczych *społeczeństwo przemysłowe (industrialne), tzn. takie które przeszło etap uprzemysłowienia i w związku z tym nie mniej jak 60 % ludności czynnej zawodowo pracuje poza rolnictwem *społeczeństwo poprzemysłowe (postindustrialne) tzn. takie w którym większość ludności zatrudniona jest nie w przemyśle, a w szeroko rozumianych usługach; społeczeństwo poprzemysłowe charakteryzuje: -w sferze ekonomicznej dominującą rolę odgrywają usługi, handel, finanse, ubezpieczenia, nauka, oświata, administracja państwowa -w strukturze społecznej centralną rolę odgrywają zawody profesjonalne i związane z nauką -w sferze technologii centralną rolę odgrywa technologia intelektualna oparta na teorii informacji i informatyce -w sferze metodologii dominuje abstrakcyjna teoria oparta na modelowaniu, symulowaniu, analizach systemowych -orientacja na przyszłość czyli prognozowanie, futurologia -uznanie wiedzy za najważniejszy czynnik rozwiązań ekonomicznych, politycznych i kulturalnych Podział społeczeństw ze względu na typ stosunków społecznych: *globalne *masowe |
Społeczeństwo globalne to najszersza przestrzennie i liczebnie forma zbiorowości, która wytwarza określone formy kulturowe, wzory działania, instytucje nieformalne, dzięki którym powstają ogólne normy życia zbiorowego zapewniające integrację kulturową ludzi żyjących w różnych systemach wartości. Społeczeństwo masowe to takie społeczeństwo, w którym o wiele mniej ludzi wyraża opinie niż je odbiera, ponieważ istniejąca organizacja środków masowego przekazu uniemożliwia jednostce przedstawienie własnych argumentów. Społeczeństwo masowe charakteryzuje się tym, że przetwarzanie opinii podlega kontroli władz. Kluczem do zrozumienia społeczeństwa są występujące w nim zróżnicowania społeczne, a więc występujące między ludźmi różnice w cechach społecznych oraz różnice w społecznej ocenie tych cech i możliwości zachowań, jakie te cechy dają. Zróżnicowanie społeczne przejawia się w wielu tzw. przekrojach lub strukturach. Podstawowe to: struktura narodowa społeczeństwa, struktura demograficzna, struktura zatrudnieniowa, struktura polityczna, struktura klasowo-warstwowa itd.
STRATYFIKACJA SPOŁECZNA Stratyfikacją społeczną nazywamy podział społeczeństwa na takie kategorie lub grupy, do których przynależność daje określoną pozycję społeczną cenioną wyżej lub niżej, korzystniejszą lub mniej korzystną dającą podstawy do uzależnienia od siebie ludzi innych kategorii czy grup społecznych. Obrazowo rzecz ujmując klasy, warstwy, stany, kasty społeczne są wyższe lub niższe. Przejście z jednej kategorii podziału stratyfikacyjnego do innej jest awansem społecznym albo degradacją społeczną. Akcentowanie podziałów stratyfikacyjnych społeczeństwa związane jest z rozdziałem dóbr społecznych. Jedna osoba może być bogatsza czy potężniejsza niż inna, a owe różnice między jednostkami odzwierciedlają nierówności społeczne i mogą wynikać z tego, że pewna osoba pracuje ciężej od innych lub wybrała zawód czy karierę, które zapewniają jej więcej władzy niż inne zajęcia. Różnice między całymi kategoriami społecznymi, a nie tylko między jednostkami nazywa się zróżnicowaniem społecznym. Kiedy zaś ludzie w owych różnych kategoriach społecznych zostaną uszeregowani w pewnym hierarchicznym porządku dającym im różny dostęp do dóbr społecznych powstaje stratyfikacja społeczna, inaczej mówiąc uwarstwienie. Osoby pochodzące z tej samej warstwy społecznej mają podobne szanse życiowe, takie chociażby jak: poziom wykształcenia, zdrowie, ogólny standard życia itd. Stratyfikacja społeczna jest cechą całych społeczeństw, a nie tylko poszczególnych ich członków. Stratyfikacja ma różne formy. Może przybierać je w zależności od systemu społecznego występującego w danym społeczeństwie. Może to być stratyfikacja charakterystyczna dla społeczeństwa otwartego lub zamkniętego. Przykładem stratyfikacji społeczeństwa zamkniętego jest system kastowy, czyli taki w którym pozycja jednostki zależy od rodziny w jakiej się urodziła, zmiana pozycji społecznej zazwyczaj jest niemożliwe, z urodzenia bowiem wynika przypisany jednostce status społeczny. Przykładem jest społeczeństwo hinduskie, w którym występuje podział członków tego społeczeństwa na pięć zasadniczych kast: *braminów, którą tworzą ludzie wykonujący zawody intelektualne *kaszatriów, którą tworzą wojownicy, żołnierze *wajsjów, którą tworzą kupcy *siudrów, którą tworzą pracownicy fizyczni, robotnicy *pariasów, którą tworzą osoby przeznaczone do wykonywania tzw. prac nieczystych (tworzą kastę nietykalnych). Przykładem stratyfikacji społeczeństwa otwartego jest system klasowy. Klasę społeczną stanowi również wielka grupa ludzi o tym samym statusie społecznym, przy czym istnieje możliwość zmiany przynależności klasowej, a tym samym zmiany statusu społecznego, np. poprzez małżeństwo, poprzez wykonywanie określonego zawodu, do którego się doszło dzięki własnym wysiłkom, a nie dzięki urodzeniu. Otwartość systemu klasowego prowadzi do tzw. ruchliwości społecznej, czyli przemieszczania się w górę lub w dół w strukturze klasowej społeczeństwa. Podobnie jak w przypadku kasty, klasa ma duży wpływ na szanse życiowe jednostki. Ludzie z wyższych klas społecznych mają z reguły większy dostęp do dóbr społecznych, takich jak: wykształcenie, praca, opieka zdrowotna itd. Dzięki jednak otwartości społeczeństwa, a więc dzięki możliwości ruchliwości społecznej jednostka może zwiększyć swoje szanse otrzymane przez urodzenie bądź zmniejszyć te szanse. Klasa społeczna ma więc charakter wielowymiarowy, tzn. istnieje kilka czynników określających status w społeczeństwie. Do czynników tych należą: majątek, władza, prestiż społeczny. Najogólniej w społeczeństwie wyróżnia się trzy klasy społeczne: *wyższą *średnią *niższą Klasę wyższą tworzą jednostki, których rodziny od pokoleń cieszyły się prestiżem, majątkiem i dostępem do władzy. Klasa średnia jest już stosunkowo zróżnicowana. Składa się z jednostek, które dorobiły się znacznego majątku poprzez działalność biznesową lub wykonywanie wolnych zawodów lub wykonują zawody urzędnicze lub usługowe. Poniżej klasy średniej znajduje się stosunkowo niższa klasa robotnicza, której członkowie zarabiają na życie poprzez pracę własnych rąk. Jeszcze niżej w hierarchii społecznej jest klasa niższa, której członkowie albo nie pracują, albo osiągają tak niski dochód, że muszą być wspierani przez rząd. Istnienie stratyfikacji społecznej we wszystkich społeczeństwach próbuje wyjaśnić się przy pomocy różnych teorii, szczególnie teorii strukturalistyczno-funkcjonalistycznej i teorii konfliktu. Davis i Moor dają przykład funkcjonalistycznego wyjaśnienia stratyfikacji społecznej. Twierdzą oni, że określona forma stratyfikacji jest nieunikniona i społecznie niezbędna. W ich ujęciu społeczeństwo składa się ze złożonego systemu statusów, pozycji i ról społecznych. Jeżeli społeczeństwo ma dobrze funkcjonować, to pozycje społeczne powinny być zajmowane przez najlepiej wykwalifikowane jednostki, a ponieważ objęcie tych pozycji wymaga długiego i trudnego przygotowania, w konsekwencji niewielu ludzi chce przeznaczyć czas i pieniądze, a także nakład pracy. Niezbędny jest system różnicowania nagród, aby zachęcić ludzi uzdolnionych do zdobywania wymaganego przygotowania. System stratyfikacji motywuje tych, którzy mają niezbędne umiejętności, by zajmować odpowiednie pozycje i dobrze |
