Filozofia

Tales i początek filozofii (przejście od mitów i umiejętności do nauk)

TALES Z MILETU [JONIA] - VII/ VI P.N.E.

• osoba otoczona mitem (niektórzy mają wątpliwości, czy w ogóle Tales jest osobą realną),

• polityk - jeden z „siedmiu mędrców”,

• ponadto technik, inżynier, kupiec i podróżnik,

• uczony praktyk (przewidział zaćmienie słońca, znał sposoby mierzenia piramid i odległości okrętów na morzu) - > znał obliczenia i przepowiadał zjawiska nie znając ich przyczyn,

• poglądów nie spisywał,

• prawdopodobnie był pierwszym człowiekiem, który dokonał przejścia od mitów i umiejętności do nauk, jego filozoficzna teoria była prawdopodobnie pierwszą teorią naukową.

cechy nauki w odróżnieniu do umiejętności: podstawą jest rozumienie, twierdzenia są powiązane w system i uporządkowane; wiedza jest uświadomiona, zanalizowana i przedstawiona w formie twierdzeń i pojęć; twierdzenia są udowodnione; celem jest poznanie prawd, bez względu na praktyczną przydatność

POCZĄTEK ŚWIATA I POCHODZENIE ŚWIATA, PIERWSZA TEORIA NAUKOWA

Pierwsze pytanie:

Jaki był początek przyrody? = Jaki był pierwotny rodzaj ciał, z których rozwinęła się przyroda? = Jaka była pierwsza materia? (termin późniejszy = Co było na początku świata?

Jońscy filozofowie przyrody

ANAKSYMANDER Z MILETU [JONIA] - 610,9/ 547,6 P.N.E.

• autor pierwszego dzieła filozoficznego „O przyrodzie”, znakomity umysł

ZASADA I NATURA

Nowe terminy, nowe znaczenie starych terminów

arche:

• nie tylko początek i podstawa, ale zasada, natura rzeczy, stale obecna;

• jej pierwotne własności są trwałe, istotne, zasadnicze;

natura rzeczy, natura, przyroda (=/= zjawiskowa przyroda!!!)

• to, co było, jest i będzie;

• to, co w rzeczach nie ulega zmianie (u podłoża zmiennych zjawisk leży ta sama natura);

• prawo rządzące zjawiskami;

• to, co niedostępne zmysłom, ukryte, jednorodne, konieczne, niezależne od człowieka, doskonałe, piękne (zjawiska - obserwowalne, odkryte, różnorodne, przypadkowe, mogące zależeć od człowieka, niedoskonałe)

POWSTANIE PRZYRODY

ANAKSYMENES Z MILETU [JONIA] - 585/525 P.N.E.

• autor dzieła filozoficznego „O przyrodzie”, wyjaśniał zjawiska meteorologiczne i astronomiczne

ZASADA, NATURA RZECZY, POWSTANIE PRZYRODY

=> SZUKANIE ARCHE (ZASADY, NATURY RZECZY) - SKŁADNIKA PODSTAWOWEGO; CECHY KONCEPCJI -> HYLOZOIZM (TOŻSAMOŚĆ MATERII I RUCHU)

Heraklit

HERAKLIT Z EFEZU (VI/ V p.n.e.)

• potomek wielkiego efeskiego rodu, ostatecznie odstąpił godność bratu i odsunął się od życia czynnego;

• napisał 3 traktaty, poszerzające zakres filozofii: kosmologiczny (tradycyjnie), polityczny i teologiczny;

• opierał się na obserwacji, dedukcji i introspekcji;

• nie tylko tworzył własne koncepcje, ale też krytykował cudze.

ZASADA ŚWIATA I KOSMOLOGIA

ELEMENTY EPISTEMOLOGII I ETYKI

• POSZUKIWANIE ARCHE - ZASADY RZĄDZĄCEJ ŚWIATEM; POWSZECHNA ZMIENNOŚĆ ZJAWISK (WARIABILIZM, HIERAKLIZM) I WZGLĘDNOŚĆ/ RELATYWIZM ZJAWISK, ROZUMNOŚĆ I HARMONIA ŚWIATA, RELATYWIZM POZNANIA ZMYSŁOWEGO, PODWÓJNA MORALNOŚĆ

Parmenides i szkoła elejska

SZKOŁA ELEJSKA

• rozwijała się równolegle do filozofii Hieraklita i była jej zaprzeczeniem - postulowała stałość (niezmienność) bytu;

• jej ośrodek był w italskim mieście Elei, jej twórcą właściwym był Parmenides z Elei (VI/ V p.n.e.);

• wydała 4 pokolenia: Ksenofanes (poprzednik), Parmenides (filozoficzna postać doktryny), Zenon (wysubtelnienie metody dialektycznej do obrony doktryn), szkoła megarejska (dialektyka stała się celem samym w sobie i przekształciła się w erystykę).

I. KSENOFANES (580/480 p.n.e.)

• pochodził z Jonii, znał jońską filozofię przyrody (uczeń Anaksymandra);

• wędrowny rapsod, poeta, na starość osiadł w Elei;

• napisał „O przyrodzie”.

KOSMOLOGIA

TEOLOGIA

EPISTEMOLOGIA

• ONTOLOGIA: IDEA JEDNOŚCI, NIEZMIENNOŚCI, NIEOGRANICZONOŚCI, WEWNĘTRZNEJ SIŁY ŚWIATA;

• EPISTEMOLOGIA: NIEPEWNOŚĆ POZNANIA ZMYSŁOWEGO

II. PARMENIDES (ok. 500 p.n.e.)

• urodził się i mieszkał w Elei, współczesny Heraklitowi;

• napisał jedno dzieło filozoficzne, wierszowane.

