1. Zagadnienia ogólne
Geneza nazwy:
Epoka nie od razu została nazwana Młodą Polską. Proponowano wiele nazw:
modernizm - termin proponował Kazimierz Wyka (od franc. modern - nowoczesny ) - został jednak odrzucony za ogólnikowoœć (okres ten nawiązywał przecież również do tradycji). Modernizmem nazywane jest pierwsze 10 lat, gdy œciągano z Francji różne ciekawostki.
neoromantyzm - Julian Krzyżanowski - związek z dziedzictwem romantyzmu. Zawęża jednak termin tematykę do jednego nurtu (inne epoki np. antyk też były Ÿródłem).
symbolizm i impresjonizm - nazwy prądów literackich i prądów w sztuce. Są prądam okreœlającymi epokę Młodej Polski dosyć dobrze, nie da się jednak wybrać jednej z nich - są one równorzędne.
dekadentyzm (ludzie końca wieku - kryzys wartoœci i zmierzchu kultury) oraz fiendesieclizm (epoka schyłkowa - od franc. fiendsiecl - koniec wieku) również zostały odrzucone, gdyż każda z nich charakteryzowała tylko jeden element.
W 1898 roku w czasopiœmie „Życie" wydawanym w Krakowie Artur Górski ogłosił cykl artykułów pod tym tytułem - o problemach ludzi tworzących nową epokę. W innych krajach nazwa była analogiczna np. Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Skandynawia. Zapanowała moda, by ideologię młodego pokolenia, które dokonało przewartoœciowania zastanych wartoœci nazwać Młodą Europą.
Chronologia, periodyzacja:
a) tendencje artystowskie, tematyka uniwersalna :
1891(90) - początek epoki - debiut Kazimierza Tetmajera i napływ do Polski literatury europejskiej
1900 - początek zmian
b) sztuka zaangażowana - związana z tematyką narodową:
1905 - rewolucja w Rosji
1918 - koniec epoki - koniec I wojny œwiatowej i odzyskanie przez Polskę niepodległoœci
Najważniejsze wydarzenia historyczne:
1890 - dymisja Bismarcka, znanego w zaborze pruskim z niechętnego stosunku do Polaków
1892 - powstanie PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej)
1898 - otwarcie Politechniki Warszawskiej
1903 - Nagroda Nobla dla Marii Skłodowskiej - Curie i Piotra Curie za prace nad promieniotwórczoœcią
1904 - wybuch wojny rosyjsko - japońskiej
1905 - rewolucja w Rosji
- utworzenie Organizacji Bojowej PPS
1906 - rozłam PPS na PPS-lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną (Józefa Piłsudskiego)
1907 - upadek rewolucji w zaborze rosyjskim
1908 - zajęcie Boœni i Hercegowiny przez Austro - Węgry
1912 - I wojna bałkańska
1914 - wybuch I wojny œwiatowej
1916 - 5 listopad - proklamowanie samodzielnego Królestwa Polskiego pod protektoratem
Niemiec i Austro - Węgier
-powołanie w Warszawie Tymczasowej Rady Stanu
1917 - rewolucja w Rosji i powstanie państwa sowieckiego
1918 - koniec I wojny œwiatowej
- utworzenie Tymczasowego Rządu Ludowego w Lublinie
-11 listopada - powstanie niepodległego państwa polskiego z Józefem Piłsudskim jako
Naczelnikiem Państwa
Przemiany społeczne i gospodarcze:
Po wojnie francusko - pruskiej w 1870 r. panował w Europie względny spokój i stabilizacja w stosunkach wielkich mocarstw. Dla większoœci państw była ta sytuacja objawem pozytywnym, lecz Polsce uniemożliwiała odzyskanie niepodległoœci. Nazywa się czasem ten okres „zbrojnym pokojem" (wiadomo było, że mocarstwo zbroją się do przyszłej wojny). Pozory stabilnoœci zakłócały także objawy narastających konfliktów społecznych, wrzenie rewolucyjne, działalnoœć organizacji terrorystycznych, których dziełem były zamachy bombowe na polityków i monarchów. Przeczucie, iż ta sytuacja jest chwilowa, sprawdziło się szybko. Zmiany odbyły się na wielu płaszczyznach i na skalę ogólnoœwiatową. Nowa polityka, nowe układy i ustroje społeczne i ekonomiczne, wojny i rewolucje o œwiatowym zasięgu i znaczeniu, ostateczny zmierzch starych imperiów kolonialnych, narodowa i społeczna emancypacja ludów i kontynentów, oszałamiające tempo rozwoju techniki i wiedzy - wszystko to sprawiło, że œwiat współczesny wœród błyskawicznych przeobrażeń posuwa się szybko ku jakiejœ nowej epoce dziejów, całkowicie odmiennej od wszystkiego, co dotychczas było - może ku zagładzie.
Na początku XX w. Europa dominowała nad œwiatem, który w dużej mierze stanowił jej kolonie. Industrializacja i rozwój gospodarczy sprawiły iż w 1913 r. kraje europejskie i USA dostarczały 85% œwiatowej produkcji przemysłowej. W 1914 r. wybuchła I wojna œwiatowa i Europa wyniszczała się przez 4 lata. Zmiany nią spowodowane były ogromne (gospodarcze osłabienie oraz zmiany w układzie sił politycznych).
Najważniejsze przemiany społeczne w Rosji rozegrały się w 1917 r. Rewolucja bolszewicka obaliła carat i wprowadziła nową bezlitosną dyktaturę.
Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne:
1895 - Zygmunt Freud opublikował „Badania nad histerią" - rozwój psychoanalizy
1898 - radio Marconiego i rad małżonków Curie
1900 - odkrycie energii promieniotwórczej - nowe spojrzenie na materię
1909 - przelot nad Kanałem La Manche -rozwój lotnictwa
1915 - użycie przez Niemców gazów bojowych
- zaprojektowanie przez Anglików pierwszego czołgu
Poglądy filozoficzne:
Friedriech Nietzche - filozofia buntu przeciw przeciętnoœci i słaboœci człowieka. Nietsche głosi „wolę mocy" oraz kult nadczłowieka - silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad reszta słabych. Może on działać „poza dobrem i złem", odrzucić prawa, normy i wartoœci.
Henri Bergson - prawdziwe poznanie dzięki intuicji (intuicjonizm). Œwiat nieustannie rozwija się. Rozwój jest samorzutny i twórczy (a jago możliwoœci nieograniczone) - wypływa z wewnętrznej siły istot. Rzeczywistoœć jest nieustannym, nieograniczonym ruchem - można badać ją tylko przez intuicję i instynkt. Powrót do metafizyki i irracjonalizmu.
Artur Schopenhauer - filozofia pesymistyczna (zgodna z duchem epoki).Życie jest pasmem cierpień, dąży do katastrofy, tymczasem człowiek marzy o szczęœciu i spotyka go rozczarowanie. Istota ludzkiej egzystencji to popęd - bezcelowy i niezaspokojony. Ukojenie dają tylko: sztuka, natura, nirwana (niebyt) - motyw filozofii buddyjskiej
Prądy artystyczne i ich cechy:
Symbolizm - operował symbolem, czyli motywem, który oprócz własnego, posiada jeszcze znaczenie przenoœne. Niektóre symbole (np. albatros) urosły do rangi alegorii (stałego, zawsze tak samo odczytywanego symbolu).
) Impresjonizm - kierunek w sztuce, który wziął swą nazwę od słynnego płótna Monet „Impression Soleil levant". Za cel stawiał sobie: uchwycić mgnienie, wrażenie danej chwili, ulotnoœć œwiatła.
) Naturalizm - kierunek w literaturze, zapoczątkowany przez Emila Zolę i Guy de Maupassanta. Proza ma obnażać zło i fałsz œwiata. Nie unika biologizmu i fizjologicznych aspektów istnienia. Swojego bohatera bada, obserwuje, poddaje eksperymentom - jak nauka przyrodnicza.
) Secesja - styl w architekturze, stroju, sztuce użytkowej, zdobnictwie, malarstwie.
naturalizm -> symbolizm i impresjonizm -> ekspresjonizm
1891 -> 1918
Typowe gatunki literackie:
- powieœć młodopolska
- dramat naturalistyczny
- dramat symboliczny
- dramat ekspresjonistyczny
2. Krakowska cyganeria artystyczna - cechy, przedstawiciele. Motyw konfliktu między jednostką wybitną (artystą) i społeczeństwem ludzi przeciętnych. Poglądy Z. Przesmyckiego i S. Przybyszewskiego. Tezy manifestu „Confiteor" (rola artysty i sztuki). „Forpoczty". Poglądy A. Górskiego. J. A. Kisielewski jako przedstawiciel swojego pokolenia. Obraz œrodowiska cyganerii w dramacie „W sieci". Dekadent i cygan jako bohater literatury (przykłady). Obraz życia mieszczańskiej rodziny w dramacie „W sieci" i w „Moralnoœci pani Dulskiej". Mistrzostwo obserwacji obyczajowej w „Moralnoœci pani Dulskiej". Elementy naturalistyczne w utworze G. Zapolskiej (założenia œwiatopoglądowe i estetyczne naturalizmu - synteza).
Młodopolska cyganeria zadomowiła się głównie w Krakowie. Podstawową formą manifestowania swej obecnoœci było dla „cyganów" zaznaczenie swej odrębnoœci, odróżnienie od społeczeństwa mieszczańskich „zjadaczy chleba". Dlatego też szczególnym szacunkiem cieszyły się te cechy, które były odwrotnoœcią cnót mieszczańskich: nieustabilizowany i bezładny tryb życia; brak stałych dochodów i nieodpowiedzialnoœć finansowa, fantazyjny, prowokujący i rzucający się w oczy ubiór (słynna peleryna), naruszanie reguł mieszczańskiej moralnoœci i bulwersowanie opinii publicznej, lekceważenie obyczajów towarzyskich i reguł dobrego wychowania, nadużywanie alkoholu, pogarda dla wartoœci materialnych; zawołaniem bojowym cyganerii była bezpardonowa „walka z filistrem"
W ówczesnym Krakowie było wiele kręgów cyganerii.
. Cyganeria Zielonego Balonika - pomysłodawcą założenia kabaretu literackiego był J. A. Kisielewski i tak w 1905 r. grupa plastyków, ludzi teatru i dziennikarzy założyła kabaret pod nazwą „Zielony Balonik"; grupa umiejscowiła się Jamie Michalikowej; kabaret ten dopiero z czasem zaczął stanowić działalnoœć dochodową; głównym dostarczycielem tekstów był Tadeusz Żeleński; kabaret stał się jedną z kulturowych atrakcji Krakowa, a jego teksty zdobyły popularnoœć w całym kraju;
. Cyganeria Bronowicka - jej nazwa pochodzi od wsi Bronowice Małe nieopodal Krakowa; dziœ teren ten jest objęty przez granice Krakowa; parafią dla tej wsi był koœciół Mariacki; przybywający regularnie mieszkańcy wsi na nabożeństwa, fascynowali swym wyglądem malarzy; kolorowoœć wsi zcierała się z szaroœcią Krakowa; notabene był to okres narodzin wielu nowych kierunków artystycznych, malarzy fascynowała barwa, wyzwolenie kolorów; nic więc dziwnego, że zaczęto szukać tematów na wsi; w efekcie jeden z malarzy (Tetmajer) w owym œrodowisku upodobał sobie Annę Mikołajczykównę, która niebawem została jego żoną; wesele to zostało opisane w dziele „Bajecznie kolorowa"; ten œlub był pierwszym, potem było ich więcej (np.: Lucjan Rydel z Jadwigą Mikołajczykówną - „Wesele").
. Cyganeria Przybyszewskiego - zwana inaczej kręgiem dzieci szatana; sam Przybyszewski okreœlany był mianem samotnego szatana; ludzie ci szukali wszelkich form buntu przeciwko społeczeństwu, samych siebie uznawali za wielkie indywidualnoœci; nie mogli pogodzić się z szaroœcią codziennego życia, nie podobały im się panujące stosunki społeczne, nie akceptowali otaczającego ich œwiata; przedstawicielami cyganerii byli ludzie naprawdę utalentowani, uważali sztukę za najważniejszą wartoœć swojego życia; nie podobała im się rutyna, model stałego życia; w efekcie żyli oni w nędzy, było im ciężko ze względów ekonomicznych, a na dodatek żyli w wolnych związkach (sam Przybyszewski prowadził hulaszczy tryb życia, romansował z żoną Jana Kasprowicza, co doprowadziło do rozpadu tego związku; rywalizował ze szwedzkim dramatopisarzem o względy u Dagny Juel); w Przybyszewskiego motyw szatana był wyrazem buntu, bo jeżeli wszyscy wierzą w Boga, to trzeba wprowadzić coœ odmiennego, zgoła przeciwnego; grupa ta była nieproduktywna; oni się tylko buntowali, to co prezentowali to nie była nawet żadna ideologia, nie mieli przecież programu; negowali wszystko, nie wnosili nic tylko cały czas byli na NIE!!!; oni za mało poważnie siebie traktowali; z czasem przecież sam Przybyszewski zaczął żyć „po bożemu";
Motyw konfliktu między jednostką wybitną i społeczeństwem ludzi przeciętnych:
Konflikt ten wyrastał z przekonania, że społeczeństwo jest wrogie wartoœciom duchowym, których twórcą jest, była i będzie wybitna jednostka. Artyœci uważali, że reprezentują wartoœci wyższe, których nie rozumie społeczeństwo.
Moderniœci pragnęli przeciwstawić kultowi zbiorowoœci wartoœć jednostki, wyodrębniającej się z anonimowego tłumu dzięki zaletom ducha, intelektu. Domagano się dla indywidualnoœci prawa do wolnego, nieskrępowanego naciskiem społecznym realizowania swych ponadprzeciętnych aspiracji. Niejednokrotnie wspominano o niewrażliwym i ograniczonym tłumie. W obliczu wywyższania zbiorowoœci ponad jednostkę, ta jednostka czuje się zagrożona. Poprzez swą indywidualnoœć, odstawanie od tłumu zostanie z pewnoœcią wyobcowana i odtrącona. Stąd w dziełach młodopolskich pojawiać się będą motywy walki o prawa jednostki, artysta jako jednostka wybitna będzie walczył z motłochem, tłumem szarych ludzi. Motyw ten występuje chociażby w takich utworach jak:
„Moralnoœć pani Dulskiej" G. Zapolska
„Koniec wieku XIX" K. Przerwa-Tetmajer
„Albatros" K. Baudelaire
„Forpoczty"
Jest to tom zbiorowy autorstwa Wacława Nałkowskiego, Cezarego Jellenty oraz Marii Komornickiej. Programowym artykułem dla tego dzieła są „Forpoczty ewolucji psychicznej i tryglodyci". Autor dokonał podziału ludzkoœci na typy zachowawcze, pozbawione twórczych aspiracji, oraz jednostki zapowiadające przyszły doskonalszy typ człowieka. Ci pierwsi nie dostrzegają niczego poza doczesnymi efektami swoich działań, są wrogo nastawieni do wszelkiej twórczej myœli i niewrażliwi na niemoralną problematykę istnienia. Ci drudzy zaœ, cierpienie i zło odczuwają wyjątkowo i silnie, są nieprzystosowani do życia powszedniego, ponieważ ich myœli są skierowane ku istnieniu lepszemu i godniejszemu. Autor dokonuje dalszego podziału poœród tryglodytów:
ludzie-byki - „to magazyny doœć znacznej energii brutalnej; […] typy te są czymœ w rodzaju zwierząt pociągowych w armii"
ludzie-œwinie - „to siły marne, filistry najgorszego gatunku, których właœciwym żywiołem jest błoto"
ludzie drewna - „(automaty, maszyny, „szewcy") […]; ludzie-drewna, dzięki swej fachowoœci, uczciwoœci i neutralnoœci […], mają […] na opinię wpływ przeważający; są to ludzie solidni."
Poglądy Zenona Przesmyckiego:
Według niego tylko prawdziwą sztukę można nazwać wielką. Niestety warunki tworzenia tej sztuki są coraz gorsze. Społeczeństwo chce odbierać sztukę, ale tego nie potrafi ze względu na słabą wrażliwoœć i niewyrobiony intelekt. Masowy odbiorca domagać się będzie „łatwej strawy", a w takiej sytuacji artysta ma niewielkie szanse, ponieważ rozumieć go będzie nieliczna garstka prawdziwych arystokratów ducha, których będzie coraz mniej. Zatem los prawdziwej sztuki i prawdziwego artysty w przekonaniu Przesmyckiego rysuje się w nader ciemnych barwach. Prawdziwa sztuka i prawdziwy artysta muszą się pogodzić z tym, że są skazani na samotnoœć i wyrzeczenie. Według Przesmyckiego masowy tłum nigdy nie stanie się konsumentem wielkiej sztuki, która zawsze będzie adresowana do arystokracji duchowej.
Poglądy Stanisława Przybyszewskiego („Confiteor"):
Przybyszewski pisał o potrzebie wyzwolenia sztuki i literatury od zadań pozaestetycznych. Tylko wtedy œwiat ujrzy polską sztukę, bo aktualna go nie interesuje. Jest to tzw. polska sztuka zaœciankowa.