Wykonywać swoje obowiązki. Ten pogląd Davis'a i Moor'a poddał krytyce tumi, wskazując, że tzw. meritokracja, czyli związek między cechami jednostki a nagrodami, jakie ona otrzymuje nie odzwierciedla rzeczywistości, ponieważ sukces lub jego brak w zdobywaniu społecznych nagród w jednym pokoleniu jest przekazywany przez rodziny następnym pokoleniom, a to ogranicza swobodne dopasowywanie zdolności i nagród. Inaczej stratyfikację społeczną ujmuje się z punktu widzenia teorii konfliktu. Teorię tą najpełniej wyraził Karol Marks, wg którego w każdym społeczeństwie istnieją dwie podstawowe klasy: *klasa tych, którzy posiadają środki produkcji (klasa właścicieli) *klasa tych, którzy nie posiadają środków produkcji Zdaniem Marksa stratyfikacja nie jest ani nieuchronna, ani niezbędna, jeżeli tylko środki produkcji staną się własnością zbiorową, a nie własnością jednostek. Teoria ta była krytykowana z wielu punktów widzenia. Największy atak na teorie Marksa na temat stratyfikacji społecznej opartej na nierówności ekonomicznej jest zbyt sztywna. Wg Wezera stratyfikacja jest pojęciem wielowymiarowym. Istnieją trzy odrębne sfery różnicujące ludzi: *sfera ekonomiczna *sfera społeczna *sfera polityczna W opinii Wezera pozycję ekonomiczną należy rozważać jako kontinuum od pozycji wysokiej do niskiej. Natomiast sferę społeczną należy wiązać z różnym prestiżem i szacunkiem społecznym, jaki dana wielka grupa ludzi posiada. Natomiast sfera polityczna nazwana jest przez Webera partią, która może doprowadzić do sprawowania władzy. W świetle powyższych rozważań pewien stopień stratyfikacji społecznej jest nieunikniony, ponieważ umiejętności, zdolności, inteligencja i inne przymioty osobiste, a także dobra społeczne są nierówno rozdzielone. Jednak stopień stratyfikacji zależy w głównej mierze od natury danego społeczeństwa. Społeczeństwo wysokouprzemysłowione i postindustrialne jest silniej uwarstwione. Utrzymujący się w nim system stratyfikacji jest wynikiem oddziaływania instytucji i procesów społecznych, które służą wspieraniu istniejącego systemu stratyfikacji. Do tych instytucji społecznych utrwalających stratyfikację społeczną należy zaliczyć: *ekonomię, z której wynika nierówna dystrybucja dóbr i usług społecznych *rodzinę, dzięki której rozdział dóbr społecznych przekazywany jest z pokolenia na pokolenie *religię i ideologie *porządek polityczny, szczególnie wynikający z charakteru państwa, państwo jako aparat jest tym, co pozwala utrzymać system stratyfikacji *procesy społeczne, które stanowią wsparcie istniejącego systemu stratyfikacji, którym towarzyszy proces selekcji, kooptacji, tzn. włączania do systemu jednostek, które mogłyby zagrozić jego istnieniu i trwaniu *zasadę kumulatywności korzyści Istniejący system stratyfikacji społecznej wspomagają nie tylko instytucje społeczne, ale i pewne procesy społeczne takie, jak: *kooptacja, czyli dopuszczanie do systemu korzystania z korzyści tych, którzy są w opozycji do niego *zasada kumulatywności korzyści, którą Robert Merton nazwał strategią Mateusza, tzn. ci, którzy korzystają ze stratyfikacji potrafią pomnożyć to w taki sposób, by korzyści były jeszcze większe, w rezultacie pogłębia to dysproporcje w podziale społeczeństwa
MAKRO A MIKRO STRUKTURY SPOŁECZNE W strukturze każdego społeczeństwa można wyróżnić dwa poziomy jego organizacji: *makrostrukturalne *mikrostrukturalne Relacje między tymi poziomami należą do jednych z najciekawszych zagadnień teorii socjologicznych. Terminem makrostruktura określa się charakterystyczny dla danego typu społeczeństwa układ klas, warstw i kategorii społecznych w odpowiedni sposób ze sobą powiązanych. W szerszym znaczeniu makrostruktura obejmuje także układ instytucji, np. państwo i grup typu zrzeszeniowego, np. partie polityczne, grupy narodowe jakie w danym społeczeństwie występują. Pojęcie makrostruktury odnosi się do tych elementów systemu społecznego, które stanowią ogólny, ramowy i łatwodostrzegalny schemat organizacji społeczeństwa. Socjologia w początkowym okresie swojego istnienia interesowała się głównie zjawiskami i procesami społecznymi zachodzącymi na poziomie makrospołecznym. Podstawową kategorią analityczną było społeczeństwo, a przedmiotem zainteresowania jego części składowe, wzajemne relacje między nimi i czynniki decydujące o spójności społeczeństwa i przeciwdziałające tej spójności. Z czasem zauważono jednak, że o ile makrostruktura społeczna wyznacza ogólne normy życia społecznego, to zespół form wypełniających te ogólne ramy żywą i bardziej zindywidualizowaną treścią kształtuje się na poziomie mikrostrukturalnym. W praktyce okazało się bowiem, że społeczeństwa reprezentujące w wielu przypadkach bardzo zbliżony typ makrostrukturalny, a więc podobne do siebie zewnętrznie, przy dokładniejszej analizie wykazują głębokie różnice w sferze mikrostrukturalnej. We współczesnym świecie, w którym społeczeństwa upodabniają się do siebie pod wieloma względami, o indywidualnym obliczu zbiorowości ludzkich stanowi przede wszystkim mikrostruktura społeczna. Na mikrostrukturę społeczną składa się całość istniejących w danym społeczeństwie specyficznych dla niego wzorów wzajemnych oddziaływań i stosunków społecznych, układ grup formalnych i nieformalnych takich, jak np. rodzina, szkoła, grupy pracownicze, społeczności lokalne. Mikrostruktura wywiera decydujący wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego, ponieważ od niej zależą: *procesy socjalizacji i kształtowania się charakterystycznych dla danego społeczeństwa typów osobowości *procesy kształtowania się opinii członków społeczeństwa o rozmaitych sprawach (społecznych, ekonomicznych, religijnych, politycznych itd.) *procesy kształtowania sposobu widzenia świata i stosunek do niego, czyli nasz świat wartości, aspiracje, postawy itp. Bez odwołania się do mikrostruktur społecznych nie sposób zrozumieć zachowania jednostki ludzkiej oraz procesy zachodzące w zbiorowościach społecznych. Składnikiem mikrostruktury regulującym wzajemne oddziaływania ludzi na siebie są kulturowo Ludzie, którzy nie poddają się naciskom swoich kręgów, odrzucają obowiązujące w nich ideały osobowości i wprowadzają nowe, wg Znanieckiego są zboczeńcami. Typologie biologiczne uzależniły osobowość człowieka od elementów dziedzicznych, biologicznych. Typologie socjologiczne uzależniły osobowość człowieka od kręgów, w których on wzrastał, ulegał socjalizacji i wychowaniu. Mikro i makrospołeczne uwarunkowania osobowości. Aby określić osobowość człowieka, nie wystarczy poznać świat jego przeżyć, dążeń, umiejętności, wartości, ale trzeba odnieść się do zbiorowości, w której jednostka wzrastała. Tym, co kształtuje osobowość, jej indywidualność jest swoisty sposób, w jaki konkretna jednostka uczestniczy w życiu zbiorowym, w jaki działa i zachowuje się społecznie. Bogactwo kontaktów i relacji społecznych, różnorodność form uczestnictwa w życiu zbiorowym kształtują osobowość człowieka. Ponieważ w strukturze każdego człowieka można wyróżnić dwa poziomy jego analizy- makro i mikrospołecznej- zatem funkcjonowanie w tych strukturach makro i mikro określa osobowość człowieka.