KOSMOLOGIA

EPISTEMOLOGIA

• TEORIA JEDNOŚCI I NIEZMIENNOŚCI BYTU, NIEROZERWALNOŚĆ BYTU I MYŚLI,

• ODRÓŻNIENIE MYŚLI OD POSTRZEGANIA, DEDUKCYJNA I DIALEKTYCZNA METODA FILOZOFOWANIA (ODRZUCENIE PEWNOŚCI DOŚWIADCZENIA)

MELISSOS (V p.n.e.)

• filozofujący żołnież, bliski Parmenidesowi

EPISTEMOLOGIA

III. ZENON Z ELEI (490/ 430 p.n.e.)

• najwybitniejszy i najsamodzielniejszy następca Parmenidesa;

• współczesny Empedoklesowi i Anaksagorasowi;

• napisał „O przyrodzie” (proza - pytania i odpowiedzi - wzór dla formy dialogowej).

KOSMOLOGIA

OBRONA TEZ ELEATÓW PRZEZ ZWALCZANIE PRZECIWNIKÓW (PROWADZENIE SPORÓW, WYKAZYWANIA PRAWDY I FAŁSZU) - DIALEKTYKA

ARGUMENTY PRZECIWKO RUCHOWI (ZMIANIE)

Dychotomia: Przedmiot w ruchu, aby przebyć jakąś drogę, musi przebyć najpierw połowę tej drogi, wcześniej połowę tej połowy itd. w nieskończoność.

• Przedmiot musi przebyć nieskończoną ilość odcinków, a nie można tego dokonać w skończonym odcinku czasu

Achilles (i żółw): Najszybszy biegacz nigdy nie dogoni najwolniejszego, Achilles nigdy nie dogoni żółwia, jeśli ten ma nad nim początkową przewagę. Goniący musi najpierw dobiec do miejsca, gdzie uciekający był, ale w międzyczasie przesunął się dalej, i tak w nieskończoność.

• Goniący musi w nieskończoną gonić uciekającego, co w skończonym odcinku czasu jest niemożliwe

Strzała: Lecąca strzała w danej chwili nie porusza się, lecz spoczywa w powietrzu i nie przebiega żadnej przestrzeni; tak samo w każdej innej chwili; czas składa się z chwil.

• Strzała nie może poruszać się naprzód w powietrzu, lecz spoczywa, bo w każdej z chwil, z których składa się czas, nie porusza się.

Stadiony: Szybkość przedmiotów jest względna wobec siebie (jeden przedmiot poruszać się może z różną prędkością w stosunku do różnych przedmiotów).

• Przedmiot nie może się poruszać, bo z obserwacji wynika, iż równocześnie przebywa drogę np. krótką i długą

=> Byt jest niezmienny, nieruchomy

ARGUMENTY PRZECIWKO MNOGOŚCI

Jeżeli byt stanowi mnogość, to jest podzielny, podzielny zaś jest, dopóki jego części posiadają wielkość. Gdy podział dojdzie do części niepodzielnych, kończy się.

Byt składa się z tych części, na które się dzieli.

Jeśli byt dzieli się na części niepodzielne, to są to części nie posiadające wielkości. A więc byt jako suma części niepodzielnych i bez wielkości nie może mieć wielkości.

Jeśli byt dzieli się na części podzielne, czyli mające wielkość, to można je dzielić w nieskończoność. A więc byt jako suma nieskończonej ilości części musi być nieskończenie wielki.

• Byt nie może być mnogością (podzielny), bo musiałby być albo bez wielkości, albo nieskończenie wielki

=> Byt jest jeden

ARGUMENTY PRZECIWKO POZNANIU ZMYSŁOWEMU

Pojedyncze ziarno zboża rzucone na ziemię nie wydaje dźwięku. Rzucony na ziemię worek ze zbożem wydaje dźwięk. Nie jest możliwe, by suma części wydawała dźwięk, jeśli pojedyncze elementy dźwięku nie wydają.

• Poznanie zmysłowe jest niepewne, nie może być zgodne z rzeczywistością

=> Byt jest niesprzeczny

PODSUMOWANIE

Argumenty Zenona opierają się po pierwsze:

1. na trudności związanej z mnogością (ruchu, czasu, przestrzeni) i problemie wszelkich wartości ciągłych (które rozumiał albo jako suma nieskończonej ilości wielkości, albo suma części bez wartości, co przemawia za niesprzecznością, jednością i niezmiennością bytu)

• Zenon posługiwał się skończonymi wartościami do opisu wielkości ciągłych, nieskończonych (czas jako suma momentów, ruch jako suma przejść od punktu do punktu, przestrzeń jako sumę punktów), a wielkości tych nie można sumować, można je tylko całkować (problem ten rozwiązała matematyka, tworząc ciągi wartości, złożone z nieskończonych elementów, dające skończoną sumę, jednak filozoficznie problem ten jest nierozwiązany)

• na względności zjawisk, np. ruchu

• Zenon zwrócił uwagę na fakt, iż zjawiska zmieniają się i są różne względem siebie

• BRAK KONCENTRACJI NA TWORZENIU WŁASNEJ KONCEPCJI, SKUPIENIE SIĘ NA UDOWADNIANIU ZAŁOŻONYCH TEZ POPRZEZ OBALANIE TEZ PRZECIWNYCH (DIALEKTYKA), KONCENTRACJA NA KWESTIACH FORMALNYCH (BRAK EMPIRYKI)

IV.a) GORGIASZ Z LEONTOI (483/ 375 p.n.e.)