Główne tezy tego manifestu to:
sztuka jako szczere odtworzenie duszy we wszystkich jej przejawach;
sztuka jako cel sam w sobie, wyzwolona od służby jakiejkolwiek idei; sztuka prawdziwa musi mieć wartoœć autonomiczną, ma być wolna od jakichkolwiek służebnoœci, ma być sztuką dla sztuki; tylko taka sztuka może przekroczyć granice narodowe;
„Artysta odtwarza […] życie duszy we wszystkich przejawach; nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne […]. Sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka-rozrywka, sztuka-patriotyzm, sztuka mająca jakiœ cel moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum dal ludzi, którzy nie umieją myœleć […]. Sztuka demokratyczna, sztuka dla ludu jeszcze niżej stoi."
sztuka jako religia, której kapłanem jest artysta, stojący ponad społeczeństwem i œwiatem;
Poglądy Artura Górskiego („Młoda Polska"):
Pisał on, iż literatura powinna wrócić do ideałów etycznych zawartych w twórczoœci polskich romantyków. Według niego sięgając do dorobku romantyzmu i przypominając o wielkoœci tej literatury, można dokonać duchowego odrodzenia narodu polskiego. Autor oskarża „starych" o zdeprawowanie młodego pokolenia, chowanego w atmosferze ugodowoœci wobec zaborcy i służalczego lojalizmu. Górski był ponadto wyrazicielem kultu sztuki i artysty, odrzucenia utylitaryzmu tendencyjnoœci literatury.
J. A. Kisielewski (1876 - 1918) jako przedstawiciel swojego pokolenia
Ogromną popularnoœć zdobył Kisielewski dramatami „W sieci" i „Karykatury". Ukazują one zasadniczy dla epoki Młodej Polski konflikty między artystą a mieszczański œrodowiskiem. Autor zaatakował w nich moralnoœć mieszczańską, krytyce poddał jednak także artystów, których bunt jest często pozorny. Bohaterka dramatu „W sieci", szalona Julka, porzuca sztukę i bunt obyczajowy, pod naciskiem œrodowiska zdradza ideały młodoœci. Jeszcze surowiej osądził Kisielewski cyganerię artystyczną w „Karykaturach". Zarzucił tu pokoleniu modernistów ucieczkę od rzeczywistoœci, skłonnoœć do teatralizacji życia, uleganie snobizmom, samozakłamanie, brak odpowiedzialnoœci moralnej i intelektualnej. „Karykatury" i „W sieci" są symbolem słaboœci całego pokolenia, uosobieniem jego bezowocnych buntów i porywów.
Następny dramat Kisielewskiego „Sonata", utrzymany w nastroju grozy, tajemniczego fatum, niejasnych przeczuć, jest utworem nieudanym, podobnie jak opublikowany poœmiertnie nie dokończony fragment dramatyczny „Komedia miłoœci i cnoty".
Obraz œrodowiska cyganerii i życia mieszczańskiej rodziny w dramacie „W sieci"
Sportretowane w tej sztuce œrodowisko to kołtuńskie mieszczaństwo z jego nabożną troską o to, co powie opinia publiczna, z przyziemnoœcią ideałów życiowych i chwiejnymi zasadami moralnymi. Treœcią utworu był konflikt między pokoleniem filistrów - mieszczańską mentalnoœcią i życiowymi ideałami rodziców, państwa Chomińskich - a ich nowoczesną córką, artystką malarką, „szaloną Julką". Wątpliwoœci i obawy, które żywi pani Chomińska wobec stylu życia swej nowoczesnej córki, wynikają nie tylko z braku zrozumienia jej ideałów, ale także z troski o opinię, która nieufnie patrzy na cyganerię artystyczną i może zaważyć na losie jej i sióstr. W rezultacie bohaterka okazuje się zbyt słaba, aby zerwać ze swym mieszczańskim otoczeniem i sposobem myœlenia. Wychodząc za męża filistra, decyduje się na to zarówno z obawy przed niedostatkiem (który towarzyszy każdemu wybijającemu się artyœcie), jak i z lęku przed opinią publiczną (która mogłaby potępić kobietę prowadzącą niezależne i samotne życie). Julka nie potrafi, tak jak Boreński, postawić wszystkiego na jedną kartę dla uwielbianej sztuki i służby jej.
Dekadent i cygan jako bohater literatury (przykłady)
DEKADENT CYGAN
„Spleen II" „Koniec wieku XIX" „Nie wierzę w nic" „Hymn do Nirwany" „Ludzie bezdomni" - utwór jest zapowiedzią dekadentyzmu - manifest ideowy pokolenia dekadentów; - brak celu i sensu w życiu - Korzecki „Wesele" „W sieci" - Nos -
Elementy naturalistyczne w utworze G. Zapolskiej
determinizm - człowiek jest zależny od warunków, w których żyje, jest zdeterminowany przez czynniki, na które nie ma wpływu, np.: pochodzenie społeczne, œrodowisko. Przykładem takiej osoby jest Zbyszko, który próbuje walczyć z kołtuństwem, choć zdaje sobie sprawę, że nie będzie w stanie się od niego uwolnić:
„Bom się urodził po kołtuńsku, aniele! Bo w łonie matki już nim byłem, bo żebym skórę zdarł z siebie, mam tam pod spodem w duszy całą warstwę kołtunerii, której nic wyplenić nie zdoła. Coœ, taki nowy, taki inny, walczy z tym podstawowym, szarpie się, ciska. Ale ja wiem, że to do czasu, że ten kołtun rodzinny weŸmie mnie za łeb,…" (Zbyszko).
teoria dziedzicznoœci - Hesia upodabnia się do matki, dziedziczy jej najgorsze cechy: brak wrażliwoœci, pogardę dla innych, cynizm, skąpstwo;
dominacja istot silnych - Dulska jest bezwzględna, podporządkowuje sobie wszystkich. W tym œwiecie mogą przetrwać jedynie osoby silne (takie jak Dulska, Hesia), słabe giną (Mela);
podejmowanie nowych tematów - autorka nie wstydzi się mówić o sprawach drażliwych, wstydliwych dla ówczesnego społeczeństwa (aborcja, choroby weneryczne);
nowy bohater - wprowadzone zostają osoby z niższych warstw społecznych (Hanka, kucharka);
Naturalizm
Kierunek literacki ukształtowany we Francji w 2. Połowie XIX wieku. Jego twórcą był Emil Zola. Naturalizm posługiwał się językiem potocznym, poszerzył zakres poruszanej tematyki o problemy i œrodowiska, o których do tej pory nie pisano. Według tego modelu powieœci literatura ma z obiektywizmem i dociekliwoœcią uczonego przyrodnika, posługującego się metodą eksperymentu badawczego analizować życie współczesne i jego wytwór tj. człowieka, uwarunkowanego biologicznie i społecznie. Pisarz ma badać zjawiska społeczne i naturę człowieka metodą gromadzenia obserwacji pozwalających na ujawnienie prawidłowoœci i praw rządzących życiem ludzkim, odnotowywać motywacje biologiczne i powstrzymywać się od moralnej oceny jednostek i zjawisk. Innymi słowy pisarz powieœci naturalistycznej musi być bezstronny i musi umieć powstrzymać się od komentarza.
Mistrzostwo obserwacji obyczajowej w „Moralnoœci pani Dulskiej"
W dziele ukazana jest tragiczna postawa Dulskiej, osoby pozbawionej uczuć, zakłamanej. Cechuje ją skąpstwo, egoizm, pogarda dla ludzi stojących niżej, a nawet prymitywizm umysłowy. Moralnoœć Dulskiej ogranicza się do zasady „prania brudów we własnym domu", tuszowania skandali, dbałoœci o pozory. W jej domu nie ma miejsca na miłoœć, ludzką dobroć i życzliwoœć. Mela i Hesia wychowują się w nienormalnych i niezdrowych warunkach. Hesia upodabnia się do matki, jest zepsuta, pogardza ojcem, siostrą, Hanką. Mela jest dobra wrażliwa, ale nie ma szans na przetrwanie w tym œwiecie. Także Zbyszko nie ma na tyle sił, aby wyzwolić się od tego domu i jego atmosfery. Dulska jest zimna, wyrachowana, nie potrafi współczuć. Nie umie zrozumieć ludzi słabszych, wrażliwych. Dom jest przez nią wręcz terroryzowany.
Moralnoœć Dulskiej znajduje swe odzwierciedlenie w jej postępowaniu. Na co dzień jest ona brudna, zaniedbana ponieważ nie widzą jej ludzie. Jedynie salon w domu jest kunsztownie i bogato urządzony, aby mogli go widzieć goœcie odwiedzający rodzinę. Nawet jej sposób zwracania się do innych ulega zmianie w zależnoœci od œrodowiska. Do domowników przemawia językiem trywialnym, pełnym agresji i „epitetów", natomiast w obecnoœci obcych stara się wysławiać wytwornie. W sytuacji, gdy lokatorka chce popełnić samobójstwo, Dulska nie martwi się jej zdrowiem, stanem psychicznym, lecz martwi się aby ten incydent nie popsuł jej opinii publicznej i nie zburzył zewnętrznego wizerunku porządnego domu i porządnej szanowanej rodziny. Chodzi jej tylko o zachowanie pozorów.
Dulska miała „dwie twarze":
jedna - przeznaczona do publicznego ukazywania, jako twarz kobiety godnej, która dba o swoją rodzinę, chodzi do koœcioła, reprezentuje powszechnie uznawane zasady moralne oraz porządny i szacowny dom;
druga - to twarz kobiety, która jest tyranem domowym; terroryzuje swoje otoczenie, szczególnie męża, toczy bezwględną walkę o zachowanie dobrej opinii i pozycji społecznej;
3. Dekadentyzm i jego przejawy. Obraz „końca wieku" w wierszu „Niemoc" P. Verlaine'a. Rola motywu cesarstwa rzymskiego. Obraz nastrojów „końca wieku" w liryce K. Przerwy-Tetmajera (analiza konkretnych utworów). Próby ucieczki od poczucia niemocy i bezsensu życia - sposoby, przykłady literackie. „Deszcz jesienny" L. Staffa jako zapis przeżyć człowieka „końca wieku". Próba przełamania dekadentyzmu w „Kowalu". Sposób przeżywania œwiata przez podmiot wiersza „Spleen II" K. Baudelaire'a. Wpływy F. Nietzschego i A. Schopenhauera w literaturze - zestawienie.
DEKADENTYZM - postawa œwiatopoglądowa końca XIX w. wyrażająca przekonanie o schyłkowym charakterze kultury europejskiej [franc. Decadence - schyłek, upadek], znajdująca odzwierciedlenie w licznych utworach literackich tej epoki.
Termin „d" używany był już w XVIII w. w pracach historycznych poœwięconych okresowi rozkładu I upadku cesarstwa rzymskiego I towarzyszącemu procesom upadku ustrojowego rozwojowi sztuk pięknych I literatury. Ten historyczny sens został zaktualizowany przez franc. Pisarza Th. Gautiera w głoœnej przedmowie do „Kwiatów zła" poety franc. Ch. Baudelaire'a, w której mianem d. okreœlił œwiatopogląd reprezentowany przez twórców drugiej połowy XIX w. Odtąd termin ten odnoszono do zjawisk kulturowych końca IX w., które wyrażały
niewiarę w postęp cywilizacyjny,
odtrącały większoœć systemów filozoficznych i naukowych, w poczuciu, że nie są one w stanie wyjaœnić złożonych i tragicznych problemów ludzkiej egzystencji
przekonanie o schyłkowym i kryzysowym charakterze kultury mieszczańskiej i związanym z tym katastrofizmem kulturowym.
Przekonania te doprowadziły do:
manifestów niechęci I odrazy dla mieszczaństwa, jako wytworu i fundamentu schyłku kultury,
żądania prawa do indywidualizmu, swobody twórczej I obyczajowej jednostek nieprzeciętnych.
Zasadniczym rysem œwiadomoœci dekadenckiej było poczucie bezsilnoœci wobec œwiata zewnętrznego. Pociąga ona za sobą chęć ucieczki w œwiat sztuki, poszukiwanie intensywnych przeżyć o charakterze niedostępnym dla ogółu, co z kolei prowadziło do wyrafinowania estetycznego, perwersyjnej erotyki, zainteresowania tajemnymi kultami œredniowiecznymi I orientalnymi, satanizmu itp.
Pozwalało to stłumić poczucie rozpaczy I nudy, zapomnieć o zagrożeniu.
W literaturze d. manifestował się przez wyrażanie niewiary I pesymizmu, podkreœlanie objawów rozkładu, zrezygnowania, lecz I pełną dumy postawę wyzwania rzuconego mieszczańskiej przeciętnoœci.
Postawę taką wyraża poeta franc. P. Verlaine w wierszu „Upadek":
„Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania,
które patrząc, jak idą Barbarzyńce białe…"
Autor ukazuje upadające cesarstwo atakowane przez barbarzyńców (motyw rzymsko-veraine'ski);
Podmiot liryczny mówi, że następuje zmierzch pewnej epoki, kultury dojrzałej (w której wszystko zostało już stworzone, można dzieła i osiągnięcia jedynie powielać) - która teraz umiera:
„układa apokryfy wytworne, niedbałe,
Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania." - sztuka jest sztuką z nawyku, tworzoną od niechcenia;
„Wszystko wypite! Zjedzone!" - nie ma już o czym pisać.
Bezsensowne jest również buntowanie się przeciwko takiemu stanu rzeczy, gdyż tak być musi. Trzeba to zaakceptować, że przychodzi moment, w którym wszystko się kończy.
Równie wyraŸne poczucie kryzysu wartoœci, pesymizmu I zwątpienia występuje w wierszu Kazimierza Przerwy-Tetmajera pt. „Koniec wieku XIX". Równie pesymistyczny obraz maluje K. Przerwa-Tetmajer w wierszu „Nie wierzę w nic".
KAZIEMIERZ PRZERWA-TETMAJER
tytuł problematyka
„Koniec wieku XIX" Podmiot liryczny - człowiek końca wieku, artysta Adresat - człowiek końca wieku; utwór może być też monologiem podmiotu lirycznego. Podmiot liryczny i adresat są sobie współczeœni, o czym œwiadczy pytanie: „co zostało NAM?"; Należą prawdopodobnie do grupy o tych samych poglądach; może to dwaj dekadenci trapienie rozterkami I wątpliwoœciami? Charakterystyczna budowa - 12 pytań + 12 odpowiedzi; dotyczą one sensu i celu życia - zachowań aktywnych 1.przekleństwo 2.ironia 3.idee 4.modlitwa 5.wzgarda 6.rozpacz 7.walka 8.rezygnacja 9.byt przeszły 10.użycia (życia) = hedonizm - ale nic nie daje duszy! 11.„Cóż więc jest?" 12.„Jakaż jest […] twoja tarcza?" Rozpatrywane „drogi" i propozycje należą często do przeciwstawnych wartoœci, np. walka i rezygnacja, czy modlitwa i użycie. Wszystkie pytania mają charakter propozycji. Pada hasło, idea, która jest jedna po drugiej odrzucana (przez podmiot liryczny) OdpowiedŸ na pytanie 12 - „Jakaż jest […] twoja tarcza?" TAKIEJ BRONI NIE MA. Człowiek skazany jest na porażkę, przegraną. Widząc to, będąc tego œwiadomym przeżywa on zwątpienie, niewiarę, kryzys wartoœci.
„Nie wierzę w nic". Podmiot liryczny, w 1. osobie, odrzuca wszystko. Nie wierzy w ideały i wartoœci. Jedynym jego marzeniem jest stan nirwany, wyzwolenie się z otaczającej rzeczywistoœci, wyrwanie się, ucieczka od œwiata. Człowiek przekonany jest, że nie może nic zrobić. Czuje się malutki i bezradny (wobec œwiata) [WPŁYW FILOZOFII SCHOPENHAUERA]
„Niewierny" Podmiot liryczny wątpi, traci wiarę w istnienie Boga i Jego miłosierdzie. Traci chęć zbawienia. Potrzebuje znaku obecnoœci Boga - by nie stracić wiary [MOTYW NIEWIERNEGO TOMASZA]
„Hymn do Nirwany" Zapis stanów uczuciowych typowych dla postawy dekadenckiej; odczuwanie życia, jako „otchłani klęsk i cierpień". Wstręt do ludzi, do ludzkiej złoœci i podłoœci, „złych, nikczemnych twarzy"; Chęć oderwania się od „człowieczych bożyszczy i ołtarzy"; Pragnienie niebytu, nieistnienia, „unicestwiającego oddechu Nirwany".
Zarówno w poezji Veraline'a, jak i u K. Przerwy-Tetmajera przedstawione obrazy ukazują PRZERAŻAJĄCY SCHYŁEK KOŃCA WIEKU!.
Swoistą próbą przełamania dekadentyzmu może być postawa podmiotu lirycznego w wierszu „Kowal" (z tomiku „Sny o potędze") Leopolda Staffa.
Podmiot liryczny, który naczytał się dekadenckich wierszy, nie chce tak żyć, nie chce takim być. Marzy o sile [NIETZCHE] i chce znaleŸć inny niż dekadencki sposób na życia.
W wierszu przedstawiony został obraz kowala wykuwającego swe serce z „kruszców drogocennych" jest symbolem szlachetnoœci i mocy;
KOWAL to my; wykuwamy serce; pracujemy nad nim, jego kształtem, ale jeœli się nie uda ulegnie ono zniszczeniu - musi być perfekcyjne, albo nie będzie go w ogóle…
„[..] gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem;
Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:
W pył cię rozbiją pięœci mej gromy potworne!"
„Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,
Niżbyœ miało własną słaboœcią przeklęte,
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte."
„NAD CZŁOWIEK" = MOC + POTĘGA DUCHOWA + NIEPOSPOLITOŒĆ
Kowal - człowiek przełomu wieku
Pełny poczucia słaboœci i niemocy
Do odnowy duchowej, przekuwa swą biernoœć w chęć czynu
Œwiadomie kształtuje siebie i swój los
Nie poddaje się przeciwnoœciom życia i własnym ograniczeniom
Już sam tytuł tomiku „Sny o potędze" wskazuje na marzenia poety, które niestety nie spełniły się. W póŸniejszym okresie Staff pogodził się ze œwiatem i znalazł fromułę na życie - ewangelia + wartoœci kalsyczne.
Wiersz Staffa pt. „Deszcz jesienny" ukazuje podmiot liryczny zagubiony w przytłaczającej go rzeczywistoœci.
„zapłakany dzień" - smutek, melancholia, rozpacz, tęsknota.
W wierszu pojawiają się liczne obrazy cierpienia:
pogrzeb = strata. Człowiek nie może być szczęœliwy
„szczęœcie przyjœć chciało…" - dekadent według którego życie jest cierpieniem;
szatan zamieniający ogród w kamienną pustkę - nie ma œwiata = nie ma szczęœcia;
sytuacje cierpienia:
tragedia spalonych dzieci
„zmarł nędzarz nim ludzie go wsparli jałmużną"
„Deszcz jesienny" utrzymany jest w kolorystyce ciemnej, szarej. Nawet œwiatło jest przymglone:
„Œwiatła szarego i blask sączy się senny".
Nie ma konturów, wszystkie przedmioty są rozmyte, wszystko jest jakby za mgłą: [„a szyby w mgle mokną"]
Staff próbował naœladować również dŸwięki padającego deszczu stosując:
onomatopeje
eufonię
powtórzenia
refreny
powtarzające się dŸwięki: s, sz, cz, Ÿ, dz, dŸ
Podobne problemy podejmuje Karol Baudelaire w wierszu „Spleen II".
Życie człowieka w tym utworze zostało porównane do więzienia. Podmiot liryczny odczuwa lęk, przerażenie, niewiarę i bezsilnoœć (cechy Wertera, „choroba wieku")
Nawet dzwony skarżą się na swój los; to one przypominają o nieuchronnie zbliżającej się œmierci.
Karol Baudelaire zapowiadał przyjœcie dekadentyzmu. W jego wierszach znajdujemy zapowiedŸ nadchodzącej epoki (sam poeta nie był modernistą, a póŸnym romantykiem).
Od poczucia niemocy i bezsensu życia artyœci szukali ucieczki w:
)nirwanie = tęsknota do nicoœci, np. „Hymn do nirwany" Kazimierza Przerwy-Tetmajera;
)tworzeniu sztuki, m.in. poezji, np. „Evviva l'arte" Kazimierza Przerwy-Tetmajera;
)kontemplacji sztuki;
)miłoœci, np. „Lubię, kiedy kobieta" Kziemirz Przerwa-Tetmajer;
Poglądy dekadentów odpowiadają poglądom Artura Schopenhaurea (romantyk, rówieœnik Hegla). Filozof ten:
kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki I społeczeństwa;
według niego człowiek nigdy nie osiągnie szczęœcia;
jedynym ratunkiem dla człowieka jest ucieczka w œwiat sztuki bądŸ kontemplację I przeżywanie jej dzieł, bądŸ ich tworzenie.
Jego ideowym przeciwnikiem był Fryderyk Wilhelm Nietzsche (1844-1900), twórca „filozofii życia".
Przeciwstawiał się on dekadentyzmowi,
niósł kult życia, wiarę w jego sens i skutecznoœć energicznego działania.
Uważał za podstawę wszelkich ocen kryteria i wartoœci pozamoralne.
Torował drogę ludziom silnym i bezwzględnym.
Usprawiedliwiał ich działanie, jednoczeœnie głosząc pogardę dla wszelkiej wartoœci
Głosił sens istnienia „rasy panów", „nadludzi" - tylko oni mogą uratować œwiat od szarzyzny i nijakoœci.
4. Nowatorstwo poezji K. Baudelaire'a i A. Rimbauda. Wykorzystanie zjawiska synestezji w "Oddziwiękach" i "Samogłoskach". Motyw poete maudit w poezji francuskiej. "Albatros" K. Baudelaire'a wyrazem dramatu artysty. Fascynacja rozkładem i przemijaniem piękna w poezji K. Baudelaire'a. F.Villon jako wzór dla XlX-wiecznych poetów francuskich. Biografia P.Verlaine'a wyzwaniem dla tradycyjnej obyczajowoœci. Symbolizm jako kierunek artystyczny (poezja, malarstwo). Symbol. Istota poezji według P.Verlaine'a ("Sztuka poetycka"). "Deszcz jesienny" L. Staffa jako liryk młodopolski. Muzycznoœć i kolorystyka w "Deszczu jesiennym". Malarstwo impresjonistyczne - cechy, przedstawiciele, dzieła. Istota poezji impresjonistycznej. Impresjonizm w opisie krajobrazu tatrzańskiego w wierszach K. Przerwy-Tetmajera i J. Kasprowicza - motywy tatrzańskie, ruch, dŸwięk, barwa, œwiatło, zapachy w "Melodii mgieł nocnych" i cyklu "Krzak dzikiej róży". Symbolika cyklu J. Kasprowicza - objaœnienie sensu życia. Rola Tatr, Zakopanego i folkloru Podhala w kulturze młodopolskiej. Styl zakopiański. Literackie nawiązania do kultury Podhala.
Nowatorstwo poezji Karola Baudelaire'a i Artura Rimbauda objawia się przede wszystkim w przeciwstawieniu się romantyzmowi. Baudelaire podejmuje tematy uważane dotychczas za niestosowne i nieetyczne. W jego utworach możemy odczuć fascynację œmiercią, przemijaniem i brzydotą. W wierszach o kunsztownej formie i starannym stylu umieszcza kontrastujące ze sobą obrazy: œmierci, rozkładu, przemijania i młodoœci, piękna.
Poeci, w przeciwieństwie do tradycyjnych, opisują œwiat starając się wytłumaczyć jego istotę. Odnoszą się do wszystkich zmysłów odbiorcy, posługując się naturalistycznymi opisami.
W "OddŸwiękach" i "Samogłoskach" Rimbaud wykorzystał zjawisko synestezji.
Synestezja - uzupełnianie się wzajemne wrażeń zmysłowych (np. skojarzenie wrażeń wzrokowych i zapachowych). "OddŸwięki" mówią o naturze, którą możemy pojąć przez zmysły, jako jedyną drogę poznania. W wierszu tym dŸwięki, wonie i kolory odpowiadają sobie. W "Samogłoskach" Rimbaud przypisał im kolory, które budują szereg obrazów przez skojarzenia.
A - czerń ("gorset much", "cień")
E - biel ("pary blask", "dreszcz", "namioty przed bitwą")
I - czerwień ("krew", "wargi œmiejące się wœciekle")
U - zieleń ("gra mórz", "spokój pastwiska")
O - błękit ("trąba niebiańska", "niebo")
Motyw często pojawiający się w poezji francuskiej, to poete maudit (= poeta wyklęty), którego najlepszym odzwierciedleniem był Paul Verlaine. Naruszał on normy obyczajowe, prowokując œrodowisko mieszczańskie i gardząc przyziemnym, spętanym moralnoœcią tłumem. Prowadził nieustabilizowane życie, borykał się z nędzą, okazując jednoczeœnie obojętnoœć wobec wartoœci materialnych. Był alkoholikiem, spędzającym czas z prostytutkami w kawiarniach i knajpach, goszczącym często w domach publicznych i policyjnych aresztach.
Dramat artysty wyraził Karol Baudelaire w "Albatrosie". W utworze tym poeta zostaje porównany do albatrosa, który jest piękny w locie, a marny (...) szpetny z bliska. Poeta natomiast ...jest podobny księciu na obłoku,
Który brata się z burzą, a szydzi z łucznika;
Lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku,
Wiecznie się o swe skrzydła olbrzymie potyka.
Poeta to jednostka wybitna, egzystująca ponad tłumem, masą mieszczaństwa. Artysta œciągnięty z wyżyn w tłum jest kaleką.
Karol Baudelaire przekazał w swych utworach fascynację rozkładem i przemijaniem piękna. W wierszu "Padlina" przedstawia z naturalistyczną dokładnoœcią œcierwo.
Z nogami zadartymi lubieżnej kobiety,
Parując i siejąc trucizny,
Niedbała i cyniczna otwarła sekrety
Brzucha pełnego zgnilizny.
(...)
Smród zgnilizny tak mocno uderzał do głowy
(...)
Brzęczała na tym zgniłym brzuchu much orkiestra
I z wnętrza larw czarne zastępy
Wypełzały œciekając z wolna jak ciecz gęsta
Na te rojące się strzępy.
Utwór zawiera apostrofę do (prawdopodobnie) ukochanej, której przypomina, że ona również po œmierci będzie tak wyglądała. Mówiąc o niej
Gwiazdo mych oczu, słońce mojego żywota,
Pasjo moja i mój aniele! ,
na zasadzie kontrastu przeciwstawia wizję przemijania i jej piękna:
A jednak upodobnisz się do tego błota
Motyw ten pojawia się w wierszu kilkakrotnie:
... Taką będziesz kiedyœ o wdzięków królowo,
(...)
By gnić wœród koœci bratnich.
Wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko
Toczył w mogilnej ciemnoœci,
Powiedz, żem ja zachował formę i treœć boską
Mojej zetlałej miłoœci!
Wzorem dla XIX-wiecznych poetów francuskich był Franciszek Villon, który ukazał obraz rozkładu w utworze "Rozmowa mistrza Polikarpa za œmiercią". Wzorem była również jego burzliwa biografia - rabunki, mordercze bójki, wyrok œmierci zmieniony na wygnanie, pobyt w więzieniu. Mógł być on przykładem dla postępowania i drogi życiowej Paula Verlaine'a (patrz wyżej).
SYMBOLIZM
Symbolizm to pogląd, według którego œwiat materialny, poznawalny zmysłami, jest złudzeniem, które zakrywa prawdziwy, idealny, niemożliwy do rozpoznania rozumem i zmysłami œwiat idei, prawd bytu, nadprzyrodzonych tajemnic. Jego elementy nie dają się wyrazić językiem pojęć, służącym do opisu rzeczy materialnych. Z tego powodu poeta by wyrazić to co niewyrażalne musi uciekać się do użycia symbolu. Symbol jest to wieloznaczny (zawiera element niedopowiedzenia) odpowiednik pojęcia wprowadzony za pomocą obrazu poetyckiego.
Przedmioty, obrazy i postacie symboliczne egzystują w twórczoœci Tetmajera, Staffa, Kasprowicza, Wyspiańskiego czy Żeromskiego.
W malarstwie do sławnych artystów należeli Władysław Podkowiński (Taniec szkieletów, Szał uniesień), Jacek Malczewski (Melancholia, Błędne koło).
"Sztuka poetycka" Paula Verlaine'a jest manifestem poezji symbolizmu. Wiersze symbolistów kreują, nie podejmują treœci moralnych. Istota poezji według Verlaine'a:
1. Wiersz powinien być płynny, wpadający w ucho: skonstruowany tak, by brzmieć jak melodia
2. Wiersz miał być wolny, rezygnuje ze schematu wersyfikacyjnego
Złam retoryce kark...
3. Brak monotonii:
Muzyki wszędzie, muzyki zawsze!
4. Brak rymów, które stwarzało ograniczenie
5. Rezygnacja z wyszukanych wyrazów
6. Wieloznacznoœć - symbolizm, wiersz „opalizuje"
7. Rezygnacja z puenty, która spłycała utwór
Stroń od puenty zabójczej.
Utwór "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa jest lirykiem młodopolskim, ponieważ zawiera motywy typowe dla okresu. Są to motywy smutku, melancholii, znużenia i cierpienia (dekadentyzm?). Motywy cierpienia wyrażają się w ogólnym nastroju wiersza - przygnębiającym, melancholijnym, apatycznym.
W dal idą na smutek i życie tułacze,
A z oczu im lecą łzy... Rozpacz tak płacze...
Smutek ogarnia również podmiot liryczny:
Ktoœ odszedł i jestem samotny...
Ktoœ umarł... (...)
Szczęœcie przyjœć chciało, lecz mroków się zlękło
Nastrój smutku pogłębia obraz ogrodu i rozpacz szatana:
Przez ogród mój szatan szedł smutny œmiertelnie
I zmienił go w straszną, okropną pustelnię...
Z ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem
I kwiaty kwitnące przysypał popiołem,
Trawniki zarzucił bryłami kamienia
I posiał szał trwogi i œmierć przerażenia...
Aż, strwożon swym dziełem, brzemieniem ołowiu
Położył się na tym kamiennym pustkowiu,
By w piersi łkające przytłumić rozpacze
I smutków potwornych kamienne łzy płacze...
Budując nastrój wiersza, Staff posłużył się sylabotonizmem, refrenem i onomatopeją. Obraz deszczu w refrenie podkreœla jesienny, monotonny nastrój. Kolorystyka wiersza jest szara, mroczna, cienista; wszystko jest objęte mglistym, przytłumionym œwiatłem. Muzycznoœć utworu podkreœlona jest refrenem, a całoœć zawiera dużą liczbę elementów dŸwiękonaœladowczych (onomatopeje: dzwoni, płacze, pluscze, jęk, tłuką, łkające). Aby odać dŸwięk padającego deszczu autor posłużył się: refrenem, onomatopeją, powtórzeniami (deszcz dzwoni) i eufonią - wrażenie szmeru, szumu, szlestu, wywołane nasyceniem wiersza głoskami: sz, cz, dz, dż, s.
IMPRESJONIZM
Impresjonizm to subiektywne utrwalenie wrażeń jednostkowych. Nazwa kierunku pochodzi od obrazu Claude Monet'a Impresja - wschód słońca. Główne cechy kierunku to: malarstwo plenerowe, utrwalające bezpoœrednie wrażenia zmysłowe, gra refleksów œwiatła i kolorów, swobodna technika malarska. Głównymi tematami były pejzaż, martwa natura, rzadziej kompozycje figuralne. Poza Manet'em, głównymi przedstawicielami byli: Edouard Manet (Œniadanie na trawie, Olimpia), Hilaire-Germain-Edgar Degas (Tancerka na scenie, Czesanie włosów, Cztery tancerki), Pierre Renoir (Parasolki), Camille Pissarro, Paul Cezanne (Kąpiące się), Vincent van Gogh (Słoneczniki), Paul Gauguin. Wœród Polaków przedstawicielami byli: Gierymski, Pankiewicz, Chełmoński, Podkowiński, Wyczułkowski.
W literaturze impresjonizmem było dążenie do utrwalenia w obrazie poetyckim przelotnych wrażeń i nastrojów; do wywołania doznań zmysłowych poprzez skojarzenia wrażeń różnego typu - barwy, brzmienia. Impresjonistami byli Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Jan Kasprowicz. Impresjonistyczne opisy występują w ich utworach - Melodii mgieł nocnych (Tetmajer) i cyklu Krzak dzikiej róży (Kasprowicz). Impresjonizm w Melodii... to uchwycenie specyficznego nastroju chwili, który cechuje ulotnoœć, zwiewnoœć, lekkoœć (mgły), piękno, cisza, spokój, łagodnoœć, harmonia. Ze œwiatła księżyca powstaje tęcza kolorów, która oœwietla tańczące mgły poruszane wiatrem, możemy również wyczuć zapach kwiatów. Do realiów tatrzańskim w tym utworze zalicza się Czarny Staw, limby, smreki - œwierki, potoki, szczyty, granie, stoki, kotliny, kwiaty - mlecze. Cykl Krzak... składa się z czterech sonetów, opisujących to samo miejsce o różnych porach dnia. Sonet I przedstawia œwit wœród zwalisk skał, kiedy wszystko wyłania się z szaroœci kontrastem jest tylko krwawy pąs róży. Sonet II omawia porę południową, kiedy wszystko jaœnieje w pełni słońca, a wodospad mieni się odbiciami œwiatła. Możemy słyszeć jego szum i czuć spokojny powiew wiatru. W sonecie III opisano popołudnie o zmętniałym, dusznym powietrzu, w którym słychać œwist œwistaka. Silnie zarysowuje się kontrast œwiatła i cienia. Sonet IV przedstawia wieczór - kolory krajobrazu stają się pastelowe, aksamitne, miękkie - zacierają się kontury. Zaczynają pachnąć trawy, zioła, roœliny polne. Słychać echo - zachwianie spokoju. Główne motywy tatrzańskie cyklu: skały, smreki, stawy, turnie, limba, kosodrzewina, trawy - hale,granity, las, załomy, granie, siklawa - wodospad, kozice, œwistaki, ptaki, rosa, Krywań, zioła, niwy liptowskie.
Krzak dzikiej róży to również utwór symboliczny. Symbolami są róża - życie, witalnoœć, piękno, wola istnienia; i limba - œmierć, martwota, powalona moc. Róża, choć delikatna, krucha i nieprzystosowana do warunków górskich posiada wolę istnienia i dzięki niej przetrwała. O końcu każdego istnienia przypomina jej próchniejąca limba, która mimo tego, że jest silniejsza została powalona przez burzę.