POJĘCIE I RODZAJE PROCESÓW SPOŁECZNYCH Procesem społecznym nazywamy serię zjawisk, zdarzeń, faktów dotyczących osobowości grup społecznych, zbiorowości powiązanych ze sobą różnego rodzaju zależnościami przyczynowymi lub strukturalno-funkcjonalnymi, powodującymi określone skutki i przeobrażenia społeczne. Leopold von Wiese wszystkie procesy społeczne zachodzące między ludźmi podzielił na procesy: *zbliżające ludzi do siebie- asocjatyczne *oddalające ludzi od siebie Wyrazem procesów asocjatywnych jest koleżeństwo, przyjaźń, przystosowanie, zjednoczenie. Natomiast procesy rozłączające ludzi to współzawodnictwo, opozycja, konflikt, walka, wojna. Powyższa klasyfikacja procesów społecznych wzbudziła wątpliwości u Georgia Simmel'a, który wskazuje, że opozycja i walka najbardziej zbliża przeciwników, ponieważ do prowadzenia walki znajomość przeciwnika jest bardziej potrzebna niż znajomość przyjaciela w przypadku przyjaźni. We współczesnej socjologii procesem społecznym, w wąskim rozumieniu tego słowa, nazywa się serię zjawisk dotyczących osobowości grup społecznych i zbiorowości powiązanych ze sobą w taki sposób, że są one tylko zjawiskami społecznymi, np. proces adaptacji polega na przystosowaniu osobowości do nowych warunków kultury i struktury osobowości po przeniesieniu do nowego środowiska. W szerokim tego słowa znaczeniu procesem społecznym nazywa się wszystkie serie zjawisk technicznych, technologicznych, ekonomicznych, etycznych, religijnych. Procesy w tym sensie stanowią całość zjawisk występujących w danym społeczeństwie, np. proces ruchliwości społecznej, urbanizacji, globalizacji, integracji itd. W życiu społecznym występuje nieskończenie wiele rozmaitych procesów społecznych. Ich klasyfikacja może być sporządzona ze względu na: *układ, w którym procesy te przebiegają *dążenia i aspiracje jednostki i grup społecznych *zmiany w strukturze organizacji społecznej i zbiorowości *zmiany miejsca w strukturze lub przestrzeni społecznej *reperkusje (konsekwencje) w stosunkach międzyludzkich Ze względu na układ, w którym procesy przebiegają możemy podzielić je na: *procesy intrapersonalne- zachodzące wewnątrz osobowości człowieka, np. proces samokształcenia, samorozwój, samokontrola, samodoskonalenie *procesy zachodzące między jednostkami tzw. procesy ekstrapersonalne, np. proces współpracy, przyjaźni, wrogości, konfliktu *zachodzące między jednostką a grupą społeczną, np. proces identyfikacji, sprzeczności, buntu, dążenia do dominacji, oderwanie się *procesy zachodzące między grupami społecznymi, np. proces współpracy, współistnienia, wzajemnej pomocy, tolerowania się, wrogości, konfliktu, niechęci, konkurencji, walki, wojny Ze względu na dążenia jednostek i grup społecznych procesy dzielimy na: *procesy przystosowania się- zachodzące wówczas, gdy jednostka lub grupa społeczna znajduje się w nowej sytuacji środowiskowej, w której dotychczas uznane i stosowane wzory działań nie prowadzą do zaspokojenia potrzeb i nie dają możliwości utrzymania się w życiu zbiorowym *procesy współdziałania lub współpracy- polegające na uzgodnionym działaniu i wykonywaniu zadań dla osiągnięcia wspólnego celu politycznego, ekonomicznego, towarzyskiego itp. *procesy współzawodnictwa lub konkurencji- powstające na gruncie rozbieżności interesów *procesy konfliktowe- gdy jednostka lub grupa dąży do osiągnięcia własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie lub podporządkowanie sobie innej jednostki lub grupy dążącej do osiągnięcia podobnych celów Ze względu na zmiany w organizacji społecznej zbiorowości procesy dzielimy na: *procesy rozwoju- ukierunkowane na zmiany oceniane pozytywnie *procesy postępu- dzielą się na: -procesy dekadencji, tzn. upadku systemu wartości, braku realizacji norm społecznych obowiązujących w danej zbiorowości -procesy reorganizacji społecznej- polegające na nowym układaniu i integrowaniu systemu instytucji, wzorów zachowań i kryteriów ocen -procesy dezorganizacji społecznej- oznaczające pojawienie się zjawisk odchylających się od obowiązujących norm społecznych, naruszenie obowiązującego porządku społecznego, np. alkoholizm, przestępczość, korupcja, narkomania Ze względu na reperkusje w stosunkach międzyludzkich procesy społeczne dzielimy na: *procesy zmieniające ideologię, przebudowujące świadomość społeczną, np. proces sekularyzacji (zmiana religii), proces scjentyzmu (zmiana nauki), proces informatyzacji, robotyzacji (zmiana techniki) *procesy zmieniające społeczności lokalne -urbanizacja- upowszechnianie się miejskiego stylu życia na wsi *ruralizacja- upowszechnianie się wiejskiego stylu życia w mieście *procesy zmieniające miejsce jednostki lub grupy społecznej w przestrzeni społecznej, np. procesy ruchliwości społecznej, przybierające postać awansu lub degradacji |
ustalone wzory zachowań społecznych. Raz są to wzory akomodacji, polegające na modyfikacji cudzych zachowań bez zagrożenia i represji, czyli prośba, perswazja, zachęcanie, naśladownictwo, przywództwo, świadome podporządkowanie się dla realizacji określonych celów. Innym razem są to wzory opozycji, polegające na modyfikacji cudzych zachowań przez stanowienie zagrożenia, np. represja, przeciwstawienie, bunt, różne formy agresji, wrogość w jej różnych przejawach. Te wzory społeczne ulegają na przestrzeni czasu dosyć dużym przeobrażeniom. Podstawowymi elementami mikrostruktury społecznej są: *kręgi społeczne, czyli zespoły osób spotykających się stale i utrzymujących stałe styczności osobiste, wyrazem tego jest więź przyjacielska, koleżeńska, sąsiedzka, klubowa itp. *społeczności lokalne, np. społeczność miasta, wioski, uczelni itp. *małe grupy społeczne takie, jak: rodzina, grupa studencka, pracownicza itp.