• sofista z Sycylii (Leontoja), okresowo na placówce poselskiej w Atenach

• pierwotnie filozof przyrody, potem retor, sofista i literat, trochę filozof (dialektyka negatywna)

• napisał „O przyrodzie”

TEZY GORGIASZA

Nic nie ma.

Gdyby nawet coś było, to nie byłoby poznawalne.

Gdyby nawet coś było poznawalne, to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia między ludźmi*.

(*znak nie może być różny od tego, co oznaczone - jeśli mówię „czerwony”, to znakiem tym wydaję dźwięk, a ma on wywoływać przedstawienie koloru, co jest niemożliwe)

• WYNAJDYWANIE TRUDNOŚCI LOGICZNYCH, A NIE TWORZENIE RZECZYWISTEJ KONCEPCJI ŚWIATA. DIALEKTYKA NEGATYWNA.

IV.b) SZKOŁA MEGAREJSKA (ERYSTYCZNA) - SZKOŁA SOKRATEJSKA

EUKLIDES (IV p.n.e)

• uczeń Sokratesa, założyciel szkoły megarejskiej

EUBULIDES

• uczeń Euklidesa

ANTYNOMIE MEGAREJSKIE

Kłamca: jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to zarazem kłamie i mówi prawdę.

Elektra: O Orestesie Elektra wie, że jest jej bratem, ale gdy zasłonięty stanął przed nią, Elektra nie wie tego, co wie.

Łysina: Kto straci jeden włos, nie staje się jeszcze łysym, drugi włos utracony też nie stanowi łysiny; kiedyż zaczyna się łysina?

Rogacz: Rogów nie zgubiłeś, a czegoś nie zgubił, to posiadasz, więc posiadasz rogi.

DIODOR Z KRONOS (zm. 307 p.n.e.)

• nowe argumenty przeciwko ruchowi, argumenty przeciw istnieniu możliwości

STILPON (320 p.n.e., Ateny)

• łącznik szkoły eleatów ze szkołami sceptyków oraz stoików

• KUNSZT PROWADZENIA SPORÓW I PRZEKONYWANIA PRZECIWNIKA, BEZ WZGLĘDU NA SŁUSZNOŚĆ GŁOSZONYCH OPINII. DIALEKTYKA NEGATYWNA, ERYSTYKA, ZESTAWIENIE SOFIZMATÓW (PRAWDA PRZESTAŁA BYĆ CELEM DOCIEKAŃ)

Empedokles

EMPEDOKLES Z AGRYGENTU, SYCYLIA (490/ 430 p.n.e.)

• przebywał na Sycylii, potem w Wielkiej Grecji (Jonia),

• lekarz, kapłan, cudotwórca, poeta,

• filozof (nawiązywał do jońskiej filozofii przyrody, ale też do eleatów i pitagorejczyków, słuchacz Parmenidesa - próbował jego tezy zaszczepić jończykom),

• uważał się za istotę natchnioną (boską), czczony i wielbiony przez tłumy, ale potem potępiony - umarł na wygnaniu,

• napisał „O naturze”.

KOSMOLOGIA















BIOLOGIA, PSYCHOLOGIA - TEORIA POSTRZEGANIA I UCZUĆ

Powstanie istot organicznych: przypadek - zachowały się pewne typy przypadkowych układów 4 pierwiastków (zapowiedź teorii doboru i ewolucji)

Postrzeganie:

• postrzegać można tylko dzięki przyciąganiu się podobieństw (miłość) - wszystkie z żywiołów znajdują się w oku, gdyż tylko dzięki temu oko może widzieć przyrodę;

• postrzeganie jest możliwe tylko przy zetknięciu się z sobą organu zmysłowego i rzeczy, organ zmysłowy dostrzega tylko rzeczy sobie podobne - z oczu wydostają się „wypływy”, dzięki którym dostrzegamy przyrodę;

• postrzeżenie zależy od budowy organu, jest względne wobec organu

Uczucia:

• przyjemność - stykanie się podobnych żywiołów, przykrość - stykanie się przeciwnych żywiołów

• temperamenty - wynikają ze zróżnicowania proporcji żywiołów w budowie człowieka

• fizjologiczne wytłumaczenia stanów psychicznych

• PRÓBA POGODZENIA ZMIENNOŚCI ZJAWISK (JOŃCZYCY, HERAKLIT) Z ROZUMOWĄ NIEZMIENNOŚCIĄ BYTU (ELEACI) - NIEZMIENNE SKŁADNIKI (ŻYWIOŁY, PIERWIASTKI), ZMIENNE BYTY ZŁOŻONE (OBSERWOWALNE), ZEWNĘTRZNA SIŁA ZMIAN - MIŁOŚĆ I NIEZGODA (ODEJŚCIE OD HYLOZOIZMU); PLURALIZM (ODEJŚCIE OD MONIZMU); TEORIA POSTRZEGANIA

Anaksagoras

ANAKSAGORAS (500/ 428-7 p.n.e.)

• urodzony w Jonii, przeniósł się do Aten (Złoty Wiek) - przyjaciel Peryklesa, Eurypidesa, Fidiasza

• współczesny do Empedoklesa, wytworzył równolegle podobną koncepcję,

• badacz, ubogi z wyboru,

• zmarł na wygnaniu, oskarżony na podłożu politycznym.