Zakopane zostało odkryte jako uzdrowisko (choroby płuc), co przyczyniło się do jego popularnoœci, by w końcu stać się miejscem spotkań polskiej inteligencji. Magia gór i folkloru przyciągały artystów, którzy byli zafascynowani ludnoœcią góralską. Styl zakopiański, to charakterystyczne dla tego regionu drewniane budownictwo (zaciosy) i zdobnictwo. Literackie nawiązania do kultury Podhala opierały się na zauroczeniu krajobrazem górskim i ukazaniu w literaturze górali jako grupy regionalnej (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Bogusławskiego, liryki Tetmajera).
5. Przejawy symbolizmu, impresjonizmu i naturalizmu w liryce, epice i dramacie młodopolskim -zestawienie.
SYMBOLIZM IMPRESJONIZM NATURALIZM
Liryka * Jan Kasprowicz - "Krzak dzikiej róży" * Kazimierz Przerwa-Tetmajer * Leopold Staff * Jan Kasprowicz -"Krzak dzikiej róży" powieœci francuskie : * Emil Zola - "W matni" - "Bestia ludzka" - "Ziemia" * Gustaw Flaubert - "Pani Bovary"
Epika powieœci * Stefana Żeromskiego * Wacława Berenta * Stefan Żeromski - "Ludzie bezdomni" powieœci * Władysłąwa Reymonta * Stefana Żeromskiego opowiadania * Stefana Żeromskiego - "Zmierzch" - "Zapomnienie"
Dramat symbolizm nastrojowy : * Stanisław Wyspiański - "Warszawianka" - "Wesele" - "Noc listopadowa" * Stanisław Przybyszewski - "Dla szczęœcia" - "Złote runo" - "Œnieg" symbolizm neoromantyczny : * Lucjan Rydel : - "Zaczarowane koło" * Leopold Staff - "Skarb" * Antoni Lange - "Wenedy" ---------------------------- * Maurycy Maeterlinck : - "Œlepcy" - "Wnętrze" - "Intruz" * Ryszard Wagner opery np: - "Zmierzch bogów" * Henryk Ibsen : - "Budowniczy Solness" * Gerhart Hauptmann - "Hanusia" - "Zatopiony dzwon" * August Strindberg - trylogia dramatyczna "Do Damaszku" * Jan Kisielewski - "W sieci" - "Karykatury" * Gabriela Zapolska - "Moralnoœć pani Dulskiej" * Włodzimierz Perzyński - "Aszantka" - "Lekkomyœlna siostra" - "Szczęœcie Frania" ------------------------ * Henryk Ibsen : - "Dzika kaczka" * August Strindberg : - "Ojciec" - "Panna Julia" * Emil Zola : - pisma propagujące dramat naturalistyczny - dzieła prozarorskie wystawiane w Teatre Libre * Henri Becque : - "Kruki" - "Paryżanka" * Gerhard Hauptmann - "Tkacze" * Maksym Gorki - "Na dnie"
6. Motyw krzywdy i cierpienia w literaturze młodopolskiej, powieœci, opowiadania, dramaty, liryka - zestawienie. Bunt przeciwko Bogu w hymnie „Dies irae" J. Kaspro- wicza. Symbolika utworu, akcenty katastroficzne, nawiazania do Biblii, elementy ekspres- jonistyczne. Manicheizm. Motyw wybaczania krzywd i wyjasnienie sensu cierpienia w wierszu L. Staffa „O miłoœci wroga". inne wiersze Staffa o podobnej problematyce. Motyw Afirmacji życia i nawiązanie do antyku w liryce L. Staffa / " Przedœpiew", „Nic mi œwiecie...", „Początek bajki", „Curriculum vitae"/.
1. Motyw krzywdy i cierpienia w literaturze młodopolskiej:
Utwór Motyw
„O miłoœci wroga" - Leopold Staff „O słodyczy cierpienia" - Leopold Staff „Kamień i cierń" - Leopold Staff Cykl sonetów Jana Kasprowicza „Z chałupy": „Dies irae" - Jan Kasprowicz „Zmierzch" - Stefan Żeromski „Siłaczka" - Stefan Żeromski „Doktor Piotr" - Stefan Żeromski „Rozdziobią nas Kruki, wrony..." - Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni" - Stefan Żeromski „Chłopi" - Władysław Reymont Staff ukazuje, że cierpienie istnieje w życiu ludzkim, ale dostrzega jego pozytywny aspekt. Cierpienie nas doskonali i rozwija w sensie duchowym. Ból i cierpienie są ważnymi doœwiadczeniami, które umożliwiająrozwój duchowy. Trzeba cierpieć, aby naprawdę żyć. Żeby życie bło pełne, trzeba poczuć smak cierpienia. Ukazany obraz nędzy na wsi, ciężkiego życia, cierpienia i œmierci. Ludzkoœć ukazana, nie tylko jako jako grzeszna i niegodziwa, ale jako cierpiąca. Gibałowa - przeżywa tragedię duchową, wewnętrzne cierpienia i strach o los dziecka. Boi się o dziecko, a zarazem czuje strach przed gniewem męża. Gibała - „wolny" chłop, w rzeczywistoœci jest poniżany i wyzyskiwany, krzywdzony, ciemny i żyje w nędzy. Stanisława Bozowska - cierpiała fizycznie (w wyniku choroby umarła przedwczeœnie). Była wierna swoim ideałom i całe swoje życie poœwięciła dla dobra innych). Dominik Cedzyna cierpi, gdy Piotr po raz kolejny go opuszcza. Przeżywa bezgraniczną rozpacz. Tylko Szymon Winrych pozostał wierny powstaniu, którego i tak nie da się uratować. Żyje w strasznych warunkach - cierpienie fizyczne), ale jest nadludzko heroiczny i bezgranicznie się poœwięca. { to nie jest pewny motyw cierpienia } Tomasz Judym chciał pomagać wszystkim ubogim i poœwięcać się dla wszystkich. Rozpacz Joasi i Judyma po odrzuceniu przez Tomasza jej miłoœci. Warszawska biedota i biedota w ogóle żyje w strasznych warunkach (życie bardzo wielu osób z tej warstwy jest cierpieniem). Najbiedniejsi chłopi żyli w bardzo trudnych warunkach (głód, często brak dachu nad głową). W czasie gdy trwało wesel boryny, Kuba umierał w stodole. Cierpiał nie tylko fizycznie - ból, ale i psychicznie - zawse pragnął doczekać chwili, kiedy będzie mógł dobrze sięnajeœć, a kiedy nadeszła taka okazaja (wesele), nie mógł przełknąć praktycznie żadnego pokarmu.
2. Bunt przeciw Bogu w hymnie „Dies irae" Jana Kasprowicza.
- „Dies irae" (Dzień gniewu) - Jest utrzymany w tonie pesymistycznym. Autor opisuje w nim swoją wizję końca œwiata i sądu ostatecznego. Wiersz, swoją budową i tematyką przypomina œredniowieczne utwory religijne, np „Dies irae" Tomasza z Celano.
W utworze jest ukazana espresyjna wizja zagłady œwiata. Pokazan jest ogólnoludzka katastrofa, gdyż każdy człowiek skazony jest grzechem pierworodnym. Los każdego z ludzi jest przesądzony, gdyż Bóg sam wpłynął na to, że œwiat pogrążył się w grzechu.
Hymn ten jes pewnego rodzaju oskarżeniem Boga. Podmiot liryczny, podobnie jak w swym monologu Konrad z III cz. „Dziadów" buntuje się przeciwko Bogu, który sam stworzył zło na ziemi, a potem każe za nie ludzi.
Przedstawiona wizja końca œwiata w utworze jest obrazem o znaczeniu symbolicznym, ma duży związek z ogólnym losem ludzkoœci. Przedstawiona tu Ewa z wężem jest symbolem całej ludzkoœci, nie potrafiącej wyzbyć się grzechu, natomiast wąż może być uznany za uosobienie grzechu.
Człowie naznaczony grzechem pierworodnym, choćby nie wiadomo jak się starał i tak nic nie zmieni, gdyż sam Bóg nic nie zrobi.
- akcenty katastroficzne:
a) cała natura zamiera jakby przygnieciona strachem;
b) nawałnicowy wiatr tworzy kłębowiska mgieł i cieniów, powala lasy, obnaża skały z ro-
œlinnoœci;
c) zamarły krajobraz opanowany przez trzęsawisko, z którego wynurzają się ci przedstawi-
ciele fauny, których człowiek od wików zwykł utozsamiać ze złem i brzydotą: pijawki,ja-
szczurki, żmije.
d) w œwiecie, nad którym szaleje ogień i ciemnoœć równoczeœnie, wicher i martwota, znaki
i wizje nieba, zaczyna panować atmosfera strachu, grozy, ostatecznej katastrofy i gnie-
wu bożego;
e) anonimowa rzesza ludzkoœci, która nawet w dniu sądu nie może wyzbyć się grzechu,
staje przed obliczem Boga; Wyrok jaki zapadnie zmazuje ludzkoœć s powierzchni ziemi,
zostaje nicoœć i widomy kształt katastrofy;
- nawiązania do biblii:
a) motyw Ewy wygnanej z raju;
b) motyw Adama wygnanego z raju;
c) mąż, który kusił Ewę; grzech pierworodny;
d) głowa w koronie cierniowej (nieskończenie wielka - hiperbolizacja);
e) motyw Hioba; prorocy Enoch i Eliasz;
- elemementy ekspresjonistyczne:
a) ogólnie: szok estetyczny (kategoria gorteski), hiperbolizacja, patos, dynamizm opisu,
poetycznego, jaskrawe dŸwięki i barwy, „poetyka krzyku";
b) nagromadzenie obrazów o spotęgowanej sile wyrazu, kontrastów, zarysowanie ostrych
przeciwieństw znaczeniowych (grzech - kara; upadek - zbawienie; wzniosłoœć - trywial-
noœć; piękno - brzydota);
c) wrzask, płacz, wycie, krzyki, do tego cały czas trąba, obwieszczająca koniec œwiata;
d) czerwień i kontrastowa biel;
e) gwałtowne przemiany w przyrodzie, gwałtowny ruch, porusze sięolbrzymia przerażająca
masa;
f) groteska: dantyjskie piekło; Ewa w objęciach szatana;
- Manicheizm: jest to system religijny utworzony w III w. w Persji przez Maniego. Jest
oparty głównie na staroirańskim dualiŸmie (walki dobra ze złem); Zakłada istnienie dwóch
boskich potęg - dobra i zła;
- Motyw wybaczania krzywd i wyjaœnienie sensu cierpienia w wierszu L. Staffa „ O mi-
oœci wroga".
Jest to utór nawiązujący bardzo silnie do klasycyzmu. Zawiera chrzeœcijańskie wyznanie po-
kory, koniecznoœci pogodzenia i przebaczenia wrogu. Człowiek dobry, umiejący wybaczyć
bliżniemu, choćby nawet był ubogi na ciele, zawsze będzie bogatszy duchowo. Cierpienie
doskonali i rozwija w sensie duchowym, osoba krzywdzona zyskuje. W rzeczywistoœci, to
osoba krzywdząca cierpi, sama krzywdzi się duchowo.
Jest tu ukazana moralnoœć ewangelicka - nadstawienie drugiego policzka. W konsekwencji
i tak człowiek krzywdzony zaczyna litaować się nad krzywdzącym, którego dusza jest zni-
szczona przez zło.
Po œmierci i tak wszyscy będą razem, gdyż potem nie istnieją żadne podziały:
„ Klęknijmy razem bracie... Mogiła się otwarła - (...)"
Inne wiersze Staffa o podobnej tematyce to:
- „Kamień i cierń" - trzeba cierpieć, aby w pełni żyć; nie można przejœć przez życie lekko,
gdyż byłoby ono niepełne;
- „O słodyczy cierpienia" - ból też uczy, a cierpienie jest ważnym doœwiadczeniem, które
umożliwia pełniejszy rozwój duchowy;
- Motyw afirmacji życia życia i nawiązanie do antyku w liryce L.Staffa /"Przedœpiew",
„Nic mi œwiecie...", „Początek bajki", „Curriculum vitae"/.
a) „Przedœpiew" - jest to utwór z tomiku „GałąŸ kwitnąca". Zawiera wiele elementów auto-
biograficznych. Poeta prezentuje filozofię pogody i optymizmu. Mimo, że ukazane są
różne doœwiadczenia negatywne (gorycz, zawody, ból, cierpienie, złuda, zwątpienie) pod-
miot liryczny wypowiada pochwałę życia. Życie składa się na równi z momentów rozkwi-
tu, jak i rozkładu, co dostarcza zarówno odczuć smutku, jak i pogody. Dobro i zło trochę
się mieszają.
Autor uważa, że każdy człowiek powinien przeżyć i dobro i zło, gdyż taki jest los i każdy
musi przez to przejœć.
Staff prezentuje filozofię stoicyzmu, pokazane przez niego uczucia, zarówno pozytywne i
negatywne nie mają wartoœci skrajnej. Są stonowane i poœrednie. Stoicyzm bowiem, każe
wszelkie emocje łagodzić w dążeniu do wewnętrznej haromonii: „myœli[...] choć smutne są
pogodne."
Ostatnie dwa wersy dobitnie œwiadczą o tym, że wiersz jest pochwałą życia, takiego w
którymtrzeba przeżyć i dobro i zło, zakosztować uczuć i pozytywnych i negatywnych:
„I pochwalam tajń życia w pieœni i w milczeniu,
Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu."
b) "Nic mi œwiecie..." - jest to kolejny utwór będący afirmacją życia. Podmiot liryczny akcep-
tuje œmierć, wie że jest œmiertelny i nie przejmuje się tym, że umrze, ponieważ tak jak nie
było go przed jego narodzinami, tak samo nie będzie go po jego œmierci. Cieszy się tym
co zostało mu dane, podziwia naturę i piękno swiata.
c) "Początek bajki" - podmiot lirycznu ukazuje nam, że najtrudniejszym doœwiadczeniem
œmierć. Ważne jst jednak nie to, żeby się jej bać, ale to, jak człowiek jes ta nią przygoto-
wany. Œmierć jest przecież zgodna z naturą i dotyka wszystkich. Ważne jest to aby życie
było takie, żeby w momencie œmierci nie żałować jego straty. Trzeba żyć dobrze.
d) „Curriculum vitae" (życiorys) - dzieciństwo spędził Staff pod opieką rodziny, było ono
niesamodzielne i trochę skażone smutkiem. Potem doœwiadczył wartoœci jakie niesie ze
sobą okres antyku oraz zaczął dostrzedać piękno natury. Nauczyło go to postawy pogod-
nej postawy (afirmacja). Skończył się jego smutek, wyszedł na słońce i stał się lepszym
poetą. Żeby pokochać œwait trzeba pokochać siebie.
7.Dramat i teatr w epoce Młodej Polski - charakterystyka ogólna (twórcy, dzieła, kierunki). Teatr w europie. Naturalizm w teatrze. Wielka Reforma Teatru. Repertuar sceny krakowskiej. S.Wyspiański jako artysta teatru, malarz, poeta. „Wesele" jako odkrycie teatralne: wykorzystanie techniki impresjonistycznej, symboli, elementów baœniowych i fantastycznych, mistrzostwo obserwacji obyczajowej, dekoracja (rola dzieł malarskich), postaci (osoby dramatu). Koncepcja inscenizacyjna „Warszawianki", „Nocy listopadowej", „Wyzwolenia" (ogólnie). S.Wyspiański - twórca koncepcji „teatru ogromnego".
Dramat i teatr w epoce Młodej Polski
dwa zasadnicze typy dramatu
ć
naturalistyczny symbolistyczny
·reprezentowany najpełniej w twórczoœci Gabrieli Zapolskiej i Włodzimierza Perzyńskiego ·realizował te elementy œwiatopoglądu i poetyki naturalizmu, które były widoczne także w prozie okresu ·formułował zasady biologicznej i społ. walki o byt, ukazywał, jak w walce tej przegrywają jednostki wrażliwe i stojące na wyższym poziomie moralnym ·Moralnoœć Pani Dulskiej, Ich czworo Zapolskiej i Lekkomyœlna siostra, Aszantka Perzyńskiego, W sieci, Karykatury Jana Augusta Kisielewskiego „dramat spokoju" wzorowany na sztukach M.Maeterlincka, operujący ·atmosferą tajemniczoœci i zagrożenia, ·nasycony poczuciem pesymistycznego fatalizmu, walki złego z dobrem w œwiecie i w duszy ludzkiej, traktujący miłoœć jako siłę niszczącą ·bohaterowie poruszający się bliżej nieokreœlonej rzeczywistoœci - „współczesnej", legendarnej lub historycznej ·bohaterowie uosobieniem sił dobra lub zła ·tragizm ludzkiej egzystencji i jej uzależnienie od okolicznoœci zewnętrznych: metafizycznych lub biologicznych, od wewnętrznych nakazów podœwiadomoœci i instynktów ·odwołanie do historycznej przeszłoœci i romantycznego rozumienia sztuki jako „sumienia narodu" ·Wyzwolenie, Noc listopadowa, Warszawianka, Wesele Wyspiańskiego „baœń dramatyczna" Skarb Staffa, Legenda Wyspiańskiego, Zaczarowane koło Rydla ·zapowiedzi dramaturgii ekspresjonistycznej KniaŸ Patiomkin Micińskiego
Ekspansji twórczoœci dramatopisarskiej towarzyszyły w okresie Młodej Polski gruntowne przeobrażenia teatru - młodopolska reforma sceny. Działalnoœć reformatorską realizowali na scenie krakowskiej gł. T.Pawlikowski i J.Kotarbiński, z perspektywy czasu roœnie stale ranga Wyspiańskiego jako „człowieka teatru". W koncepcjach teatralnych Wyspiańskiego stopiły się w jedno dwa gł. nurty młodopolskiej myœli teatralnej: idea narodowego „teatru ogromnego" i postulat autonomii teatru jako swoistej syntezy sztuk.