RODZINA W UJĘCIU SOCJOLOGICZNYM Rodzina jest z punktu widzenia socjologicznego grupą społeczną pierwotną, będącą podstawowym elementem mikrostruktury społecznej. Grupa społeczna musi się składać z minimum trzech osób, np. małżeństwo bezdzietne nie jest rodziną. Rodzina jest to pierwotna grupa społeczna, której normy regulują i zapewniają człowiekowi przetrwanie ponieważ: *regulują zachowania w zakresie seksu i małżeństwa, zapobiegając w ten sposób potencjalnym konfliktom i napięciom, które mogłyby narastać wokół tej najbardziej podstawowej formy aktywności społecznej człowieka *zapewniają każdemu człowiekowi, a zwłaszcza nowonarodzonym i młodzieży biologiczne przetrwanie *tworzą stabilny wzorzec socjalizacji, dzięki któremu dzieci przyswajają sobie treści kulturowe oraz umiejętność wykonywania ról niezbędnych w dorosłym życiu *zapewniają atmosferę społecznego wsparcia zarówno dzieciom, jak i dorosłym *regulują i porządkują wprowadzanie dorosłej młodzieży na pozycje społeczne o charakterze produkcyjnym (do gospodarki) i reprodukcyjnym (do rodzenia i wychowywania dzieci) Jeżeli powyższe potrzeby nie będą zaspokajane to zdaniem socjologów pod znakiem zapytania jest przetrwanie gatunku ludzkiego/ Z powyższego wynika więc, że mówiąc o rodzinie mamy na myśli zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji. Inaczej mówiąc rodzina jest grupą społeczną z łożoną z osób związanych ze sobą stosunkiem małżeństwa i rodzicielstwa. Rodzina jest grupą społeczną, w której występują stosunki między małżonkami i stosunki między rodzicami i dziećmi. Występuje więź pokrewieństwa rzeczywistego (biologicznego) i pokrewieństwa zastępczego. Podstawowymi elementami rodziny są normy dotyczące dziedzin życia, w szczególności zaś dotyczące małżeństwa, pokrewieństwa i dziedziczenia. Ze względu na to, kto z kim zawiera małżeństwo wyróżniamy podział na małżeństwa: *monogamiczne-związek małżeński jest zawarty między jedną kobietą i jednym mężczyzną *poligamiczne-dzielą się na: -poliginiczne- takie, w których jeden mężczyzna może być w związku z wieloma kobietami *poliandryczne- związek jednej kobiety z wieloma mężczyznami Ze względu na to, z kim można zawrzeć związek małżeński wyróżnia się małżeństwa: *endogamiczne- takie, które zawiera się wewnątrz określonej grupy *egzogamiczne- zwierane są w ramach większej grupy społecznej Ze względu na miejsce zamieszkania małżonków wyodrębnia się małżeństwa: *matrilokalne- takie, gdzie małżonkowie mieszkają u teściowej (matki żony) *patrylokalne- takie, gdzie małżonkowie mieszkają u teścia (ojca męża) *awulokalne- takie, gdzie małżonkowie mieszkają u brata żony *neolokalne- takie, gdzie małżonkowie mieszkają tam, gdzie chcą Ze względu na dziedziczenie wyróżnia się rodziny: *patrylinearne, w których najważniejsza jest męska część rodziny, np. syn dziedziczy po ojcu *matrylinearne, w których najważniejsza jest żeńska część rodziny, dziedziczenie występuje po stronie matki i przechodzi na męską część rodziny *bilateralne, w których nie ma znaczenia kto dziedziczy, wszyscy mogą dziedziczyć Ze względu na miejsce zamieszkania terytorialnego możemy wyodrębnić rodziny: *miejskie *wiejskie Ze względu na wykonywany zawód przez członków rodziny wyróżnia się rodziny: *chłopskie *robotnicze *inteligenckie *górnicze *nauczycielskie itd. Swoistą osobliwością jest, że pierwotne społeczeństwa myśliwych i zbieraczy miały podobny system rodziny, jak współcześnie najbardziej rozwinięte społeczeństwa, np. USA. I tak bowiem rodziny myśliwych i zbieraczy, jak i współczesne charakteryzuje: *dziedziczenie bilateralne *zasada neolokalna, daje swobodę wyboru miejsca zamieszkania oraz osób z którymi chcą mieszkać *zakaz kazirodztwa, zabrania stosunków seksualnych rodziców z dziećmi *egzogamia, należy poślubić kogoś z własnej grupy społecznej *czasami występuje endogamia, sugeruje w której grupie należy szukać współmałżonka *jasno określony podział pracy *stosunkowo egalitarny podział władzy, kobiety i mężczyźni dysponują podobnym autorytetem i władzą *dominuje rodzina nuklearna, składająca się z ojca, matki i ich potomstwa *łatwość rozwiązywania małżeństwa Funkcje rodziny: *materialno-ekonomiczna *opiekuńczo-zabezpieczająca *prokreacyjna- dostarcza członków do wszelkich grup społecznych *seksualna *legalizacyjno-kontrolna- sprawuje kontrolę nad zachowaniami swoich członków *socjalizacyjno-wychowawcza- uczy jak żyć, wskazuje co jest cenne, godne, pożądane, kim chcemy być itp. *kulturalna- przekazuje normy, wartości, zasady postępowania *rekreacyjno-towarzyska Industrializacją nazywamy przechodzenie społeczeństw od gospodarki opartej na rolnictwie do gospodarki opierającej się na przemyśle. Istotą uprzemysłowienia jest więc koncentracja robotników, maszyn i urządzeń w wielkich zakładach przemysłowych pozwalających na produkcję standaryzowaną i uzasadnioną ekonomicznie. Industrializacja jest zatem procesem, który powoduje zarówno szybkie zwiększanie udziału przemysłu, wielkoprzemysłowej techniki i wzrost liczby robotników w gospodarce oraz wywołuje w związku z tym określone procesy polityczne, kulturowe, ekologiczne. Industrializacja rozpatrywana od strony socjologicznej to przede wszystkim zmiany w strukturze życia społecznego, w zainteresowaniach, ambicjach, aspiracjach społecznych, które powoduje zlokalizowany w danej wsi czy mieście rodzaj przemysłu. W zależności od wielkości i rodzaju uruchamianego zakładu przemysłowego ten wpływa jest większy lub mniejszy i rodzi różnorodne skutki, np. zlokalizowanie przemysłu ciężkiego powoduje inne konsekwencje niż lokalizacja zakładu przetwórstwa rolnego. Industrializacja, czyli