KOSMOLOGIA















PSYCHOLOGIA - TEORIA POSTRZEGANIA

Postrzeganie: postrzegamy to, co nam przeciwne; w rzeczach dostrzegamy dominujący zarodek; istnieje próg świadomości gatunków i narządów (budowa narządów zmysłowych umożliwia odbiór określonych zarodków, a innych nie); postrzeżenia wywoływać mogą odczucia (dostrzeganie przeciwieństw może wywoływać ból);

• postrzeżenia są względne (zależą od naszego stanu - różne rzeczy są nam przeciwne; od budowy narządów;)

• PRÓBA POGODZENIA JOŃCZYKÓW, HERAKLITA I ELEATÓW; NIESKOŃCZONA PODZIELNOŚĆ MATERII I NIESKOŃCZONA ILOŚĆ I JAKOŚĆ WIECZNYCH I NIEZMIENNYCH SKŁADNIKÓW ŚWIATA, ZARODKÓW (INFINITYZM), PLURALIZM (ODEJŚCIE OD MONIZMU), ZMIENNE RZECZY SKŁADAJĄ SIĘ Z WSZYSTKICH ZARODKÓW W RÓŻNYCH PROPORCJACH; ZEWNĘTRZA SIŁA ZMIAN (ODEJŚCIE OD HYLOZOIZMU)- ROZUMNY DUCH (BYT POZA ISTNIEJĄCYM ŚWIATEM), DZIAŁAJĄCY CELOWO W CHWILI TWORZENIA; TEORIA POSTRZEGANIA (PRZECIWIEŃSTWA) I WZGLĘDNOŚCI POSTRZEŻEŃ (BUDOWA ZMYSŁÓW, UCZUCIA)

Demokryt i atomiści

ATOMIZM

• Leucyp (współczesny Anaksagorasa, Empedoklesa; V p.n.e.) - prawdopodobnie twórca podstawowych pojęć i tez, łączył filozofię jońską z eleacką,

• Demokryt (okres sofistyki i humanizmu ateńskiego; IV p.n.e.) - rozbudował teorię i powiązał z doświadczeniem, widać już wpływy sofistyki i pitagorejczyków, atomizm znamy głównie w jego sformułowaniu,

• potem: Epikur i epikurejczycy (jedna gałąź - przyrodoznawstwo i etyka atomistów), Pirron i sceptycy (druga gałąź - krytycyzm, sceptyzm), pogląd potępiony i napiętnowany w okresie filozofii chrześcijańskiej i średniowieczu.

DEMOKRYT Z ABDERY (460/ 360 p.n.e.)

• uczeń Leucypa, kształcił się też w długich podróżach, uczony o wybitnej i wszechstronnej wiedzy (w późniejszych wiekach coraz częstsza była specjalizacja),

• w Atenach nie zdobył uznania, żył w Abderze, z dala od publicznego życia,

• jego dzieła zaginęły.

KOSMOLOGIA















TEORIA POZNANIA, POSTRZEŻENIA SUBIEKTYWNE (WIĘCEJ NIŻ WZGLĘDNE) I RACJONALIZM; PSYCHOLOGIA

Postrzeżenia:

• Wszelkie jakości (ciepło, barwa, smak itp.) nie istnieją w rzeczywistości, gdyż atomy, z których zbudowana jest przyroda, nie mają jakości. To stany umysłu (subiektywne), zależne od rodzaju organów odbierających (względne). Postrzeżenia są zawodne jako źródło poznania.

• Postrzeżenie zachodzi w wyniku przepływu atomów z zewnętrznego świata do organów zmysłowych (odwrotność „wypływów” Empedoklesa).

• jakości są subiektywne (w rzeczywistości nie istnieją, są tylko wyobrażeniem), odbierają je nasze zmysły na bazie układów atomów; jakości są też względne (ich odbiór zależy od tego, kto i czym je odbiera)

• postrzeżenia to tylko stany umysłu, a nie odbicie rzeczywistości, bo gdyby były odbiciem rzeczywistości, to rzeczywistość (byt) musiałaby być względna (relatywna), subiektywna, a jest obiektywna

Rozum:

• siła poznawcza, która potrafi rozpoznać prawdę w subiektywnych i względnych obrazach z doświadczenia.

• łączenie racjonalizmu z empiryzmem

Dusza:

• dusza to drobne, regularne i wyjątkowo ruchliwe atomy (te co ogień). Oddychanie to odnawianie atomów duszy, Sen i letarg to częściowe zanikanie atomów duszy, a śmierć - rozpad atomów duszy,

• odczucia to zmiany układów w duszy

• materializm zjawisk „duchowych”

ETYKA

















• ŁĄCZENIE JOŃCZYKÓW I HERAKLITA Z ELEATAMI (ZMIENNOŚCI ZE STAŁOŚCIĄ) - ŚWIAT SKŁADA SIĘ Z NIESKOŃCZONEJ ILOŚCI NIEPODZIELNYCH, WIECZNYCH I ZRÓŻNICOWANYCH ILOŚCIOWO (GEOMETRYCZNIE) ATOMÓW, KTÓRYCH CECHĄ JEST RUCH (POWRÓT DO HYLOZOIZMU), WSZELKIE ZJAWISKA I PROCESY ZŁOŻONE SĄ Z ATOMÓW I MAJĄ NATURĘ MATERIALNĄ (UŚWIADOMIONY MATERIALIZM, ATOMIZM), PRZEMIANY MAJĄ PRZYCZYNĘ W RUCHU ATOMÓW I SĄ PRZYPADKOWE - BEZ CELU (CZYSTA PRZYCZYNOWOŚĆ ZJAWISK); POSTRZEGANIE JEST SUBIEKTYWNE I WZGLĘDNE, WŁADZĄ POZNAWCZĄ JEST ROZUM KORZYSTAJĄCY Z DOŚWIADCZENIA; DOBRE POSTĘPOWANIE TO POSTĘPOWANIE PROWADZĄCE DO ZADOWOLENIA (HARMONII) PRZEZ UMIAR DZIĘKI KIEROWNICTWU ROZUMU (EUDAJMONIZM, INTELEKTUALIZM).