Teatr w Europie
Teatr europejski charakteryzowała różnorodnoœć stylistyczna, jedynie we Francji styl teatru symbol. był programowo przeciwstawiony naturalizmowi.
TEATR MEININGEŃSKI (1869-1918)
zachowanie wiernoœci historycznej przedstawianej epoki w dekoracjach, kostiumach, sprzętach i rekwizytach, wprowadzenie żywych zwierząt, palenie kadzideł w scenach koœcielnych - realizm
układ pojedynczych scen i sytuacji jako osobny obraz malarski
gra zespołowa - zaprzestanie eksponowania gwiazd
teatr swoista rzeczywistoœcią odrębną od „życiowej"
1822 - oœwietlenie gazowe w operze paryskiej
1849 - oœwietlenie częœciowo elektryczne, prowadzenie postaci snopem œwiatła
„THÉÂTRE LIBRE" - „Teatr Wyzwolony" (1887-95) założony przez André Antoine'a, amatora, urzędnika gazowni; 1896 zmiana nazwy na „Théâtre Antoine"
dążnoœć do autentyzmu na scenie
walka z rutyną i komercjalizmem Ţ szansa dla debiutów i naturalizmu
osiągnięcie na scenie pełnej złudy autentycznoœci
zerwanie z patosem, deklamacyjnoœcią dykcji i teatralnoœcią - pozostałoœciami po stylu romantycznym
repertuar:
·melodramaty romantyczne
·autorzy, których nazwiska nie utrwaliły się w teatrze
repertuar naturalistyczny:
·pierwsza sztuka - adaptacja noweli Emila Zoli Jaques Damour
·Eugéne Brieux Czerwona toga
Poszkodowani syfilitycy
·F.Icres RzeŸnicy
Siostra Filomena
repertuar modernistyczny:
·Henryk Ibsen Upiory
MAURYCY MAETERLNICK - Belg piszący po franc.; 1890-1900 - silne oddziaływanie na twórczoœć dramatopisarską w okresie Młodej Polski
dramaty jednoaktowe
brak zdarzeń scenicznych
powolne rozwijanie się sytuacji
atmosfera oczekiwania na cos niewiadomego i tragicznego, co nieuchronnie musi nadejœć, nastroju tajemnicy, nieokreœlonego zagrożenia, sugestii o działaniu sił ponadzmysłowych poza wydarzeniami scenicznymi, obecnoœć fatum
sztuki:
Intruz
Œlepcy
Wnętrze
RYSZARD WAGNER - kompozytor dzieł operowych; twórca syntetycznego dzieła sztuki - widowiska teatralnego, którym elementy ruchu scenicznego (baletu), tekstu literackiego (libretta), scenografii i kostiumu (plastyki) oraz muzyki tworzą synkretyczną całoœć (wpływ na koncepcje estetyczne dramaturgii Wyspiańskiego)
opery:
Pierœcień Nibelunga (Złoto Renu, Walkiria, Zygfryd i Zmierzch bogów)
Lohengrin
symbolizm baœniowy i wizyjny:
HENRYK IBSEN - analiza psychologiczna jednostki
Rosmersholm
Budowniczy Solness
Mały Eyolf
GERHART HAUPTMANN - mieszanie realnoœci z przywidzeniem i marzeniem sennym; symbolizm; czytelne, choć wieloznaczne wyobrażenia symboliczne
Hanusia
Zatopiony dzwon
AUGUST STRINDBERG - odejœcie od naturalistycznego odtwarzania rzeczywistoœci okrutnej; realnoœć; zgodnoœć z doœwiadczeniami ludzi; sceny z pogranicza jawy i snu; jednoczeœnie wymiary rzeczywisty i nierealny
Sonata widm
Do Damaszku
wyrazistoœci zastosowanych œrodków i charakterystyczne przerysowanie obrazów scenicznych Ţ ekspresjonizm
ekspresjonizm:
FRANK WEDEKIND - Przebudzenie wiosny
Puszka Pandory
wpływy ekspresjonizmu u Tadeusza Micińskiego i Stefana Żeromskiego
NATURALIZM W TEATRZE - przedłużenie i wyeksponowanie cech realizmu
istnienie w œwiecie ludzkim powszechnie obowiązujących biologicznych praw natury (walka o byt i eliminowanie jednostek słabszych)
ukazywanie postaci zmierzających do kariery, majątku, uznania społ. bez oglądania się na wartoœci wyższe
głoszenie bezwzględnej prawdy o biologicznie rozumianej naturze ludzkiej (zło, zakłamanie, okrucieństwo, popędy)
niechęć do mieszczaństwa rozumianego jako typ psychiczny - filister
konkretyzacja miejsca akcji, czasu, œrodowiska społecznego z dokładnymi wskazówkami dotyczącymi dekoracji i kostiumów
realizm i prawdopodobieństwo psychologiczne zachowań postaci
indywidualizm języka
WIELKA REFORMA TEATRU
Anglik, Edward Gordon Graig (1872-1966) - scenograf , reżyser i teoretyk - sformułował ZASADĘ AUTONOMII TEATRU.
·przedstawienie = samoistne dzieło sztuki odrębnej od sztuk innych
·wyzwolenie sztuk od wzajemnej współzależnoœci
·teatr = sztuka odrębna i samoistna, o własnych œrodkach wyrazu i prawach
·krytyka teatru tradycyjnego
·zmierzch teatru literackiego
·potępienie naturalizmu w teatrze, naturalnoœć w mowie, geœcie, ruchu
·najważniejsze wartoœci: ruch, gest i taniec
„Sztuka teatru nie jest ani grą aktorów, ani dramatem, ani inscenizacją, ani tańcem. Powstaje z czynników, które się na nią składają: z gestu, który jest dusza gry, ze słów, które są ciałem dramatu, i z barw, które są istotą samej dekoracji, z rytmu, który jest esencją tańca"
·sztuka złożona ze wszystkich elementów, z których żaden nie jest najważniejszy
akcja najcenniejsza = „ma w sztuce teatru takie znaczenie jak rysunek w malarstwie lub melodia w muzyce"
·scena = miejsce akcji teatralnej w trzech rzeczywistych wymiarach; linie monumentalne; ·gra œwiatła, kształtu i barw uproszczonych (do 2-3); związanie wyglądu sceny z rolą ·aktora i jego ekspresją
kompetencje reżysera:
umiejętnoœć posługiwania się wszystkimi elementami teatru (pisanie sztuki, interpretacja, œwiatło, scenografia itp.)
rzemieœlnik
jeœli nie wykona wszystkiego sam (to przerasta ludzi), musi narzucić swoja rolę inscenizatorowi, scenarzyœcie, kompozytorowi, którzy mu się podporządkują
Sztukę powinna interpretować jedna kompetentna osoba, żeby wszystkie œrodki wyrazu (widziane z punktu widzenia jednego człowieka) połączone ze sobą współgrały i tworzyły harmonijna całoœć, która poruszy widza.
aktor:
(w teatrze widzimy przede wszystkim aktora)
podporządkowanie reżyserowi
aktor = tworzywo dla reżysera (tak, jak œwiatło czy dŸwięk)
żywy aktor zbyt niedoskonały = nie można go całkowicie podporządkować reżyserowi
Craig marzył o wielkich lakach (zamiast aktorów), których działania zależałyby całkowicie od woli reżysera
REPERTUAR TEATRU KRAKOWSKIEGO
„Spudłowali"
„Paryżanka" Becque'a
„Kaœka Kariatyda"; „Żabusia"; „Tamten" Gabrieli Zapolskiej
„Łotrzyca" Zalewskiego
„Dziady" Mickiewicza
„Nora"; „Dzika Kaczka" Ibsena
„Dama kameliowa" Dumasa Jr.
„Karykatury" J.A.Kisielewskiego
„Wnętzre" Maeterlincka
STANISŁAW WYSPIAŃSKI JAKO ARTYSTA TEATRU, MALARZ, POETA
artysta teatru
zainteresowanie teatrem w każdym calu (autor dramatów; dekoracje; swa tło;
dŸwięk; kostiumy itp.)
specyficzne podejœcie do teatru (wraz z tekstem dostarczał reżyserowi instrukcję, jak zrealizować sztukę)
studium „Hamleta" (który miał być wystawiony na Wawelu
koncepcja zagospodarowania Wawelu dla potrzeb teatru
nowatorskie sceny - motyw teatru w teatrze
ubiegał się o stanowisko dyrektora teatru krakowskiego
wykorzystanie symbolizmu nastrojowego i neoromantycznego realizmu, elementy naturalizmu („Klątwa") i ekspresjonizmu („Wyzwolenie")
artysta w rozumieniu craigowskim, wg Leona Schillera przewyższył nawet postulat Craiga
„był poetą-dramaturgiem, malarzem. RzeŸbiarzem i konstruktorem, reżyserem i inscenizatorem, kierownikiem artystycznym teatru i jego ideologiem - w jednej osobie, że zgłębił całą umiejętnoœć teatru i posiadł wszystkie jego rzemiosła"
wątki narodowe: „Warszawianka" (1898), „Wyzwolenie" (1903), „Noc listopadowa" (1904)
przeszłoœć Polski: „Legenda I" (1898)
wątki antyczne: „Powrót" Odysa" (1907), „Akropolis" (1904)
współczesne narodowe „Wesele" (1901)
współczesne „Klątwa" (1899)
malarz:
studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych
prace przy polichromii koœcioła Mariackiego
dekoracyjne malarstwo œcienne
nie używał farb olejnych
liczne portrety
najczęœciej wykonywane techniką pastelu - główki dzieci, macierzyństwo (często przedstawiał własną rodzinę), aktorów grających w jego dramatach (L.Solskiego)
pejzaże (widoki z okna pracowni): „Chochoły"
karykatury postaci historycznych
stylizowane motywy roœlinne z typową dla tego okresu płynną i dekoracyjną, secesyjną linią
dzieła zmienne w nastroju, melancholijne i liryczne
twórca układu graficznego krakowskiego „Życia"
reformator grafiki stosowanej i propagator sztuki pięknej książki
poeta:
wiersze pisane w listach do przyjaciół
„WESELE"
wykorzystanie techniki impresjonizmu:
zestawienie œwiatła, koloru i dŸwięku
akcja toczy się od ciemnego wieczoru, przez głębię nocy do œwitu (dokładnie opisany kształt i kolor chmur)
œwiatło sztuczne (Isia bawi się lampą, podkręcając ją - œwiatło potrzebne do zapowiedzenia czegoœ)
opis domu widziany z zewnątrz przez Rachelę
kolorystyka strojów (statycznie, dynamicznie - w tańcu - czapka z pawimi piórami, suknia panny młodej)
muzyka (kiedy z pomieszczenia, w którym są tańce ktoœ wychodzi, by porozmawiać, przycicha)
symbole:
czapka z pawich piór = materializm
złoty róg = idea, wola zwycięstwa, wezwanie do walki, dusza, moc, szlachetnoœć, symbol sprawy narodowej
chocholi taniec = sytuacja narodu, bezwolne codzienne czynnoœci powtarzane w kółko - marazm, taniec pod dyktando
widmo = symbol niespełnionej, straconej miłoœci
rycerz = wcielenie marzeń literatury polskiej
upiór = okrucieństwa szlachty wobec chłopów
elementy baœniowe i fantastyczne:
ukazanie się Stańczyka Dziennikarzowi
ukazanie się Jakuba Szeli Dziadowi
spotkanie Czarnego Rycerza z Poetą
spotkanie Hetmana z Panem Młodym
ukazanie się Widma Marysi
Wernyhora wręczający Gospodarzowi złoty róg
Chochoł
mistrzostwo obserwacji obyczajowej:
konfrontacja œwiatopoglądowa i obyczajowa œrodowiska inteligenckiego, z którego wywodzi się Pan Młody i chłopskiego œrodowiska Panny Młodej
głoszenie przez szlacheckich inteligentów sympatii dla chłopów „chłop potęgą jest i basta" mimo przekonania o posłuszeństwie włoœcian wobec panów
trudnoœci w porozumiewaniu się obu grup społecznych (obcoœć)
zainteresowanie chłopów aktualnoœciami politycznymi ze œwiata i z kraju; chęć uczestniczenia w życiu społecznym i narodowym
chłopi traktowani jako skansen barwnego obyczaju i wartoœci o charakterze ponadczasowym (idea „wsi spokojnej") „Niech na całym œwiecie wojna / Byle polska wieœ zaciszna, / Byle polska wieœ spokojna"
obraz chłopstwa budowany z wyobrażeń i pobożnych życzeń
wrogoœć wobec inteligentów, traktowanie z wyższoœcią
powierzchowne zainteresowanie kulturą chłopską
dekoracja:
dekoracja sygnalizuje realistyczny, nastrojowy i symboliczny charakter dramatu
obrazy wiszące w izbie bronowickiej (podobnie jak sytuacja sceniczna mają charakter mieszany szlachecko - chłopski): odniesienia i aluzje do narodowych mitów i składników œwiadomoœci zbiorowej
PORTRETY:
·Wernyhory
·Stańczyka
·obrazy œwięte Matki Boskiej Częstochowskiej i Ostrobramskiej
„Izba wybielona siwo, prawie błękitna", półmrok, chochoły za oknem i deszcz budują nastrój
postacie (osoby dramatu):
GOSPODARZ - Włodzimierz Tetmajer, malarz, przyrodni brat Kazimierza, związany z ruchem chłopskim, mieszkał w Bronowicach
PAN MŁODY - Lucjan Rydel, poeta
MARYSIA - siostra panny młodej
OJCIEC - Jacek Mikołajczyk
JASIEK - brat panny młodej
POETA - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
NOS - Stanisław Czajkowski lub Tadeusz Noskowski, malarz, symbol cyganerii, pewne cechy Przybyszewskiego, fascynacja Szopenem
MARYNA - Maria Pareńska
RADCZYNI - Antonina Domańska, ciotka pana młodego, autorka „Historii żółtej ciżemki"
CZEPIEC - bogaty chłop, Czepiec, wuj Jadwigi
KLIMINA - baba wiejska, swatka
ŻYD - karczmarz Hirsz Singer
GOSPODYNI - Anna Mikołajczykówna
PANNA MŁODA - Jadwiga Mikołajczykówna
WOJTEK - chłop, Susuł, mąż Marysi
KASPER - krewny Czepca
DZIENNIKARZ - Rudolf Starzewski, konserwatysta, „stańczyk", „Czas"
ZOSIA - Zofia Pareńska, żona Boya-Żeleńskiego
HANECZKA - siostra Rydla
KASIA - chłopka
KUBA - brat panny młodej
RACHEL - Józefa, Pepa, córka Singera (15 lat)
ISIA - najstarsza córka Tetmajera
CHOCHOŁ - słomiana okrywa na krzak róży, występuje w wierzeniach ludowych
WIDMO - ukochany Marysi - Ludwik de Leveaux
STAŃCZYK - symbol rozwagi politycznej, ukazał się Dziennikarzowi
HETMAN - Branicki (targowica), ma do pana młodego pretensje o mezalians
RYCERZ CZARNY - Zawisza, ukazał się poecie
UPIÓR - Jakub Szela, przywódca rabacji z 1846
WERNYHORA - postać z obrazu Matejki, kozak, wróżbita, który rozmawiał z Gospodarzem
MUZYKANT
STASZEK
KSIĄDZ
CZEPCOWA
KONCEPCJA INSCENIZACYJNA
Ukazywanie wydarzeń rozgrywających się w czasie powstania nie uczyniło z tych utworów dramatów historycznych. Ich temat stał się pretekstem do polemiki Wyspiańskiego ze œwiadomoœcią romantyczną, podstawa refleksji nad fatalizmem historii, ograniczeniem ludzkiej wolnej woli przez los, dokonywaniem się koniecznoœci poza indywidualnymi wyborami.
„Warszawianka"
zabiegi służące zbudowaniu nastroju zagrożenia o poczucia tragedii
powracająca wojenna pieœń z okresu powstania
zestaw trzech barw: bieli, złota i czerni
ekspresja milczenia (scena ze Starym Wiarusem)
„Wyzwolenie"
koncepcja teatru w teatrze
dialog z maskami
„Noc listopadowa"
wątki antyczne
KONCEPCJA TEATRU OGROMNEGO STANISŁAWA WYSPIAŃSKIEGO
ogromny w sensie wielkoœci sceny, która dawałaby artyœcie więcej możliwoœci
„Teatr mój widzę ogromny,
wielkie powietrzne przestrzenie,
ludzie je pełnią i cienie,
ja jestem grze ich przytomny."
sztuka głęboko odbierana i przezywana przez wielu
sztuka o charakterze misterium
liczy się odbiór dramatu
szczególne potraktowanie przedstawienia = œwiętoœć
literatura nie ma większych uprawnień od aktora
ważny poziom sztuki, jej treœć i zawartoœć ideowa
ożywienie teatru antycznego i romantycznego
aktor takim samym elementem sztuki jak dekoracja czy œwiatło
„artysta teatru" - człowiek potrafiący połączyć w całoœć wszystkie elementy teatru
Wyspiańskiemu nie udało się zrealizować koncepcji „teatru ogromnego", ale jego praca i pomysły zostały dostrzeżone Leon Schiller opierając się na osiągnięciach Wyspiańskiego próbował urzeczywistnić jego plany.