uprzemysłowienie, powoduje na ogół poważne zmiany w stylu życia. W rezultacie dokonanej w Polsce industrializacji odwróciły się proporcje ludności rolniczej i pozarolniczej. Powstał też zawiły splot problemów społecznych. Intensywna industrializacja wiązała się ze wzrostem zatrudnienia w przemyśle kobiet i chłopów robotników, których poziom kultury przemysłowej był stosunkowo niski. Stopniowo poziom kwalifikacji robotników podnosił się, jednocześnie w naszej gospodarce brak było czynników zmuszających do stałego udoskonalania techniki. Udoskonalanie produkcji wiąże się ze zmniejszeniem liczby zatrudnionych robotników i zapotrzebowaniem na pracowników o wysokich kwalifikacjach, a z drugiej strony wiąże się z koniecznością angażowania dużego kapitału finansowego. Stąd też w naszej gospodarce powstał złożony problem restrukturyzacji przemysłu. W sumie w efekcie uprzemysłowienia powstaje społeczeństwo cywilizacji industrialnej z charakterystycznymi sposobami myślenia i wzorami zachowań. Wzory te tracą jednocześnie na znaczeniu w społeczeństwie postindustrialnym. Dominujący bowiem sposób myślenia w społeczeństwie przemysłowym oparty jest na związku masowa produkcja - masowa konsumpcja, natomiast w społeczeństwie poprzemysłowym na związku nowoczesna technologia - wysoki poziom usług. W społeczeństwie poprzemysłowym dotychczasowe źródła ekonomicznej racjonalizacji ustępują miejsca zdolnościom innowacyjnym w sferze techniki i w kontaktach z klientami. Kurczą się zatem tradycyjne gałęzie przemysłu, spada zatrudnienie robotników, a ten właśnie proces nazywamy dezindustrializacją. Konsekwencjami procesów uprzemysłowienia i dezindustrializacji są procesy urbanizacji i ruralizacji. Urbanizacja jest procesem społecznym i kulturowym wyrażającym się w szybkim wzroście liczby i rozwoju ośrodków miejskich na skutek koncentracji przemysłu i handlu. Powoduje napływ ludności wiejskiej do miast, powiększanie się obszarów miejskich i wzrost udziału ludności miejskiej w całości zaludnienia. Urbanizacja wiąże się z upowszechnieniem miejskich wartości kulturowych i miejskiego stylu życia. Proces urbanizacji przebiega w czterech płaszczyznach: *demograficznej *przestrzennej *ekonomicznej *społecznej Urbanizacja demograficzna polega na przemieszczaniu się ludności ze wsi do miast, koncentracji ludności w miastach i stałym wzroście odsetka mieszkańców danego obszaru. Urbanizacja przestrzenna polega na zwiększaniu się obszarów miast, powiększanie ich pojemności, np. poprzez budowanie coraz wyższych budynków itp. oraz przekształcanie środowiska na wzór miejski. Urbanizacja ekonomiczna jest to stały wzrost liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych oraz postępujące zróżnicowanie zawodowe tej ludności w stosunku do ludności wykonującej zawody rolnicze. Urbanizacja społeczna polega na przyswajaniu sobie przez przybyszów ze wsi miejskiego stylu życia, a także na przenikaniu miejskich wzorów życia na wieś. Wszystkie te przemiany powodują zmniejszanie różnic między życiem na wsi a w mieście. W wyniku urbanizacji różnice pomiędzy wsiami i miastami są tylko w stopniu ich zurbanizowania. Społeczną konsekwencją urbanizacji jest koncentracja życia w miastach, które wiedzie do oderwania się człowieka od ziemi i sprowadza do przebywania w sztucznym świecie. Urbanizacji towarzyszą więc różnego rodzaju głosy przeciwników, że w jej konsekwencji: *życie w mieście odsuwa nas od natury, pozbawia poczucia piękna, duchowości *na wsi stosunek do pracy i do natury opiera się na bezdyskusyjnej konieczności, np. wykopki, żniwa, siewy wynikają z kalendarza naturalnego *więzy międzyludzkie wśród mieszkańców wsi są bardziej wyraziste niż w mieście, albowiem człowiek miejski pozbawiony jest partnerstwa ludzkiego, „sam w tłumie” *wieś o wiele bardziej niż miasto zachowuje pewien typ obyczajowości uważanej za dostarczającą gotowych scenariuszy sposobu zachowania się w konkretnych sytuacjach z uwzględnieniem norm moralnych, natomiast człowiek miejski nie potrafi się w niektórych sytuacjach zachować Powyższe skutki spowodowały, że w niektórych grupach społecznych powstały swoiste ideologie życia wiejskiego jako lepszego niż wariant życia miejskiego. Procesem odwrotnym do procesu urbanizacji jest proces ruralizacji. Przykładem ruralizacji są tworzone prze urbanistów ogródki, parki, place zabaw w miastach umożliwiające nawiązywanie bliższych stosunków sąsiedzkich, więzi koleżeńskich, przyjacielskich itp. Z procesami urbanizacji, ruralizacji, industrializacji i dezindustrializacji wiąże się proces ruchliwości społecznej. Ruchliwością społeczną nazywamy proces polegający na zmianie przez jednostki lub grupy społeczne ich miejsca w przestrzeni społecznej. Ruchliwość społeczna może polegać na podwyższeniu swojej pozycji czyli przechodzeniu przez jednostkę lub grupę społeczną z niższych pozycji na wyższe i wtedy taki proces nazywamy awansem społecznym lub z wyższej na niższą pozycję i wtedy jest to proces degradacji. Jeżeli jednostka lub grupa społeczna zmienia tylko swoje miejsce w przestrzeni geograficznej
|
*emocjonalno-ekspresyjna *klasowa- przynależność do rodziny pokazuje na jakim miejscu jesteśmy w hierarchii społecznej Brak realizacji powyższych funkcji prowadzi do kryzysu rodziny. Wskaźnikami tego kryzysu są rozwody, konflikty w rodzinie, przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu rodziny, przestępstwa niealimentacji na rzecz dzieci, rodziny niepełne. Zawierane związki małżeńskie zawierane są w coraz późniejszym wieku. Wśród przyczyn rozwiązywania małżeństw występują: zdrada, alkoholizm, powody ekonomiczne (np. brak pracy) itp.