Pitagorejczycy (nurt italski - zachodnie kolonie Jonii)

PITAGOREJCZYCY (VI - IV p.n.e.)

• Pitagoras (570/497 p.n.e., VI w.p.n.e.): urodzony na wyspie Samos (wschodnia kolonia Jonii), podczas wojen z Persami wędruje i osiada w koloniach zachodnich (Wielka Grecja, Italia); założyciel związku pitagorejskiego w mieście Kroton (cel - reformacja); nie zostawił żadnych pism, jego kontynuatorzy ze związku pitagorejskiego rozwijali jego idee pod jego imieniem (nie wiadomo, ile twierdzeń było jego autorstwa); dał początek religijnym, etycznym i politycznym ideom związku pitagorejskiego, prawdopodobnie w mniejszym stopniu stworzył idee naukowe pitagoreizmu

• Związek Pitagorejski (założony przez Pitagorasa w mieście Kroton, Italia): etyczny (surowe i konserwatywne hasła moralne - wpływ doryckiej tradycji), religijny (określony tryb życia i nabożeństw, na który wpływały wierzenia i praktyki typu tajnych nauk i misteria, mające na celu obcowanie z bóstwem- wpływ Wschodu i Tracji), polityczny (zadania polityczne mające na celu upowszechnienie swoich zasad religijnych i etycznych). Nauka i praca naukowa oraz życie ascetyczne były w nim uznawane za środek do oczyszczania duszy - stąd późniejszy rozłam na akuzmatyków (mistycyzm, sakramenty, wiara w mityczne tajemnice) i matematyków (praca naukowa, poszukiwanie racjonalnych wyjaśnień), z których ci drudzy przekształcili związek pitagorejski w szkołę naukową (IV p.n.e.)

• Historia związku pitagorejskiego (VI/ IV p.n.e.):

• pierwsi pitagorejczycy (VI p.n.e.): religia, polityka - Pitagoras;

• młodzi pitagorejczycy - (V/ IV p.n.e.): nauka, najpierw empiryczna, potem spekulacyjna - Archytas z Tarentu, Timaios z Lokri (odwiedzani przez Platona we Włoszech) - nauka, potem - Eudoksos. Następnie Filolaos i Eurytas (koniec V p.n.e.) przenieśli pitagoreizm do Grecji, ich uczeń - Ksenofil, miał szkołę w Atenach. Ostatecznie myśl pitagorejska włączyła się w nurt filozofii greckiej, wyszła z italskiego odosobnienia. Wpłynęli na naukę (filozofię - np. Platon, astronomię - Arystach w III p.n.e. stworzył system kopernikański), sztukę (pojęcie formy i znaczenie liczb w rzeźbie, pisarstwie), życie praktyczne (medycynia)

• okres neopitagorejski (schyłek starożytności, I p.n.e./ I n.e.): powrót do religii, ascezy, misteriów

• Wierzenia pitagorejskie (przez Pitagorasa przeniknęły do filozofii):

• dusza jest oddzielna od ciała (dualizm),

• dusza może łączyć się z dowolnym ciałem (reinkarnacja),

• dusza jest trwalsza od ciała (życie pozagrobowe),

• ciało jest dla duszy więzieniem (ciało jest gorsze),

• dusza jest uwięziona w ciele za winy (grzech),

• dusza może wyzwolić się z ciała, gdy się oczyści w kolejnym wcieleniu (ważna rola trybu życia),

• cel życia cielesnego to wyzwolenie duszy (nie jest ono bez sensu),

• wcieleniu można zapobiec przez praktyki religijne (tryb życia + życie ascetyczne/ praca naukowa).

• Poglądy naukowe:

• z matematyki uczynili naukę (wyszli poza zastosowania praktyczne w życiu potocznym i symboliczne w religii), zaczynali od szukania zasad leżących u podłoża przekonań; w geometrii wynaleźli twierdzenia o sumie kątów w trójkącie i twierdzenie Pitagorasa, stworzyli terminy paraboli, elipsy, hiperboli; w arytmetyce klasyfikowali liczby na parzyste/ nieparzyste, kwadratowe i nie, doskonałe i nie, wymierne i niewymierne; liczby traktowali łącznie z wartościami przestrzennymi (liczba to było coś konkretnego, a nie abstrakcyjnego!),

• w akustyce odkryli, że przyczyną dźwięku jest ruch, ponadto zajmowali się zagadnieniem harmonii (harmonia to stosunek liczbowy - dźwięki odpowiadające odpowiednim stosunkom liczb).


KOSMOLOGIA














TWIERDZENIA OPARTE NA SPEKULACJACH LICZBOWYCH I NA OBSERWACJI















Imaga ss. 1, 05-11-15

Tatarkiewicz - Historia filozofii - opracowanie

Pytanie: Jaki był świat na początku? Co było początkiem świata?

(w mitologii - kto zrobił świat?, co było przed światem?)

Odpowiedź: Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa.

(w mitologii - świat stworzyli bogowie wody).

Cechy odpowiedzi:

Nierozróżnianie materii i kształtu

• rozumienie materii jako zbioru konkretnych ciał, brak abstrakcyjnego pojęcia materii

Nierozróżnianie siły poruszającej i materii - zdolność poruszania się jako zasadnicza własność materii (objaw życia i duszy)

• Hylozoizm

Uzasadnienie: Obserwacja

Z obserwacji wynika, że wszystko jest z wody, woda jest życiodajna i zawiera siłę produktywną (cechy konieczne i wystarczające, aby z niej rozwinęła się cała przyroda) - to, co żyje, żyje wilgocią, a martwe wysycha; zarodki wszystkiego są mokre; pokarm jest soczysty.