8.
I. „Warszawianka", „Wesele", „Wyzwolenie" - wielka rozprawa z wadami i mitami narodowymi.
„Warszawianka"- rozrachunek z romantycznym mitem, zgodnie z którym, œmierć za ojczyznę jest powodem do wiecznej chwały. Wyspiański ukazał, że œmierć stała się celem samym w sobie i nikt już nie myœli o odzyskaniu niepodległoœci. Autor walczy z utartym schematem bohatera, mówiąc, że prawdziwym bohaterstwem jest poœwięcenie się dla innych.
„Wesele"- Autor demaskuje istniejące w narodzie mity, według których:
inteligencja pełni przywódczą rolę
chłop jest obrońcą ojczyzny
„Wyzwolenie"- Konrad rozmawia z dwudziestoma trzema maskami => każda z nich reprezentuje odrębny pogląd polityczny, do którego odnosi się Konrad.
znaczenie tytułu- wyzwolenie się z istniejących schematów.
maska 11- wiara w mesjanizm- naród polski jest narodem wybranym
maska 13- Konrad uważa, że literaturze zabrakło prawdy i idei
maska 19- Konrad chce normalnej, codziennej Polski
II„Rozprawa z narodem" w „Weselu" -ocena chłopstwa i inteligencji i ich zdolnoœci
współdziałania; jawne i ukryte konflikty; cień 1846 roku.
1.Chłopi
chęć walki, zainteresowanie polityką, silne tradycje
wymagali kierowania
byli żywiołem, który może stać się zagrożeniem- pamięć rabacji chłopskiej z 1846 roku
materializm chłopów (motyw złotej podkowy)
2.Inteligencja
niewiara w zwycięstwo
zadurzenie w poezji
przekonanie o swojej wyższoœci
brak zrozumienia chłopów
popadnięcie w marazm
Chłopi i inteligencja nie mogli współdziałać:
brak zgody
wzajemne niezrozumienie
powierzchowna fascynacja wsią
materializm i agresywnoœć chłopów
niechęć do działania u inteligencji
Marazm- dosł. bezwład, rozprężenie, zastój. W „Weselu" w marazmie pogrążona jest cała inteligencja.
Ludomania- powierzchowna, chwilowa fascynacja wsią i chłopstwem i jednoczesne nierozumienie jej.
przykład:
rozmowa Kliminy z Radczynią. Radczyni pyta co się dzieje na roli (chociaż jest listopad)
III. Bohaterowie „Wesela" - po prostu Polacy
Ponieważ „Wesele" oparte jest na autentycznych wydarzeniach to i postacie występujące
posiadają uniwersalne cechy Polaków. Dzięki temu uzyskujemy pełen obraz ówczesnego życia i stosunków międzyklasowych.
IV. Wątek baœniowo-symboliczny w „Weselu" i jego funkcja ideowa.
Postaciami baœniowymi w „Weselu" są: Chochoł i zjawy. Zjawy są odzwierciedleniem najskrytszych myœli uczestników wesela- są ich sumieniem: „Co się w duszy komu gra".
1.Symbolika scen ze zjawami:
(a) Dziad i Upiór - dziad jest nastawiony wrogo do inteligencji, zazdroœci im bogactwa i marzy o rabacji.
(b) Pan młody i Hetman - pan młody ma wątpliwoœci, czy powinien żenić się z chłopką.
(c) Poeta i Rycerz- poeta marzy o walce, sile i mocy. Chciałby walczyć, ale pogrążony jest w maraŸmie. Poeta budzi się tylko na chwilę uœwiadamiając sobie prawdę, ale potem jego chęci znów znikają.
(d) Dziennikarz i Stańczyk- słyszą dzwonienie „Zygmunta". Za czasów Stańczyka dzwon Zygmunta kojarzył się z Polską złotego wieku (potęga). Dziennikarzowi kojarzy się z pogrzebami, podczas których dzwonił dzwon (niewiara w zwycięstwo).
(e) Marysia i Widmo- Marysia wspomina narzeczonego, gdy siostra wychodzi za mąż.
2.Sen panny młodej - pannie młodej œni się, że diabły wiozą ją w złotej karocy do Polski. Jednak nigdzie jej nie mogą znaleŸć, bo znajduje się ona tylko w sercach Polaków.
3.Wernyhora - ma pomóc uczestnikom wesela porwać się do czynu zbrojnego. Jednak nie udaje mu się to, bo Gospodarz zasypia, a Jasiek gubi złoty róg.
4.Czapka z pawim piórem
Czapka z pawimi piórami jest symbolem materializmu, który cechował chłopów. Dla Jaœka ważniejsza była jego czapka od Złotego Rogu.
5. Złoty Róg
symbolu mocy narodu, który miał być sygnałem dla wszystkich ludzi, że czas walki o wolnoœć właœnie nadszedł. Jednak nigdy nie został użyty, bo zgubił go Jasiek, podczas podnoszenia czapki.
6.Chochoł - jest to słomiana ochrona roœlin w zimie. Wiosną roœlina budzi się do życia- jest nadzieja, że to samo stanie się ze społeczeństwem.
7.Scena finałowa.
a motyw zasłuchania- Uczestnicy wesela zamarli- stać ich tylko na oczekiwanie.
Wniosek- To społeczeństwo nie nadaje się do powstania, potrafi tylko czekać.
b Chochoł œpiewa: „Miałeœ chamie złoty róg, ostał ci się jeno sznur"- uczestnicy wesela nie wykorzystali swojej szansy, więc nic im już nie zostało. Mogą tylko biernie czekać.
c motyw tańca-
naród nadaje się tylko do tańczenia, a nie do walki
lepiej, żeby tańczyli niż walczyli, bo nie są jeszcze gotowi
VI. Historia w „Weselu"; geneza utworu; pierwowzory postaci.
Utwór ten powstał w oparciu o wydarzenia autentyczne. Faktycznie odbyło się wesele między Jadwigą Mikołajczykówną, a Lucjanem Rydlem. Œlub odbył się w Krakowie, a wesele w dworku Tetmajera. Wesele trwało około trzech dni. Było doœć specyficzne, gdyż spotkali się na nim przedstawiciele chłopstwa i mieszczaństwa.
POSTACIE I ICH PIERWOWZORY :
Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer (brat poety)
Pan młody - Lucjan Rydel
Marysia - Maria Mikołajczykowa
Ojciec - Jacek Mikołajczyk
Jasiek - Jan Mikołajczyk
Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Nos - symbol cyganerii: Czajkowski + Noskowski
Maryna - Maria Pareńska
Radczyni - Antonina Domańska
Czepiec - Błażej Czepiec
Klimina - swatka, gospodyni z Bronowic Małych
Żyd - Hersz Singer, karczmarz z Bronowic Małych
Rachel - Józefa Singer - córka bronowickiego karczmarza
Gospodyni - Anna Mikołajczyk
Panna młoda - Jadwiga Mikołajczyk
Wojtek - mąż Marysi- Wojciech Susuł
Kasper - Kasper Czepiec, krewny Błażeja
Dziennikarz - Rudolf Starzewski z czasopisma „Czas"
Zosia - Zofia Pareńska, przyszła małżonka Tadeusza Boya Żeleńskiego
Haneczka - Anna Rydlówna
Czepcowa- żona Błażeja Czepca
Kuba - Jakub Mikołajczyk, brat panny młodej
Isia - Jadwiga, najstarsza córka Włodzimierza i Anny Tetmajerów
Widmo - Ludwik de Laveaux
Stańczyk - Stańczyk
Hetman - Branicki
Rycerz Czarny- Zawisza Czarny
Upiór - Jakub Szela - przywódca rabacji galicyjskiej z 1846 roku
Wernyhora - na pół legendarny Kozak - wróżbita z drugiej połowy XVIII wieku, słynny ze swych przepowiedni o przyszłoœci Polski i Ukrainy.
9.Obraz ostatnich dni powstania styczniowego wopowiadaniu „Rozdziobią nas kruki, wrony...". Deheroizacja bohatera. Symbolika motywu kruków i wron , ocena ideologii Stańczyków. Chłopi wobec powstania. Przemiany œwiadomoœci polskiego chłopa w œwietle twórczoœci Żeromskiego, Wyspiańskiego i Reymonta. Problemy ekonomiczne polskiej wsi pouwłaszczeniowej na podstawie „Doktor Piotr" i „Zmierzch". Wartoœci artystyczne opowiadania „Zmierzch". Wykorzystanie techniki impresjonistycznej.
Żeromski przedstawia epizod z końca powstania styczniowego. Chociaż powstanie upadło , Winrych przewoził transport broni dla walczących patriotów. Dostrzegł go konny oddział żołnierzy rosyjskich i w brutalny sposób zamordował.
Œwiadkiem tragedii był chłop, który obdarł powstańca z łachmanów, wrzucił ciało do dołu i z modlitwą dziękczynną na ustach wrócił do domu szczęœliwy, że los zesłał tyle porzytecznych rzeczy. Na przykładzie chłopa autor ukazuje obojętnoœć ludu wiejskiego wobec powstania. Było to spowodowane wieloletnim wyzyskiem pańszczyżnianym oraz ciemnotą chłopów. Autor oskarża o to wyższe klasy społeczeństwa ukazane jako stado wron ,którego działania są pokazane za pomocą okreœleń przypominających słownictwo zaczerpnięte z debat i polemik ówczesnego polskiego obozu ugodowego (stańczycy).
Żeromski przypomniał ,że egoistyczna polityka warstw rządzących utrudniła związanie walki o niepodległoœć z wyzwoleniem ludu z wielowiekowej niewoli społecznej.
Deheroizacja bohatera - pozbawienie bohaterstwa =>w przypadku Winrycha nie można powiedzieć, że był on tchórzem. Był bohaterem żyjąc, proœba o litoœć też jest aktem odwagi .
chłop w utworach:
*S. Wyspiańskiego => „Wesele" - chłopi to nieposkromiona , niewykorzystana siła , którą nie ma jednak kto kierować , Wyspiański docenia znaczenie tej warstwy społecznej : „Chłop potęgą jest i basta". Jednak inteligencja nie wierzy w chłopów
*S. Reymont => „Chłopi" - gromada posiadająca własny system wartoœci ; jednostka liczy się tylko jako częœć zbiorowoœci . Chłop nie jest już ciemną masą, rozszerzyło się pojęcie kultury narodowej.
*S. Żeromski => „Rozdziobią nas..." - chłop ciemny , nie wykształcony
polska wieœ pouwłaszczeniowa:
szlachta nie umie znaleŸć sobie miejsca , chłopi nie znają swoich praw , nie ma kto nimi pokierować
„Doktor Piotr" - motyw szlachcica ,który musi porzucić dawne życie
„Zmierzch" - motyw właœciciela tracącego majątek na skutek złego zagospodarowania
technika impresjonistyczna w „Zmierzchu":
chwile, fazy zapadania zmroku, zmiany barw i kontury mgły jak żywe stworzenia,wrażenia œwietlne , dotykowe, słuchowe
10. Wymowa tytułu powieœci „Ludzie bezdomni". Symbolika motywu Wenus, „Rybaka" i rozdartej sosny. Specyfika sytuacji doktora Judyma /alienacja/, Korzeckiego /dekadent/, Joanny, Lesa, Wiktora, pani Daszkowskiej. Ideowa funkcja odwołań do motywów literackich w „Ludziach bezdomnych". Judym i inni bohaterowie Stefana Żeromskiego /Bozowska, Piotr Cedzyna/ jako spadkobiercy pozytywistów i romantyków. Motyw awansu społecznego w „Ludziach bezdomnych" i „Doktorze Piotrze". Motyw działalnoœci politycznej w „Ludziach bezdomnych". Motyw odpowiedzialnoœci za innych i wiernoœci samemu sobie w powieœciach „Ludzie bezdomni" i „Lord Jim". Symbolika motywu trzech skoków w „Lordzie Jimie". Jim jako „jeden z nas". Rola marzeń i ideałów w ludzkim życiu w œwietle obu powieœci . Struktura powieœci młodopolskiej na przykładzie „Ludzi bezdomnych" /kompozycja, narracja, styl/. Narracja i kompozycja powieœci „Lord Jim". Motyw poszukiwania prawdy o bohaterze w powieœci „Lord Jim". Nowe tendencje w rozwoju techniki powieœciowej /„Lalka", „Ludzie bezdomni", „Lord Jim"/-synteza.
WYMOWA TYTUŁU POWIEŒCI „Ludzie Bezdomni"
BEZDOM NY - ktoœ bez domu.
Znaczenie słowa „DOM":
1) budynek, mieszkanie
2) rodzina, stabilizacja
3) gdzieœ, gdzie się czuję dobrze, miejsce wychowania
Znaczenie słowa „BEZDOMNY":
1) dosłowne
· brak dachu nad głową
· życie w skrajnej nędzy (tu: dzielnice nędzy Warszawy, Paryża, dzielnica żydowska, chłopi w Cisach, górnicy Zagłębia)
2) przenoœne
tu: Tomasz Judym, Joanna Podborska, inż. Korzecki, Wiktor Judym, „Les" Leszczykowski.
Niezależnie od różnic pomiędzy tymi ludŸmi w kwestiach charakterologicznych, pozycji społecznych czy różnych genealogii, postcie te związane są wspólną dla wszystkich kategorią „bezdomnoœci". Jest to bezdomnoœć w sensie realnym:
- Judym zamieszkuje w przygodnych lub służbowych mieszkaniach
- Wiktor opuszcza dom i rodzinę, by udać się na europejską tułaczkę
- Korzecki mieszka w Zagłębiu w przypadkowym, pozbawionym prywatnoœci mieszkaniu przy kopalni
- Joanna jako prywatna nauczycielka wędruje po domach swoich wychowanków
Ta realna bezdomnoœć głównych postaci przybliża je do licznej grupy biedaków przedstawionych w utworze, pozbawionych domu. Kategoria „bezdomnoœci" ma także wymiar metaforyczny. Oznacza brak stałego miejsca na ziemi, stabilizacji, poczucie wyobcowania społecznego, do czego bohaterowie sami się przyznają, manifestując sprzeciw wobec reguł rządzących œwiatem. Nie może bowiem mieć stałego miejsca w œwiecie ten, kto nieustannie z owym œwiatem wojuje, nie wyraża na niego zgody. Wszyscy zarazem uznają wartoœć domu w życiu człowieka, choć wybierają niepewny, bezdomny i tułaczy tryb życia, pozbawiają się zakorzenienia i rodzinnych więzi, by nie ograniczały ich w wypełnianiu buntowniczego posłannictwa.
SYMBOLIKA MOTYWU:
· Wenus z Milo - posąg idealnej kobiety, obraz piękna, harmonii, miłoœci.Judym wypowiada się o tym posągu antycznym, iż Wenus to „jasny i dobry symbol życia, córka nieba i dnia".
· „Rybak" autor: Puvis de Chavannes - obraz przedstawia nędzarza z „przedmieœcia wielkiej stolicy", wychudłego, odzianego w łachmany; człowiek ten wyczekuje beznadziejnie „ze swą podrywką zanurzoną w wodę" na rezultat „łowów"; obok widać równie wynędzniałą żonę i małe dziecko rybaka. Jest to symbol cierpienia, krzywdy, bezdomnoœci. W wyobraŸni Judyma, gdy myœli o tym obrazie, tworzą się dwie rzeczywistoœci, dwa œwiaty: œwiat ludzi skrzywdzonych, cierpiących niewiarygodną nędzę i poniżenie oraz œwiat ludzi sytych, których egoizm tylko „przez chwilę" może ulec zachwianiu.
· rozdarta sosna - symbol przeżywanej przez Judyma rozterki wyboru między altruizmem(- bezinteresowna troska o dobro innych ludzi, nie kierująca się interesem własnym, egoizmem), a pragnieniem miłoœci i „urody życia". Tragiczna sytuacja owej sosny polega na tym, że nie może ona istnieć w sposób „normalny", właœciwy wszystkim drzewom, tj. rosnąć na jednym, okreœlonym miejscu, zaœ sposób bytowania jaki przypadł jej w udziale ( „rozdarcie"), jest przyczyną niewymownych cierpień. Analogię między losem sosny a postacią Judyma można by okreœlić jako tragiczny konflikt życia bohatera. Jest to rozdwojenie, „rozdarcie" między dwiema doniosłymi wartoœciami: miłoœcią do Joasi ,pragnieniem związania się z nią - a głosem obowiązku, moralnego nakazu, który, aby spełnić, trzeba zgodzić się na „bezdomnoœć".