NARÓD JAKO PRZEDMIOT ZAINTERESOWANIA SOCJOLOGII Tak jak rodzina jest przykładem funkcjonowania człowieka w mikrostrukturze społecznej, tak przynależność narodowa jest przykładem funkcjonowania jednostki w makrostrukturze społecznej. Socjologia w początkowym okresie swojego istnienia, szczególnie interesowała się zjawiskami i procesami zachodzącymi na poziomie makrospołecznym. Jej przedmiotem badań były części składowe makrostruktury i wzajemne relacje między nimi. Elementem makrostrukturalnym społeczeństwa budzącym zainteresowanie socjologów jest naród. W literaturze przedmiotu pojawiło się więc wiele prac podejmujących problematykę narodu od różnych stron i rozmaitych perspektyw. Najogólniej pod pojęciem narodu rozumie się wielką grupę ludzi posiadających wspólną ojczyznę. Naród jest to zatem wielka grupa ludzi ukształtowana historycznie w obrębie danego terytorium, na gruncie określonych doświadczeń i języka, posiadająca więzy ekonomiczne i własne instytucje polityczne, charakteryzująca się swoistym systemem kulturowym oraz poczuciem tożsamości i odrębności wobec innych zbiorowości i grup etnicznych. Naród jest to historycznie wytworzona trwała wspólnota ludzi ukształtowanych na gruncie wspólnych losów dziejowych, wspólnej kultury, języka i terytorium oraz życia ekonomicznego przejawiającego się w świadomości jego członków. Naród, jak więc widać, jest to zjawisko ściśle związane ze sferą świadomości, tożsamości, wartości (naród jest to organizacja uczuć). Już Max Weber pisał, że pojęcie narodu należy do sfery wartości, a to oznacza, że w pewnych grupach ludzi możemy spodziewać się szczególnej solidarności podczas zetknięcia się ich z innymi grupami. Naród jest postrzegany przez jego członków jako grupa własna, jako grupa odniesienia ze wszystkimi tego konsekwencjami. Naród jest to wielka zbiorowość ludzka, która została ukształtowana przez takie czynniki narodotwórcze, jak: *zamieszkiwanie wspólnego terytorium, najczęściej było wyznaczone naturalnie (morzami, górami), kształtowało poczucie ziemi ojczystej *państwo- podporządkowywało ludzi zamieszkujących to samo terytorium i czyniło ich całością żyjącą wspólnym życiem *wspólnota losów dziejowych- wspólne przeżywanie przez ludzi zwycięstw, klęsk itp., składają się one na tradycję narodową *wspólna kultura, zarówno materialna, jak i indywidualna *wspólny język- ludzie mówiący tym samym językiem uważają się za swoich *czynniki ekonomiczne Naród jest postrzegany jako jednolita całość, jako wspólnota, której wszyscy członkowie są braćmi bez względu na to pod jaką szerokością geograficzną żyją i czym się zajmują. Z pojęciem narodu ściśle związane jest pojęcie grupy etnicznej, ogólnie etniczności. Istotą etniczności jest bowiem poczucie tożsamości grupowej i silne przekonanie o własnej odrębności. Zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną więzią społeczną, w rezultacie której w świadomości występuje podział na my i oni. My tzn. członkowie określonej grupy etnicznej posiadamy właściwe nam cechy odróżniające nas od innych. O tym jakie są te cechy decydują rozmaite okoliczności, najczęściej są to: wspólny język, religia, wspólne obyczaje i zwyczaje, a także wygląd fizyczny. Cechy te stanowią niekwestionowaną własność danej zbiorowości i odróżniają ją od innych grup społecznych. Ważną cechą etniczności jest także głębokie przekonanie o wspólnocie pochodzenia i więzach krwi łączących jej członków. Konsekwencją tego przekonania jest postrzeganie etniczności jako cechy naturalnej, przypisywanej jednostkom niezależnie od ich woli, podobnie jak np. płeć.
We współczesnej Polsce mniejszości narodowe i etniczne odgrywają stosunkowo małą rolę. Wynika to przede wszystkim z przesunięcia po II wojnie światowej granic Polski na zachód i przyjęcia zasady „jedno państwo, jedne naród”. W wyniku tej dwuznacznie moralnej polityki Polska po wojnie stała się państwem jednolitym narodowościowo, około 95 % państwa polskiego dzisiaj uważa się za Polaków. Struktura narodowościowa społeczeństwa polskiego przedstawia się bowiem następująco: *98,8 % Polacy *1,2 % mniejszości narodowościowe Struktura mniejszości narodowościowej Polski wygląda następująco:
i nie towarzyszy temu zmiana jego pozycji społecznej to mamy do czynienia z ruchliwością poziomą, której wyrazem są migracje, przesiedlenia, dojazdy do pracy itp. Generalnie możemy stwierdzić, że szczególnie masowe i intensywne są procesy ruchliwości społecznej w okresach wielkich przemian społecznych. Procesy ruchliwości społecznej powodują przeobrażenia struktury społecznej, zmieniają dotychczasowe więzi społeczne, kulturę, obyczaje, zwyczaje, systemy wartości i wzory zachowań. Konsekwencją tych procesów społecznych może być postęp i rozwój społeczny, cywilizacyjny, ale mogą też być różnego rodzaju dezorganizacje i patologie społeczne. Dezorganizacją społeczną nazywamy rozkład istniejącego systemu wartości społecznych zapewniających spójność i funkcjonalność wzorów działania jednostek, norm i środków kontroli społecznej. Tak jak organizacja społeczna wyraża ład i porządek w ramach, którego grupy społeczne, społeczeństwo, jednostki funkcjonują, tak dezorganizacja oznacza bałagan, nieporządek, gdyż jest to stan, w którym zachowania i działania jednostek i grup społecznych są niezgodne z ustalonymi normami i wzorami społecznymi. Dezorganizacja społeczna ujawnia się najczęściej w takich zjawiskach, jak przestępczość, korupcja, terroryzm, pijaństwo, prostytucja, hazard, narkomania, bezrobocie, upadek etosu pracy, konflikty, wzrost liczby rozwodów, strajki, absencja pracownicza itp. Te ze zjawisk społecznych, które oceniane są jako złe określa się mianem patologii społecznej. Wyeliminowanie dezorganizacji i patologii społecznej wymaga uchwycenia jej przyczyn, rozmiarów i skutków, przyczyny zaś często mają swoje źródła w czynnikach społeczno-kulturowych, ekonomicznych i politycznych. ]Wyczerpanie się możliwości ekstensywnego rozwoju scentralizowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej i niemożności zaspokojenia aspiracji społeczeństwa przez tę gospodarkę spowodowało przekształcenia społeczne w gospodarce i społeczeństwie polskim. Wynikiem tego było uruchomienie procesów transformacji ustrojowej. Procesów, których celem było: *wyjście z zapaści cywilizacyjnej naszego kraju *wejście na drogę wzrostu gospodarczego *osiągnięcie wysokiej jakości i efektywności gospodarowania *poprawa jakości życia obywateli *wzrost innowacyjności techniczno-technologicznej podmiotów gospodarczych *pozbawienie się kompleksu społeczeństwa niegospodarnego *stworzenie takiej formuły gospodarowania w ramach, której podmioty gospodarcze będą w stanie samodzielnie funkcjonować na rynku, wdrażać, przeprowadzać i finansować inwestycje umożliwiające przetrwanie i rozwój firmy, rozwiązywać problemy wewnętrzne, działać w warunkach otwarcia rynku na konkurencję polską i zagraniczną przy zniesieniu systemu dotacji, ulg, preferencji Proces transformacji ustrojowej jest to zatem proces w rezultacie którego porzuca się zasady charakterystyczne dla społeczeństwa totalitarnego i gospodarki nakazowo-rozdzielczej i buduje społeczeństwo funkcjonujące w oparciu o zasady demokratyczne i mechanizmy rynkowe w gospodarce. Filarami transformacji ustrojowej są zatem: *rynek *prywatna własność *demokracja Wokół tych filarów toczą się zasadnicze spory teoretyczne i aksjologiczne. Spory wokół rynku rodzą pytania: jaki model gospodarki rynkowej ma być realizowany we współczesnej Polsce, co winno, a co nie powinno być towarem. W rezultacie toczonych sporów w Polsce w Konstytucji w art. 20 określono, że jej gospodarka opiera się na zasadach społecznej gospodarki rynkowej. Powstał w Polsce szczególny spór wynikający z przekształcenia własności państwowej we własność prywatną, czyli proces prywatyzacji zrodził liczne konsekwencje. Wokół demokracji też rodzi się wiele sporów.