(w mitologii - uzasadnieniem jest wiara)

Wyjście poza obserwację do dedukcji (rozumowe dochodzenie do twierdzeń):

bezgraniczność - rozrost przyrody jest nieograniczony, co widać, więc gdyby bezkres był ograniczony, wyczerpałby się (dedukcja)

Zasadą świata jest bezkres, apeiron, z którego przyroda powstała, powstaje i będzie zawsze powstawać, tracąc nieokreśloność w miarę wyłaniania się przyrody. Bezkres jest bezgraniczny, nieokreślony.

Jaka jest zasada (arche) świata? Jaka jest natura rzeczy?

W jaki sposób przyroda powstaje z bezkresu? Jak odbywa się przekształcanie się materii?

Co powoduje wyłanianie się przyrody?

Z bezkresu wyłaniają się przeciwieństwa (żywioły), zawarte w bezkresie, przeciwieństwa po wyłonieniu się z bezkresu oddzielają się [u Talesa wytłumaczeniem była transformacja - z wody ziemia, powietrze, ogień i wszystko inne]

Przyczyną zmian jest wieczny ruch, nieodłączny od materii (bezkresu), mający swoje prawa przekształcania się - najpierw wyłoniło się zimno i ciepło, które wywołały różne stany skupienia (ziemia - gęsta, woda i powietrze, ogień - lotny), ziemia znalazła się pośrodku jako najgęstsza, otoczona lżejszymi sferami

Jaka jest zasada (natura) rzeczy (przyrody)?

W jaki sposób przyroda powstaje?

Dlaczego przyroda powstaje?

Zasadą świata jest bezkres, ale określony - to powietrze.

Z powietrza tworzy się przyroda.

Przyczyną zmian jest wieczny ruch, powodujący zagęszczanie i rozrzedzanie się materii (rozproszone - niewidzialne, rozcieńczanie - ogień, kondensowanie - wiatr, chmura, woda, ziemia, kamień), a także ciepło i zimno, powodujące zmiany zagęszczenia materii

Obserwacja i dedukcja: powietrze wydaje się ilościowo nieskończone, dusza (tchnienie) utrzymuje ciało przy życiu - jest siłą, powietrze łatwo się zmienia i może przekształcać się w inne przedmioty, ruch towarzyszy materii, a ciepło i zimno ma wpływ na zmiany skupienia

Co jest zasadą świata (arche)?

Zasadą świata jest ogień, którego cechą jest stała zmienność (a nie tylko ruch i zmiany gęstości) - przemiany zachodzą „w dół” i „w górę” (ogień staje się powietrzem, wodą, potem ziemią, wodą, parą i ponownie ogniem).

Rzeczy stale przekształcają się w siebie nawzajem, nie ma granicy między przeciwieństwami i zjawiskami

• powszechna względność i relatywizm zjawisk (stała zmienność i ciągłość zjawisk, których własności są tylko chwilowe)

Co było na początku świata (z czego wyłoniła się natura)? Jaki jest stały składnik świata?

Natura jest ta sama i ciągle inna - nie ma bytu, jest tylko stawanie się.

Świat nie miał początku, nie ma stałego składnika - jest ciągłą zmianą. U podłoża zmian leży wewnętrzna siła - spór sprzeczności w jedności.

• powszechna zmienność zjawisk (wariabilizm, hieraklityzm)

Ogień to faza wiecznej przemiany.

• zmienność jako jedyna stała własność przyrody

Zmiany zachodzą zgodnie z rozumem - siłą kosmiczną, która rządzi światem, a człowiek ma w niej jedynie udział. Rozum sprawia, iż przeciwieństwa tworzą niewidoczną harmonię i uzupełniają się.

• rozumność przemian i harmonijność (ukryta) świata

Jaka jest natura rzeczy (podstawa przyrody)?

Jaka jest przyczyna przemian?

WARTOŚĆ POZNANIA ZMYSŁOWEGO: poznanie zmysłowe nie jest pewne („złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy mają dusze barbarzyńców”)

MORALNOŚĆ (DOBRE POSTĘPOWANIE):

istnieje moralność przeciętna (tłumu) i moralność wyższa (mędrców)

Co jest zasadą rzeczywistości (świata, przyrody)?

Zasadą świata jest ziemia

-> nowe znaczenie: jest wszystkim, bóstwem

Czym jest bóg/ bóstwo?

Bóstwo jest wszystkim (wszechświatem) - jest jedno, niezmienne (przypisywanych bogom przez ludzi), jest niematerialne, nieograniczone [lub: kula], wszechmocne, jest siłą wewnętrzną świata - porusza i kieruje nim, jest ziemią (to wynika z założeń - jeżeli bóstwo jest wszystkim, a zasadą - ziemia, to bóstwo jest ziemią)

• idea jedności i niezmienności oraz wewnętrznej siły świata

Jaka jest wartość poznania?

Prawda objawia się tylko stopniowo, nie należy zbytnio ufać zmysłom

• poznanie nie jest pewne

Jaka jest natura rzeczy?

Zjawiska zawierają przeciwieństwa, więc nie są obrazem bytu.

Byt jest wieczny (nie może go nie być), ciągły (przerwa w bycie byłaby niebytem), nieruchomy (ruch jest zmianą, byt się nie zmienia), niezmienny (zmiana mogłaby prowadzić do niebytu, a niebytu nie ma), niepodzielny (części bytu, nie będąc bytem, byłyby niebytem), stały i jeden (przeciwieństwo stawania się i mnogości), ograniczony we wszystkich kierunkach (kula). Jego częścią jest wewnętrzna siła (miłość).