SPECYFIKA SYTUACJI;
» Doktora Judyma /alienacja-wyobcowanie/ . Judym stawia œwiatu i ludziom wymagania maksymalne (ale realne !), a w urzeczywistnianiu swych ideałów przyjmuje postawę bezkompromisową - domaga się od innych takich samych wyrzeczeń, poczucia obowiązku i potrzeby poœwięcenia dla dobra ogólnego oraz takiego samego poziomu moralnej i społecznej wrażliwoœci. W imię tych maksymalistycznie traktowanych zasad lekarz-społecznik poœwięca szczęœcie osobiste: zdecyduje się na rozstanie z kochaną i kochającą go Joasią w obawie, by odpowiedzialnoœć za bliskich nie wiązała mu rąk w walce z całym złem œwiata. Poczucie więzi z wyzyskiwanymi i krzywdzonymi Judym odziedziczył poprzez swoje pochodzenie. Był bowiem synem robotniczej warszawskiej rodziny, a wykształcenie lekarza zdobył za cenę licznych wyrzeczeń i upokorzeń.
» inż. Korzeckiego /dekadent/ - to człowiek o skomplikowanej osobowoœci. W obcowaniu z ludŸmi przyjmuje często maskę ironisty lub obojętnego na wszystko „salonowca". W istocie jest szlachetny i wrażliwy na ludzką niedolę. Mogąc - jako inżynier kopalni - żyć w dostatku, a nawet w komforcie, zadowala się nade skromnym mieszkaniem. Jest ideowo pokrewny Judymowi, co potwierdza ich wzajemna przyjaŸń, poczucie pewnej więzi duchowej. Korzecki jest typem schyłkowca , który jak sam powiada, ma „zanadto wyedukowaną œwiadomoœć". Œwiadomoœć zła istniejącego na œwiecie, krzywdy i niedoli ludzkiej. Cierpi na chorobę wieku, nie pasuje do œwiata w jakim się żyje. Dokucza mu również lęk przed œmiercią, choć nie o sam fakt œmierci mu chodzi. Chcąc uciec przed swymi lękami podróżuje, czyta, „idzie ze œwiatem". Nic jednak nie przynosi mu spokoju, wszędzie uœwiadamia sobie, że nie ma dlań miejsca na ziemi. Dokonuje samobójstwa z pełna rozwagą i œwiadomoœcią, a motywem jego było : „umrzeć i uwolnić się od trosk życia". Drugim powodem była chęć przełamania lęku przed œmiercią, uniezależnienia się od losu, od jego nieprzewidywalnych wyroków. Korzecki , jako człowiek potrafiący zaplanować szczegółowo wykonanie tragicznej decyzji, osiągnął swój cel: spokojne, odważne spojrzenie w oczy œmierci.
» Joanny Podborskiej - Joanna wczeœnie traci rodziców i jak wiele ówczesnych kobiet szlacheckiego pochodzenia musi się stać samodzielna. Bezdomnoœć Joanny nie jest tylko bezdomnoœcią w znaczeniu sieroctwa, braku rodzinnego domu ( choć ten aspekt także ma duże znaczenie - jako młoda dziewczyna trudniła się u obcych ludzi, smutnie wspomina swój ubogi pokoik w Warszawie, a także podróż odbytą po latach do rodzinnych Głogów, gdzie zastaje pustkę i zniszczenie), młoda dziewczyna bowiem, staje się coraz bardziej œwiadoma i zaczyna zauważać zło jakie się wokół niej dzieje. Przebiegłoœć, chciwoœć, egoizm, zepsucie moralne, pogarda wobec ludzi niżej stojących w hierarchii społecznej - oto z czym zderzają się entuzjazm i szlachetnoœć Joasi. Stąd też czuje się osamotniona, wyobcowana ze œrodowisk, w których musi przebywać.
» „Lesa" Leszczykowskiego - brał udział w powstaniu, ze względów politycznych musiał wyemigrować zagranicę. Jednoczeœnie wspierał Polaków walczących o poprawienie sytuacji warstwy najniższej. Niestety nie mógł wrócić do ojczyzny i bardzo za nią tęsknił. Na obczyŸnie czuł się bardzo samotny.
» Wiktora Judyma - brat Tomasza Judyma wyemigrował na zachód Europy w poszukiwaniu pracy, w celach zarobkowych. Drugą przyczyną jego wyjazdu była koniecznoœć ukrycia się przed organami œcigania, które to przeœladowały go za działalnoœć konspiracyjną (do końca utworu nie poznajemy charakteru w/w działalnoœci konspiracyjnej).
» pani Daszkowskiej - chora na gruŸlicę kobieta, która w samotnoœci przeżywa lęk przed œmiercią oraz niepokój o losy ukochanego syna. Zarówno Judym jak i Korzecki odczuwali niezwykłą więŸ z panią Daszkowską, która to była tak blisko „wyzwolenia". Bezdomnoœć pani Daszkowskiej wykracza całkowicie w sferę ogólniejszą, mianowicie metafizyczną.
SPADKOBIERCY ROMANTYKÓW I POZYTYWISTÓW
Bohaterowie utworów Stefana Żeromskiego są właœnie postaciami, które własnym kosztem, poœwięceniem próbowały wprowadzić ideały poprzednich epok w życie.
Doktor Tomasz Judym jako spadkobierca romantyków:
° nie godzi się na rzeczywistoœć ŕ walka, pragnienie zmiany
° indywidualista ŕ odrzuca propozycję własnego „domu-rodziny"
° nie traci wiary w celowoœć swoich poczynań, choć spotyka się z silnym oporem społeczeństwa
° jest bohaterem tragicznym, rozdartym wewnętrznie
pozytywistów:
° pochodzenie z „inteligentnego proletariatu"( inteligencja związana z klasą robotniczą i poczuwająca się do pomocy tej klasie)
° wierzy w naukę i racjonalne działanie
° wierzy w realizację haseł „pracy u podstaw" i „pracy organicznej"
Judym łączy w sobie romantyczny bunt przeciw krzywdzie, ideę poœwięcenia i samotnej walki z pozytywistycznym kultem pracy i nauki.
Dokor Piotr Cedzyna :
° jest jednostką szlachetną, wrażliwą na ludzką krzywdę (tu: nie może pogodzić się z myœlą, że pieniądze na jego edukację pochodziły z i tak już minimalnych płac robotników)
° ogarnia ogrom niesprawiedliwoœci społecznej
° podjął walkę ze złem
° wyrzekł się osobistego szczęœcia
° zerwał związki z najbliższymi
Stasia Bozowska :
° była samotną bojowniczką o szczęœcie ogółu (samotnie walczyła o zmianę stosunków społecznych, o poprawę warunków życia chłopów, żyjących w zacofaniu i ciemnocie, nędzy, biedzie i chorobie)
°poœwięciła ludowi swe życie i szczęœcie (m.in. odrzuciła oœwiadczyny dr. Pawła Obareckiego)
° starała się nieœć oœwiatę klasom najniższym
° pomagała najuboższym
° żyła i pracowała z nimi
MOTYW AWANSU SOPŁECZNEGO W „Ludziach bezdomnych" i „Doktorze Piotrze"
Awans społeczny wiąże się z ogromnymi wyrzeczeniami oraz trudnoœciami występującymi na drodze do upragnionego celu. Innym sposobem na jego osiągnięcie jest posiadanie dużej dozy szczęœcia. Wspólne dla w/w utworów jest także to, że ów awans wiedzie poprzez wykształcenie, edukację.
Doktor Tomasz Judym zdobył wykształcenie lekarskie dzięki swej uporczywej i niezwykle ciężkiej pracy w latach młodoœci, znosząc jednoczeœnie wiele poniżeń i cierpienia. Lecz taka była jedyna droga do awansu społecznego - przez cierpienie i wyrzeczenia.
Teodor Bijakowski, syn szynkarza, dzięki opiece i pomocy pewnej podstarzałej panny, mógł się uczyć. Był on chłopcem zdolnym, a także szczęœciło mu się w życiu, więc został wkrótce inżynierem, budował mosty i drogi. Bijakowi imponowało to, że zatrudniał przy dozorze budowlanym, byłego właœciciela ziemskiego - pana Dominika Cedzynę.
MOTYW DZIAŁALNOŒCI POLITYCZNEJ W „Ludziach bezdomnych"
Od strony działalnoœci politycznej poznajemy brata Tomasza Judyma - Wiktora Judyma oraz „Lesa" Leszczykowskiego.
Jeœli chodzi o Wiktora Judyma to nie wiemy jaki był charakter jego działań, wiemy jedynie, że według ówczesnych władz miał coœ na sumieniu i miano go za te uczynki œcigać. Zmuszony do ucieczki, wyemigrował z kraju, wraz z rodziną, do Ameryki przez Szwajcarię.
Leszczykowski zaœ był uczestnikiem powstania styczniowego i władze byłyby dlań bezlitosne, gdyby ten powrócił do kraju. Zmuszony był, więc bowiem do pozostania na emigracji co wiązało się z ogromną tęsknotą za ojczyzną.
Reasumując, wszelka działalnoœć polityczna, która według władz mogła doprowadzić do zmian w kraju, była natychmiast tłumiona, a działacze byli automatycznie pociągani do odpowiedzialnoœci i najczęœciej osadzani w więzieniach lub wykonywano wyroki œmierci. Ci zaœ, którym dana była szansa i mieli odrobinę szczęœcia, uciekali poza granice wpływu władz.
MOTYW ODPOWIEDZIALNOŒCI ZA INNYCH I WIERNOŒCI SAMEMU SOBIE W POWIEŒCIACH „Ludzie Bezdomni" I „Lord Jim"
„Ludzie bezdomni" - w utworze tym dr. Judym jako lekarz, który pochodzi z nizin społecznych, stara się wykorzystać swoje wykształcenie i pozycję, by poprawić warunki życiowe ludziom podobnym do tych jakich znał w młodoœci. Mimo iż wybił się, że może żyć godnie i dostatnio nie zapomniał o swych korzeniach i stara się spłacić dług wobec tych biednych ludzi, którym nikt, oprócz niego, nie chce pomóc. Czuje się za nich odpowiedzialny. Jednoczeœnie przez swoją heroiczną postawę, daje dowód wytrwałoœci we własnych zamierzeniach, planach. Nie poddaje się przeciwnoœciom losu i walczy by pomagać klasie najniższej. Pozostaje wierny swym ideom do końca, bez względu na wszystko, poœwięca się bezgranicznie, rezygnując nawet z miłoœci jego ukochanej Joanny. Wszystko to z poczucia odpowiedzialnoœci za najbiedniejszych i z wiernoœci swoim planom, celom.
„Lord Jim" - tytułowy bohater Jim, jest osobą o niezwykle bujnej wyobraŸni i o bardzo wygórowanych oczekiwaniach wobec siebie jak i innych ludzi. Jako marynarz uważa siebie za odpowiedzialnego za załogę i pasażerów. I tak w rzeczywistoœci jest, jest on odpowiedzialny za podróżnych. Lecz w jego życiu wszystko się zmieniło od momentu gdy wyskoczył ze statku „Patna". Postąpił bowiem wbrew własnym oczekiwaniom, a czyn ten przeœladował go do końca życia. Z drugiej jednak strony tylko on z oficerów „Patny" zdecydował się stanąć przed obliczem sprawiedliwaœci. Oto co na te temat miał do powiedzenia:
„Nie mogłem uciekać - zaczął Jim - Szyper uciekł, to dobre dla niego. Ja nie mogłem i nie chciałem. Wszyscy oni wykręcili się z tego tak czy owak, ale mnie to nie przystoi".
Jest w tym momencie także wierny swym ideałom. Wierzy w honor, posługuje się ogólnie przyjętymi pojęciami obyczajowymi i etycznymi. Nie odstąpił od tych cech, idei nigdy, do końca starał się być im wierny.
SYMBOLIKA MOTYWU TRZECH SKOKÓW W POWIEŒCI „Lord Jim"
Skok nr. 1 Podczas praktyk na statku szkoleniowym zdarzył się wypadek. Koledzy popłynęli na ratunek rozbitkom i jedynie Jim nie zdołał wskoczyć do szalupy.
Jim jest rozczarowany swoją postawą. Marzył o ratowaniu ludzi. Nie podobało mu się zachowanie ratowników po powrocie na statek, gdyż chwalili się i wyolbrzymiali swoje czyny. Sam Jim przeżył rozczarowanie swoją postawą, stworzył bowiem wizję siebie, ogromnie trudną do zrealizowania. Nie potrafił ocenić swoich możliwoœci, jest zdziwiony, że nie zachowuje się zgodnie ze swoimi oczekiwaniami. W trudnej sytuacji, w działaniu przeszkadza mu jego bujna wyobraŸnia - w ciężkiej chwili trzeba działać, a nie rozmyœlać.
Skok nr. 2 Podczas tragicznego rejsu statku „Patna". Po kolizji z niezidentyfikowanym obiektem na oceanie, przedni przedział zderzeniowy został zalany. Oficerowie opuszczają z lewej burty łódŸ ratunkową zostawiając na statku pielgrzymów (800). Jim, pod wpływem nagłego impulsu i zakołysania się statku skacze także. ŁódŸ się oddala, Jim patrzy na œwiatła masztowe „Patny". Z lewej strony uderzył szkwał, statek zakołysał się, zaœ œwiatła zgasły. Zgaœnięcie œwiateł utwierdza Jima w przekonaniu, że statek zatonął. Statek jednak w rzeczywistoœci jedynie się okręcił, z powodu zalanego przedziału dziobowego, który swym ciężarem zadziałał jak kotwica.
Jim znalazł się na jednej szalupie wraz z kapitanem (Niemcem) i innymi białymi oficerami pozbawionymi honoru i bez poczucia odpowiedzialnoœci. Początkowo Jim nie chciał skakać, poodcinał sznury innych łodzi, wiedział, że nie wolno mu opuœcić œmiertelnie zagrożonych pasażerów, lecz wyobraził sobie sytuację gdy wszyscy pójdą na dno, gdy w rozszalałym morzu będą walczyć o życie i wzywać pomocy. Bezradny i przerażony skoczył do łodzi, ratując własne życie. Sytuacja jaka miała miejsce na statku „Patna", przerosła Jima, jego wyobrażenie o samym sobie. Skoczył pod wpływem impulsu. Nigdy póŸniej nie mówił, że uciekł, ale że skoczył.
Skok nr. 3 Miał miejsce, wtedy gdy Jim był więziony przez Maharaję. Jim podjął decyzję o ucieczce i przeskoczył częstokół Maharajy. Jim dokonał takiego, a nie innego wyboru gdyż nie chciał popełnić błędu jak na statku „Patna", chciał ocalić swą godnoœć, miał już doœć uciekania. Wreszcie przestał być sprawiedliwy i zaczął działać.
JIM JAKO „JEDEN Z NAS"
(tak powiedział o nim Marlow)
1) posługiwał się ogólnie przyjętymi pojęciami obyczajowymi i etycznymi, ważny jest dla niego honor i uczciwoœć.
2) jest marynarzem (tak jak Marlow)
3) stwierdzenie „jeden z nas" jest także aluzją, cytatem z Bibli. Zwrócił się tak Bóg do Adama.
ROLA MARZEŃ I IDEAŁÓW W LUDZKIM ŻYCIU W ŒWIETLE OBU POWIEŒCI
Marzenia i ideały były głównymi motorami działań bohaterów w obydwu powieœciach. Postacie tam przedstawione chciały wprowadzić w życie własne pomysły, niestety były one głównie utopijne. Zamierzenia te pasowały właœnie bardziej do marzeń, niż do realizacji na Ziemi. Lecz bohaterowie byli wytrwali i nie zrażali się niepowodzeniami. Jako spadkobiercy romantyków i pozytywistów nie mogli zrezygnować z walki o swoje przekonania. Nie odstąpili od swoich idei nawet na krok, choć na swej życiowej drodze napotykali wielu nieprzychylnie nastawionych do nich samych, jak i do ich pomysłów, ludzi. Ogólnie rzecz biorąc ideały i marzenia stanowiły w obu powieœciach wartoœć najwyższą i były jedynymi pewnikami dobra w odczuciu samych bohaterów. To właœnie marzenia i ideały tworzyły dla nich skalę wartoœci, były wyznacznikami dobra i zła.
STRUKTRURA POWIEŒCI MŁODOPOLSKIEJ NA PRZYKŁADZIE „Ludzi Bezdomnych"
Powieœć młodopolska wykorzystuje zarówno wskazówki powieœci realistycznej („Lalka") jak i nowych tendencji : naturalizmu i modernizmu.