|
KULTURA I JEJ ROLA W ŻYCIU CZŁOWIEKA Kultura, w ujęciu socjologicznym, inaczej jest rozumiana niż w życiu codziennym, w języku potocznym. W języku potocznym pojęciu kultura nadaje się sens wartościująco-oceniający. Natomiast w socjologii pojęciu kultura nadaje się sens neutralno-opisowy tzn. wskazuje się, że nie ma człowieka bez kultury, nie ma społeczeństwa bez kultury, a jednocześnie nie ma społeczeństw o tych samych kulturach. Najogólniej pod pojęciem kultura rozumiemy bowiem wszystko to, co jest wytworem współżycia ludzi, co nie wytworzyła przyroda sama przez się. Przeciwieństwem kultury jest natura, a więc wszystko to, co jest wytworem przyrody. Samo słowo „kultura” pochodzi od łacińskiego „kultura” czyli uprawa, pierwotnie odnoszono je do uprawy ziemi (kultura agri). Przejście społeczeństw od społeczeństw zbierackich, myśliwskich itp. Spowodowało, że człowiek uniezależnił się od przyrody. Z czasem Cycero zaczął używać słowa kultura w odniesieniu do uprawy ducha, ponieważ tą uprawą ducha zajmowała się filozofia, więc zaczęto filozofię nazywać kulturą duchową. Platon podzielił kulturę na: *materialną *niematerialną Pod pojęciem kultury materialnej rozumie się ogół wytworów materialnych takich, jak np. budynki, budowle, stroje, narzędzia, instrumenty, technika, technologia, środki transportu, a więc wytwory i działania ludzkie służące zaspokojeniu potrzeb człowieka. Nazywa się ją kulturą cywilizacyjną, krótko mówiąc cywilizacją. Kultura niematerialna zwana inaczej duchową albo semiotyczną, obejmuje ogół wytworów człowieka wyrażających jego dążenia do ideałów piękna, dobra, prawdy, sprawiedliwości, poprawnych obyczajów. Obejmuje też przedmioty, w których ideały te zostały uwiecznione. W tym sensie kultura duchowa odzwierciedla świadomość społeczną i obejmuje takie jej formy, jak nauka, sztuka, estetyka, etyka, prawo itd. Kultura duchowa zapewnia integrację społeczeństwa jest narzędziem komunikowania się ludzi oraz zaspokaja ich rozmaite potrzeby. Obok wymienionych kultur, w socjologii wskazuje się na specyficzny rodzaj kultury zwany kulturą socjalną. Kultura socjalna obejmuje organizację społeczeństwa i związane z nią wzory i normy społecznego działania oraz powstałe na ich bazie stosunki społeczne i międzyludzkie. Zintegrowane systemy kultury wiążą się z funkcjonowaniem dużych zbiorowości społecznych: narodów, klas. W ich ramach można wskazać także na określone subkultury, a więc właściwości kulturowe mniejszych zbiorowości, np. subkultura młodzieżowa, studencka, chłopska. Obok wymienionych rodzajów kultury można wskazać także na kulturę osobistą jednostki i kulturę zbiorowości. Kultura osobista jednostki wyraża ogół sposobów postępowania, metod działania, myśli i pojęć, które charakteryzują jednostkę ludzką. Kultura ta mieści się jednak zawsze w ramach kultury zbiorowości. Kulturą zbiorowości jest bowiem ogół tych wytworów myśli i działań, wartości i sposobów postępowania, które zostały wykształcone przez zbiorowości i nabrały ważności dla ich członków wyznaczając zachowania uważane za obowiązkowe, np. w postaci nakazów przyzwoitości czy określonego postępowania. Socjologowie zatem analizując kulturę danej zbiorowości wyróżniają w niej swoiste elementy podstawowe lub cechy kultury. Elementami lub cechami kultury są zatem takie przedmioty, idee, czynności, wzory tych czynności, które wyznaczają ważne dla utrzymania i rozwoju grupy działania i zachowania. Socjologiczna analiza kultury polega na poszukiwaniu zależności między elementami kultury a zjawiskami i procesami zachodzącymi w społeczeństwie. Socjologa interesuje wpływ kultury na życie zbiorowe. Wpływ kultury na życie społeczne przejawia się w tym, że człowiek przychodzący na świat w jakiejś zbiorowości, rodzinie od pierwszych chwil swojego życia znajduje się pod wpływem istniejących w niej przedmiotów, urządzeń, wierze, przekonań, sposobu wychowania, czyli podlega socjalizacji kulturowej. Kultura ustanawia mu systemy wartości i kryteria określające te wartości. Kultura ustala wzory zachowania się czyli reagowania na określone sytuacje. Kultura ustala ideały i modele życia każdemu z nas.