• odejście od hylozoizmu (byt/ materia nie jest związany z ruchem/ zmianą)

Podstawą - rozumowanie (odrzucenie obserwacji)

Pytanie podstawowe: Co jest pewne? Coś jest. Wszystko co jest, jest bytem. Byt to to, co jest (istnieje).

Zasada tożsamości: Tylko to, co jest, istnieje. Byt jest, a niebytu nie ma. (z tego Parmenides wyprowadził wszystkie własności bytu)

Na czym polega poznanie?

Poznanie osiąga się poprzez rozum - wychodzi się od założonych a priori (przed doświadczeniem) przesłanek ogólnych i dochodzi się rozumem i dedukcją do wniosków. Zjawiska niezgodne z wnioskami rozumu nie są prawdziwe. Rozum, a nie zjawiska, dają właściwy obraz bytu.

• metoda dedukcyjna

Jaka jest relacja bytu i myśli?

Myśleć można tylko o tym, co jest, a ponieważ jest tylko byt, to myśl jest tożsama z bytem, bytem jest to, co może być pomyślane.

• tożsamość myśli i bytu (ale nie postrzeżeń i wyobrażeń z bytem)

Czym jest rozum? (umysł)

Rozum (umysł) ma naturę bierną i może tylko odtwarzać „coś istniejącego”, czyli byt.

• rozum (umysł) „dotyka” rzeczywistości i umożliwia poznanie myślowe bytu; dedukcyjna i dialektyczna metoda filozofowania

• oddzielenie poznania zmysłowego i myślowego

Jakie są własności bytu?

Byt jest wieczny (nieskończony w czasie), nieskończony przestrzennie, jedyny, niezmienny, nie doznający bólu a ni cierpienia

• dodawał nieskończoność przestrzenną i doskonałość (odporność na ból) bytu

Jaki jest byt?

Byt jest jeden i niezmienny, gdyż niemożliwa jest sprzeczność, mnogość, zmiana (w tym ruch).

Uzasadnienie dialektyczne (obalanie tez przeciwnych do bronionych, co potwierdza prawdziwość tez głoszonych). Negowanie doświadczenia.

Jaka jest natura rzeczy?

Rzeczywistość (przyroda) dzieli się na:

1. 4 podstawowe składniki proste (różne stany skupienia)- wieczne, niezmienne, niesprzeczne (niezmienne własności), czyli woda, powietrze, ogień, ziemia (4 żywioły, pierwiastki - początki chemii)

-> odejście od monizmu do pluralizmu (monizm był powszechny aż do czasów Empedoklesa), nawiązanie do koncepcji eleatów

2. składniki złożone - układy składników prostych, tworzące zmienne rzeczy (stąd zmienne własności)

-> nawiązanie do koncepcji jońskich, Heraklita

Jaka jest przyczyna przemian?

Materią, bytem (4 składnikami prostymi) poruszają dwie przeciwne, zewnętrzne siły: miłości i niezgody

-> odejście od hylozoizmu (rozdzielenie materii i siły, odejście od koncepcji siły tożsamej z materią, wewnętrznej), pogodzenie Parmenidesa i Heraklita

Ustrój świata zależy od aktualnej przewagi jednej z sił - stan pierwotny (brak siły, żywioły niezmieszane, ład), działanie niezgody (mieszanie żywiołów), stan chaosu (zmieszanie żywiołów), działanie miłości (rozdzielanie żywiołów) i powrót do stanu pierwotnego, i tak bez końca

-> odwieczność przemian w świecie, fazowość świata (fazy bez zmian i bez siły - eleaci; fazy zmian i działania sił - Heraklit)

Jaka jest natura rzeczy?

Rzeczywistość (przyroda) dzieli się na:

1. nieskończoną ilość składników podstawowych - zarodków, rzeczy (nają określone jakości, jest ich tyle co obserwowalnych zjawisk), które są wieczne, niezmienne, niesprzeczne (niezmienne własności),

-> odejście od monizmu do pluralizmu (monizm był powszechny aż do czasów Empedoklesa), nawiązanie do koncepcji eleatów

2. składniki złożone - układy wszystkich zarodków, w różnych proporcjach (dostrzega się zarodek dominujący), nieskończona ilość zarodków i jakości

-> nawiązanie do koncepcji jońskich, Heraklita (zmienność), Zenona (nieskończona podzielność bytów złożonych i jakości)

Jakie jest podłoże zmian?

Zmiany i różnorodność w przyrodzie są wynikiem działania zewnętrznej siły, która dała impuls powstania świata (wir) - to rozumny duch, który działał celowo (brak przypadku lub niepojętej konieczności) i po wytworzeniu wiru przestał interesować się światem

-> odejście od hylozoizmu, zewnętrzna siła rozumna i celowa (duch) - byt poza przyrodą (subtelna materia, typ zarodka, nie zmieszana z innymi)

Jaka jest natura rzeczy? Co jest przyczyną zmiany?

Byt jest niezmienny, bezsprzeczny, ale zgodny z doświadczeniem.

I. Byt składa się z atomów (-> żywioły Empedoklesa, zarodki Anaksagorasa):

• niepodzielne, niezmienne,

-> nawiązanie do eleatów

• mają tylko własności ilościowe, geometryczne (kształt, położenie i porządek: AN, A>, AN NA), nie mają jakości, ilość rodzajów atomów jest nieograniczona, [brak pojęcia grup atomowych (drobiny)]

-> odejście od Anaksagorasa, Empedoklesa (różna jakość)

• ruch jest własnością atomów (brak zewnętrznej siły) i podstawą wszelkiej przemiany,

-> powrót do hylozoizmu

• atomy znajdują się w próżni, która istnieje, bo jest niezbędna dla ruchu, jest podzielna w nieskończoność, atomy są niepodzielne

-> odejście od ciągłości materii

II. Atomy poruszając się wytwarzają zmienny obraz świata. Ciała to zjawiska złożone z atomów (atomy łączą się przez haki, odnogi, dziurki). Przyroda jest różnorodna, ruchoma i nieciągła, zbudowana z ruchomych i zróżnicowanych ilościowo atomów.