Ä KOMPOZYCJA
· fragmentaryczna, sekwencja zdarzeń nie jest ciągła, przeskoki czasowe
· otwarta ( brak zakończenia, można go sobie dopowiedzieć)
· zasada kontrastu (- zestawienie różnych œrodowisk społecznych)
· epizodycznoœć (niesforny Dyzio)
· wstawki liryczne
Ä NARRACJA
· odchodzenie od narracji wszechwiedzącej
* pamiętnik Joanny - pełni funkcję bardzo osobistej, subiektywnej perspektywy
* opowiadania Wiktorowej o swej podróży do Szwajcarii i Austrii
* narracja personalna - z punktu widzenia dr. Judyma, ocena i pogląd na życie oraz œwiat - lub Korzecki i jego pesymistyczna wizja œwiata
· œwiat przedstawiony jest za pomocą techniki :
* impresjonistycznej (ulice Paryża)
* naturalistycznej (droga do Cisów)
* skupienia i odbicia wrażeń i refleksji w autoprezentacji bohatera
·ograniczenie wszechwiedzy narratora ŕ brak bezpoœrednich ocen i uogólnień (- czytelnik identyfikuje się z bohaterem )
Ä STYL
· przezroczysty (naturalizm), przekazuje informacje
· słownictwo nacechowane emocjonalnie
· występuje duża iloœć symboli
· autor operuje ironią
NARRACJA I KOMPOZYCJA POWIEŒCI „Lord Jim"
Ä NARRACJA
· jest wielu narratorów
» odautorski, wszechwiedzący
» Marlow - opowiadanie i listy
» Jim
» Stein
» Jones ( I oficer u Brierly )
» francuski oficer
» Blake, Denver, Ekström (pracodawcy Jima)
» Brown
» Chester
· narracja prowadzona jest z wielu punktów widzenia
Ä KOMPOZYCJA
· niechronologicznoœć, bałagan
· obecnoœć wielu dygresji
· fragmentarycznoœć
MOTYW POSZUKIWANIA PRAWDY O BOHATERZE W POWIEŒCI „Lord Jim"
Bohaterowie są przedstawieni z różnych punktów widzenia. Przy pomocy wielu narratorów, osób wypowiadających się na dany temat, możemy lepiej poznać omawianą postać. W ten właœnie sposób jesteœmy w stanie go lepiej ocenić, staramy się poznać prawdę o nim. Lecz nie do końca nam się to uda. Nikt nie może bowiem sam do końca ocenić człowieka, poznać go. Jest to niemożliwe, gdyż każdy ma swój własny, subiektywny pogląd i każdy człowiek inaczej będzie oceniał ten sam czyn, jaki wykonał omawiany bohater. Możemy to jedynie nazwać poszukiwaniem prawdy, bo prawdy sami nigdy, do końca, o drugim człowieku nie odgadniemy, choćbyœmy posiadali, tak jak to miało miejsce w „Lordzie Jimie", opinie wielu obserwatorów.
IDEOWA FUNKCJA ODWOŁAŃ DO MOTYWÓW LITERACKICH W „Ludziach Bezdomnych"
Słowo „pielgrzym" (człowiek - pielgrzym, tułacz), dobrze obrazuje podobieństwo losów obu - tak różnych postaci jakimi są Korzecki i Judym. Owo podobieństwo jest podstawą wspólnoty duchowej tych ludzi. W rozdziale „Pielgrzym", w czasie wspólnej wędrówki do Kalinowicza, w chwilę po doznaniu przez Judyma wizji tajemniczej, „ostrej wskazówki", Korzecki „mamrocze do siebie" fragment wiersza Juliusza Słowackiego „HYMN" :
Żem często dumał nad mogiłą ludzi,
Żem prawie nie znał rodzinnego domu,
Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi
Przy blaskach gromu,
Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę,
Smutno mi, Boże !
Owo przerażające „Żem był" odnosi się do Korzeckiego, niejako odsyłając już w przeszłoœć jego istnienie. Jest dla Korzeckiego - analogicznie jak „wskazówka" dla Judyma - znakiem œmierci.
Rozdział „Dajmonion" oparty jest na tekœcie „OBRONY SOKRATESA" Platona, z którego to tekstu, Korzecki przesyła Judymowi jako przesłanie - testament w obliczu œmierci.
NOWE TENDENCJE W ROZWOJU TECHNIKI POWIEŒCIOWEJ - SYNTEZA
kontynuowanie realizmu
naturalizm
impresjonizm
pesymistyczny pogląd o niepoznawalnoœci œwiata
powieœć prezentuje problematykę psychologiczną (jako zapis jednostkowych, subiektywnych przeżyć i wrażeń)
zainteresowanie niezwykłymi indywidualnoœciami (niezwykły, oryginalny)
zainteresowanie instynktami i podœwiadomoœcią człowieka
ukazywanie bezwzględnej prawdy o bohaterze
obecnoœć symboli
narracja
* odejœcie od narratora wszystkowiedzącego, stojącego ponad opisywaną rzeczywistoœcią
forma pamiętnika, dziennika, reportażu, listu - naturalny sposób opowiadania
narrator może być postacią powieœciową, posiadającą własny, subiektywny pogląd
może być wielu narratorów
fabuła
lekceważona lub komponowana z samodzielnych epizodów zdarzeniowych
odejœcie od szablonu prozy fabularnej, zwartej, zamkniętej
opisy
rozmyœlania
psychologiczne introspekcje
język
silnie nacechowany emocjonalnie
nasycony liryzmem
gromadzono równoważniki, synonimy by podkreœlić efekt - zasada „bogatego mówienia"
kompozycja
otwarta (nie ma zakończenia, można je sobie dopowiedzieć)
sekwencja zdarzeń nie jest ciągła
fragmentarycznoœć
epizodycznoœć
wstawki liryczne
obecnoœć dygresji
11.
Chłopi - epopeja wsi
Epopeja jest najstarszym gatunkiem epickim. Jej tematem są zawsze losy większych zbiorowoœci lub ich reprezentatywni przedstaiciele. Epopeja ukazuje je na ogół w dłuższej perspektywie czasowej oraz w szczególnie ważnych dla tych zbiorowoœci momentach. Osadza fabułę w szerokim kontekœcie tradycji, kultury i obyczaju. Epopeja to gatunek nobilitujący swoich bohaterów i na ogół była ona zastrzeżona dla wyższych warstw społecznych. W tym sęsie powieœć nobilituje upoœledzoną dotąd warstwę chłopską. Chłopi w jego książce przemawiają własnym głosem (w przenoœni - narrator patrzy na społecznoœć lipecką oczyma swoich bohaterów, dosłownie - autor posługuje się gwarą).
Szczegułowoœć obserwacji obyczajowej
Mimo niewątpliwej idealizacji, mitologizacji bytowania wiejskiego obraz zycia Lipiec, szczególnie w dwuch pierwszych tomach obfituje w pełne realizmu obserwacje, i to nie tylko dotyczące obyczajowoœci czy psychologii, ale także układów społecznych i sytuacji ekonomicznej polskiej wsi.
Reymont bardzo dokładnie sharakteryzował poszczególne warstwy chłopskie, przedstawił ich problemy, opisał smutki i radoœci, pozwolił nam poznać ich ciodzienne życie. Bardzo dokładnie opisał ubiory, domostwa, prace, przebieg œwiąt i uroczystoœci.
Dokładny zapis folkloru
Wiejskiemu folklorowi Reymont poœwięca bardzo dużo miejsca. Są to różnego rodzaju zwyczaje, wróżby, przesądy, uroczystoœci rodzinne i towarzyskie, związane często z rozbudowanym rytuałem pieœniowo - teatralnym. W tym względzie są Chłopi kopalnią wiedzy na temat folkloru i obyczajowoœci polskiej wsi u schyłku XIX wieku.
Kalendarz
OBRZĘDY OBYCZAJE PRACE ŒWIĘTA
JESIEŃ
- zamówiny - obieranie kapusty - zbieranie kapusty i ziemniaków - mielenie lnu - obieranie kapusty - ogacanie chałupy - zaduszki
ZIMA
- œwięcenie budynków - czekanie na pierwszą gwiazdkę - chodzenie po kolędzie - hulanka po ostatkach - pokrywanie dechami miejsc zabłoconych - pilnowanie ziemniaków by nie zamarzły - pieczenie pączków - wypiekiwanie opłatków - Boże Narodzenie i wigilia - Œwięto Trzech Króli
WIOSNA
- zamawianie - częstowanie znajomych po ubiciu prosięta - wylewanie żuru na głowę - zakopywanie œledzia w ziemii - przebieranie ziemniaków do sadzenia - sadzenie grochu - Niedziela Palmowa - Wielkanoc
LATO
- pielgrzymka do Częstochowy - sobótka - odpust w koœciele - przygotowanie do żniw - kobiety piorą w rzece - żniwa - pieczenie chleba na powierzchni
!!!!Odwołanie do mitów agralnych
mit o Demeter i Korze
bajka o Bogu i Diable
Kult ziemii i pracy
ziemia - warsztat pracy, uprawiana starannie jestœwiętoœcią (przyp. œmierć Boryny)
praca - podstawowa wartoœć i dobro człowieka
Reymont przedstawia nam społecznoœć, która ma szczególny stosunek do pracy i ziemii. Wynika to przedewszystkim z faktu, że ziemia jest ich jedynym warsztatem pracy, to ona dając owoce ciężkiej pracy pozwala przetrwać do następnego roku. Inne zajęcia chłopi traktóją już tylko jako ewentualne, poboczne Ÿródła dochodu.
Związek z przyrodą
Stylistyczne mistrzostwo Reymonta dochodzi najpełniej do głosu w opisach przyrody. Mają one charakter liryczno - nastrojowy. Reymont w Chłopach jest jednym z najlepszych polskich pejzażystów literackich. Jego opisy odznaczają się bardzo celną metaforyką i sugestywnymi porównaniami. Wyrażają te œrodki literackie głównie dynamikę przemian w przyrodzie, służą podkreœleniu filozofii wiecznej przemiennoœci i cyklicznoœci œwiata ożywionego, którego częœcią jest również człowiek. Przyroda stanowi nierozerwalne tło ludzkiej egzystencji. Jej rytm wyznacza również ramy kompozycyjne powieœci. Tworzą je poszczególne pory roku, od jesieni do lata.
Odraz społecznoœci wiejskiej - przynależnoœć do różnych warstw pod wzg.:
!!!pokoleniowym
- starsze pokolenie - Boryna, Bylica, Dominikowa - są seniorami, przychodzi się do nich po radę, jednak muszą troszczyć się o własne interesy, mają wiele problemó wynikających raczej ze swego stanu posiadania
- młode pokolenie - Antek, Hanka, Szymek - wkraczają dopiero w życie wsi, muszą wiele rzeczy zacząć od początku, niektórzy na początku nie mają nic, inni odziedziczyli gospodarkę po rodzicach.
- dzieci - te z rodzin biednych muszą cięzko pracować na życie, przymierają głodem, bogatsi mogą spędzać czas na zabawach
majątkowym
- bogaci - Boryna, wójt, młynarz, kowal
- œredniozamożni - Dominikowa, Kłębowie, Balcerkowie, Paczesiowie, Grzelowie, Płoszka`
- chłopi - Bylica, Wachnik, Gabas
- biedota - Kuba, Witek, Agata, Jagustynka, Kobusowie, Kozłowie
!!!zawodowym
- społecznoœć wiejska to głównie chłopi uprawiający ziemię. Nie obdariowywują oni dużym szacunkiem wykonawców innych zawodów (np. młynarz), uważają się od niego lepsi, gdyż mają ziemię
- młynarz
- kowal
- służba wiejska, bezrolni i komornicy
- ksiądz
- ...
Konflikty między ludŸmi
- ziemia oraz pragnienie jej posiadania jest głównym powodem konfliktów na wsi (Antek i Boryna, Szymek i matka, Bartek i jego zięć)
- walka o ziemię jest bardzo brutalna. Antek myœli nawet o zabiciu ojca, lecz powstrzymuje się.
- konflikt wsi z dworem o serwituty, prawo do kożystania z dworskich łąk, lasów, pastwisk.
- konflikt z Niemcami, którzy chcieli zamieszkać w okolicy
!!!Probemy wsi
- duże różnice majątkowe między mieszkańcami
- brak oœwiaty
- brak ziemii
- brak nowoczesnej techniki uprawy roli
- mała œwiadomoœć społeczna
Przemiany œwiadomoœci warstwy chłopskiej i ich przejawy
- wzrost œwiadomoœci społecznej - walka o las
- wzrost œwiadomoœci narodowej - walka z kolonistami niemieckimi
- pojawienie się myœli o emigracji zarobkowej.
Motyw powstania styczniowego i sprawy narodowej w powieœci
Mimo œwiadomego zacierania informacji o czasie opisywanych wydarzeń jeden z wątków pozwala przypuszczać, że akcja Chłopów dzieje się w jakiœ czas po powstaniu styczniowym. Uczetnikiem był stryjeczny brat dziedzica i Kuba Socha, towarzycz jego bojów powstańczych.
Innym motywem narodowym w powieœci jest sprawa oœwiaty. Podburzeni przez Rocha chłopi z Antkiem na czele domagają się polskiej szkoły. Jednak obawa przed władzą sprawiła, że nic nie wywalczyli.
Dramaty ludzkie w Chłopach.
Magda - wyrzucona od organistów rodzi dziecko na mrozie, ono umiera, a ona zastaje pozbawiona godnoœci
Witek - sierota z Warszawy, bity mieszka w stajni, œpi pod kożuchem. Brakuje mu osób bliskich, ratuje przyjaŸń z Kubą. Ksiądz zabiera mu bociana.
Tereska - związana z Mateuszem po powrocie męża uzyskuje od niego przebaczenie.
Bartek zza wody - zrzeka się ziemii na rzecz córki i zięcia, potem zięć go pobił kijem
Bylica - ojciec Hanki, głodny pozbawiony opieki córek, w czasie wichury zawalił mu się dom, pod którego ruinami zginął pies.
Weronika - biedna córka Bylicy, bezdomna ma na utzrymaniu ojca
Synowie Dominikowej - są uzależnieni od matki, dbają o dom
Szymek - matka nie daje mu gruntu, sam buduje dom, kupuje ziemię, matka nie wyraŸa zgody na œlub z Nastką
Jagna - odczuwa brak miłoœci
Agata - kołdra którą sobie przygotowała do œmierci została zniszczona
Hanka - Antek kocha Jagnę
Antek - zabił Borowego, widzi œlub swojego ojca z Jagną - jego ukochaną
Kuba - nie chce poddać się leczeniu nogi i umiera
Jednostka i gromada
Relacje jednostka - grupa
*** grupa niszczy jednostkę
*** Antek „z gromadą jestem, z gromadą trzymam"
samotny
jest mu Ÿle
potrzeba akceptacji
Jednostki nieakceptowane
*** Jagna - wyżucona poza wieœ, poniżona, zazdroœć o jej urodę. Jednak uwadzając Jaœka naruszyła œwiętoœć. Jej innoœć wzbudziła agresję społecznoœci. Jagna została odrzucona przez grupę, jak wszyskie słabe, inne jednostki.
Poszcególni bohaterowie są zdeterminowani swoim œrodowiskiem, ograniczeni i naznaczeni wytworzonymi przez wiele lat prawami, zwyczajami i obrzędami
Ludzie starzy, biedni, wydziedziczeni na wsi i ich los
- ubodzy chłopi - Bylica, Wachnik, Gabas; żyją w nędzy, zatrudniając się sezonowo u bogatych chłopów.
- biedota - słóżba wiejska, bezrolni i komornicy - Kuba, Witek, Agata, Jagustynka, Kobusowie, Kozłowie; bezrolni są w najgorszej sytuacji materialnej na wsi i pracują również sezonowo na tzw. „odrobku"; w porównaniu z nimi słóżba wiejska, bytująca na marginesie egzystencji, jest o tyle lepszym położeniu, że ma zapewniony dach nad głową, względny przydzionek i posiłki, nie przymiera głodem i nie odczuwa przednówka ani okresów bez pracy. Natomiast w hierarchii społeczno - towarzyskiej parobcy stoją najniżej, są całkowicie wyłączeni z bezpoœredniego wpływu na życie gromady.
- stosunek gospodaża do słóżby - Boryna Ÿle traktuje parobków, mało im płaci, bije, wyzyskuje
- bogaci gardzą biednymi, uważają ich za coœ gorszego od siebie
- w koœciele bogaci zajmują pierwsze ławy, a biedni stoją w tyle
- na weselu Boryny nie było przedstawicieli biedoty wiejskiej
- pomoc sąsiedzka jaka nadchodzi, gdy lipieccy chłopi sa w więzieniu, przeznaczona jest jedynie dla bogatych
- jedynymi momentami kiedy wieœ łączy się w jednoœć była walka o las, walka z kolonistami niemieckimi i samosąd na Jagnie.
Naturalizm, impresjonizm i symbolizm w powieœci
Naturalizm -
- Reymont wyraŸnie podkreœla biologiczny aspekt życia
- związek swoich bohaterów z ziemią i przyrodą
- podpożądkowywuje wszystkie czynnoœci rytmowi zmian w przyrodzie
Symbolizm -
- praca jako podstawowa wartoœć i dobro człowieka - symbolizuje to Antek opuszczając Jagnę i idąc na żniwa.
!!!Impresjonizm -
- wspaniałe opisy Reymonta (przyroda, stroje, wieœ)
Narracja w Chłopach
Narator w trzech osobach
1. Stylizator młodopolski - poetyckie poisy przyrody
2. Wsiowy gaduła - przedstawia wydarzenia wsi z pkt. widzenia gromady
3. Rzeczowy realista - Obiektywnie ocenia zdarzenia.
Stylizacja gwarowa w Chłopach
Autor na wielką skalę zastosował gwarę, u poprzedników stosowaną jedynie w dialogach. Urzywał jej w całej powieœci, a więc również w opisach, z tym jednak, że urównożędnił ją z językiem literackim, tworząc z obydwu składników język swój własny, jednakowo przydatny w opisach przyrody, jak i w zwykłym opowiadaniu, jak wreszcie w częœciach dialogowych. W dialogach zachował niezwykłą wyrazistoœć i jędrnoœć gwary potocznej z jej naturalną metaforyką.
Gwara obejmuje słownictwo, fonetykę, składnię i frazeologię. Jest to gwara z okolic Łowicza.