SOCJOLOGICZNA KONCEPCJA OSOBOWOŚCI Człowiek jest nie tylko członkiem takiej czy innej zbiorowości społecznej, rodziny, narodu, państwa, ale jest też osobą posiadającą swoiste życie wewnętrzne, określoną wizję świata, swoisty sposób reagowania na określone zjawiska. Całokształt tych względnie stałych, choć swoiście strukturalizowanych cech jednostki warunkujących jej stosunek do świata, nazywamy osobowością. W socjologii analizując osobowość ludzką ma się na uwadze następujące pytania: *w jaki sposób dana jednostka ludzka wkomponowana jest w społeczeństwo, w jaki sposób uczestniczy w jego życiu zbiorowym oraz co od społeczeństwa otrzymuje a co w zamian daje? *co daną jednostkę upodabnia do innych ludzi, jakie posiada z nimi cechy wspólne, a co ją różni, a więc jakie są jej cechy swoiste, jedyne i niepowtarzalne? *w jaki sposób poszczególne zjawiska i procesy psychiczne jednostki, np. jej zainteresowania, uzdolnienia itd., wzajemnie na siebie oddziaływają łącząc się w swoistą niepowtarzalną strukturę? *w jaki sposób sfera psychiczna jednostki łączy się z systemem jej działań i zachowań w konkretnych sytuacjach społecznych? Pojecie osobowości stanowi, zatem dla socjologa ważne i złożone ogniwo łączące świat psychiczny jednostki ludzkiej ze światem społecznym. Na tego rodzaju więź wskazuje już sama etymologia pojęcia „osoba” pochodzące od łacińskiego „persona”, które oznaczało w starożytności maskę używaną przez aktorów w teatrze, rolę graną w teatrze lub pełnioną w życiu społecznym, a także specyficzny wygląd zewnętrzny określonej jednostki lub to, co stanowiło o wartości człowieka i jego zdolności do działania. Współcześnie terminu „osobowość” używa się przynajmniej w trzech znaczeniach: *osobowość jako to, co warunkuje jedność i tożsamość istoty ludzkiej *osobowość jako wzór idealny, do którego zmierza proces wychowania *osobowość jako układ stałych cech lub mechanizmów regulujących zachowanie się człowieka
|
W socjologii mówiąc o osobowości mamy zatem na uwadze osobowość społeczną, tzn. ogół społecznych wzorów, jakie realizuje i ról, jakie jednostka pełni wobec innych ludzi jako członków społeczeństwa. Na tak rozumianą osobowość społeczną składa się wiele elementów, które kształtuje się w toku rozwoju społecznego jednostki pod wpływem jej najbliższego środowiska, wychowania i własnej aktywności oraz wrodzonych i dziedzicznych cech organizmu. Za najważniejsze składniki osobowości uważa się zatem: *potrzeby *motywacje *zainteresowania *poglądy *wartości *postawy *mechanizm kontroli *temperament *zdolności *inteligencja Najczęściej elementy składowe osobowości dzieli się na: *biogenne *psychogenne *socjogenne Elementami biogennymi nazywamy takie składniki osobowości, które są efektem kodu biologicznego, obejmujące takie własności ja anatomia, właściwości fizjologiczne, działanie gruczołów, hormonów itd. Zdaniem socjologów elementy biogenne odgrywają rolę koniecznych, ale niewystarczających warunków kształtowania się osobowości. Elementy psychogenne to takie, jak pamięć, wola, wyobraźnia, uczucia, inteligencja, spostrzegawczość, temperament. Zdaniem socjologów najważniejszą część organizacji wewnętrznej osobowości człowieka stanowią elementy socjogenne, do których zaliczają: *kulturowy ideał osobowości narzucony jednostce przez społeczeństwo w toku socjalizacji, a zwłaszcza w toku wychowania *role społeczne pełnione w grupach społecznych, a polegające na wykonywaniu pewnych układów czynności ustalonych przez te grupy *jaźń subiektywną, czyli wyobrażenia o własnej osobie wytworzone pod wpływem innych ludzi *jaźń odzwierciedloną, czyli wyobrażenia o sobie odczytane z wyobrażeń innych ludzi o nas samych. Aby określić osobowość jakiegoś człowieka i zrozumieć go kim jest, trzeba znać jego cechy biogenne, cechy psychiczne i kulturowy ideał osobowości, który jest dla niego wzorem do naśladowania oraz rolę społeczną, z którą utożsamia się najsilniej. Trzeba poznać także jego wyobrażenia o samym sobie i wyobrażenia o tym, jak otoczenie na niego reaguje. Osobowość człowieka jest zatem zjawiskiem bardzo złożonym i wielostronnie uwarunkowanym. W zależności od dominacji poszczególnych zespołów cech, jakie obserwujemy u ludzi, możemy mówić o różnych typach osobowości. Najogólniej możemy wskazać trzy typologie: *najstarsza oparta na elementach psychogennych, stworzona przez Hipokratesa, wyróżnia ona następujące typy osobowości: -sangwinik- człowiek łatwo zapalający się i szybko gasnący, rozpraszający się, zmienny w swych działaniach, łatwo poddający się uczuciom -choleryk- człowiek równie pobudliwy jak sangwinik, ale w przeciwieństwie do niego wytrwały w działaniach i uczuciach -flegmatyk- człowiek mało pobudliwy, łatwo podlega uczuciom, wytrwały w działaniach już rozpoczętych, w uczuciach długo zachowuje urazy lub sympatie -melancholik- człowiek słabo reagujący uczuciowo, mało aktywny, wytrwały zarówno w działaniach, jak i w uczuciach typologia Hipokratesa ma charakter psychologiczny i aspołeczny *podobny charakter ma inna typologia eksponująca biogenne uwarunkowania osobowości, która przyjmuje tezę o zależności osobowości od biologicznych cech organizmu, najbardziej znaną tego rodzaju typologią osobowości jest sformułowana przez Kreczmara w XX wieku, obejmująca cztery typy osobowości, do których należą: -typ pykniczny (pyknik)- człowiek o masywnej budowie ciała, krótkiej szyi, stosunkowo słaborozwiniętych kończynach, ze skłonnością do tycia, ulegający na przemian depresji i wzmożonej aktywności -typ asteniczny (astenik)- człowiek chudy, wysoki, wątły, o usposobieniu schizotymicznym- zamknięty w sobie, nieufny wobec otoczenia -typ atletyczny (atletyk)- człowiek z silnym rozwojem kośćca i umięśnienia, pojemna klatka piersiowa, usposobienie zbliżone do schizotymicznego -typ dysplastyczny (dysplastyk)- człowiek o budowie nieregularnej, nieharmonijnej i usposobieniu schizotymicznym *innym przykładem typologii osobowości jest podział osobowości stworzony przez Jurga, który wyróżnił: -introwertyków- introwertyk to człowiek, który całą swoją energię obraca niejako do wewnątrz, czyli analizuje, rozpatruje sytuację, która miała już miejsce -ekstrawertyków- ekstrawertyk to człowiek, który całą swoją energię obraca na zewnątrz Wśród socjologicznych koncepcji typów osobowości jest teoria stworzona przez F.Znanieckiego, który wyodrębnił cztery typy osobowości człowieka: *osobowość człowieka pracy *osobowość człowieka zabawy *osobowość człowieka dobrze wychowanego *osobowość człowieka zboczeńca Człowiek pracy to typ osobowości ukształtowany od wczesnego dzieciństwa w kręgach ludzi pracujących. Jest to człowiek uczestniczący w tej pracy i pozostający wśród ludzi zajętych pracą, „człowiek żyje po to, aby pracować”. Człowiek zabawy to taki człowiek, którego osobowość ukształtowała się w kręgach rówieśniczych, szczególnie w dzieciństwie i młodości, pod wpływem zabawy. Ten typ osobowości kształtuje te klasy i warstwy społeczne, które nie są zmuszone do pracy w celu zdobycia środków na swoje utrzymanie, „nie po to człowiek żyje, aby pracować”. Człowiek dobrze wychowany to taki człowiek, który posiada nie tylko umiejętności zachowania się w towarzystwie, ale też wykształcenie zdobyte w wielu szkołach. Cechuje go dzięki temu szacunek dla autorytetu i uznanej wartości oraz dążenie do uzyskiwania pozytywnych ocen w zakresie wykonywanej pracy. Z powyższej klasyfikacji typów osobowości, w ujęciu Znanieckiego, zasadniczy wpływ na kształtowanie się osobowości człowieka mają: *krąg rówieśniczy *krąg wychowania *krąg pracy
|