-> łączenie eleatów z jończykami (niezmienności bytu ze zmiennością zjawisk), powrót do hylozoizmu, materializm (uświadomiony i czysty - brak uduchowiania materii lub materializowania ducha), pluralizm? (wielość atomów - odejście od monizmu), nieciągłość materii

Jaki jest charakter zmian?

Wszelkie zmiany mają swoją przyczynę (mechaniczną, materialną), ale nie mają celu, są przypadkowe (rozum to tylko siła poznawcza człowieka, a nie duchowa siła napędzająca i rozumna; pierwsza przyczyna nie jest istotna)/

-> mechanicyzm, brak finalizmu, jednolitość w traktowaniu zjawisk (wszystkie są tej samej natury, są przyrodnicze, materialne- ziemia i niebo, ciało i dusza, uczucia i spostrzeganie)

Cel życia - najwyższe dobro;

Postępowanie dobre - prowadzące do najwyższego dobra

Najwyższe dobro - zadowolenie (stan harmonii, ciszy, spokoju ducha)

Kierownicza siła w dążeniu do najwyższego dobra - rozum

Środek osiągania najwyższego dobra - umiar

Dobre postępowanie - prowadzi do najwyższego celu, czyli zadowolenia (harmonia, cisza, spokój ducha), poprzez kierowanie się rozumem i umiar

-> eudajmonizm (dążenie do szczęścia), intelektualizm (kierowanie się rozumem)

Jaka jest natura rzeczy, czy jest tożsama z zasada bytu?

Byt jest dwoisty (->dualizm!)

I. Czynnikiem kształtującym, ograniczającym jest liczba, granica.

Liczba decyduje o własnościach.

Liczba jest kształtem, jedyna własność rzeczywistości to cechy ilościowe/ kształt (zjawiska takie jak dźwięk, kolor wynikają ze stosunków liczbowych i ruchu).

-> być może wpływ atomizmu (jedyne cechy atomów - ilościowe) oraz wierzeń (liczbom przypisywano w tym okresie określone symbole, łączono arytmetykę z geometrią),

Liczba jest zasadą i kierownikiem świata, dzięki niej powstaje ład i kształt, który jest stosunkiem liczbowym (proporcja i liczby). Liczba zawiera siłę (jest czynna) i znajduje się w przestrzeni (byt nie jest wszystkim, istnieje próżnia).

-> Liczba jest formą, zasadą!

II. Czynnikiem kształtowanym, ograniczanym jest bezkres

Bezkres nie potrafi z siebie nic wyłonić bez siły ograniczającej i kształtującej go. Bez liczby byłby tylko bezkresem.

-> Bezkres jest materią.

Jeśli byt jest dualistyczny, to jakie są podstawowe przeciwieństwa natury?

Podstawowe przeciwieństwa: granica (liczba) i bezkres, parzystość i nieparzystość, jedność i mnogość, prawo i lewo, męskość i żeńskość, spokój i ruch, linia prosta i krzywa, światło i ciemność, dobro i zło, kwadrat i figura podłużna

TWIERDZENIA

SPEKULACYJNE (wpływ Platona)

Symbolika liczb (1 - punkt, 2 - linia, 3 - płaska figura, 4 - ciało geometryczne, 5 - własności ciał fizycznych, 6 - życie, 7 - duch, 8 - miłość, 9 - roztropność, sprawiedliwość, 10 - doskonałość wszechświata).

Najdoskonalsze ciało - kula, więc świat jest kulą, dookoła której istnieje szereg sfer (kule koncentryczne) z przymocowanymi ciałami niebieskimi. Najdoskonalsza liczba - 10, więc musi być 10 planet (mimo że obserwacja pokazuje tylko 9).

OPARTE NA DOCIEKANIACH EMPIRYCZNYCH (typowe dla myśli pitagorejskiej) - OBSERWACJA I ROZUM

Ziemia jest kulista, nie może być obserwowana, lecz tylko ujmowana matematyczną myślą, horyzont to złudzenie (przewrót).

Ziemia porusza się albo wokół własnej osi, albo wokół słońca (nie wpadli na myśl o podwójnym ruchu ziemi)

Wszechświat jest próżnią, powietrze okala tylko ziemię, gwiazdy muszą mieć w sobie poruszającą siłę (nie pcha ich powietrze), nie poruszają się przypadkowo i z powodu zewnętrznej przyczyny. Ich prędkość jest w odwrotnym stosunku do odległości (analogia z harmonią w muzyce).

Wszechświat składa się z liczb, które mają właściwości liczbowe i tworzą stosunki harmonijne, więc musi być harmonią, panuje w nim regularność i ład, mimo pozorów sprzeczności.

-> Wszechświat jest kosmosem (harmonią).

• ZASADĄ ŚWIATA JEST LICZBA (OKREŚLONY KSZTAŁT), KSZTAŁTUJĄCA I OGRANICZAJĄCA BEZKRES, ZAWIERAJĄCA W SOBIE SIŁĘ I WCHODZĄCA W HARMONIJNE STOSUNKI; WSZECHŚWIAT JEST KOSMOSEM (HARMONIĄ); NOWY OBRAZ RZECZYWISTOŚCI I POCZĄTKI BADAŃ NAUKOWYCH; TWIERDZENIA RELIGIJNE O DUSZY, JEJ ROZDZIELNOŚCI OD CIAŁA I PRZEZNACZENIU

---