PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYIDUALNYCH.
30.09.2005
Różnice indywidualne - różnice między ludźmi w przebiegu zjawisk i prawidłowości dotyczących wszystkich ludzi.
Przykłady:
PRAWO OGÓLNE RÓŻNICE INDYWIDUALNE
W miarę wzrostu siły U różnych osób spadek ten jest mniej
bodźca spada czas reakcji. lub bardziej gwałtowny.
Po zniknięciu bodźca utrzymuje U różnych ludzi różna jest intensywność i
się obraz następczy (powidok). różny czas trwania powidoku.
Odpowiedzią na frustrację U różnych ludzi agresja może być różnie
jest agresja. silna, różnie przejawiana i różnie ukierunkowana.
PODSTAWOWE PROBLEMY PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH:
1) Jak opisywać różnice indywidualne?
CECHA --> [Author:G] - hipotetyczna dyspozycja człowieka warunkująca względną stałość pewnej klasy jego zachowań czy stanów.
TYP (kategoria) - klasa ludzi, którzy różnią się od innych określoną cechą lub zespołem cech.
2) Jak mierzyć różnice indywidualne?
Narzędzia psychometryczne - wyniki jednostkowe rozpatrywane na tle wyników grupy.
- testy (zbiory zadań)
- kwestionariusze
3) Jaka jest geneza różnic indywidualnych?
- wkład czynników dziedzicznych i środowiskowych
4) Jakie znaczenie mają różnice indywidualne?
Np.
Czy inteligencja zwiększa szanse na sukces zawodowy?
Jak temperament wpływa na radzenie sobie w sytuacjach trudnych?
Jakie cechy musi mieć dobry menadżer?
5) Pytanie o strukturę cech:
- o liczbę cech wystarczających do opisu
np. model PEN - trzy cechy osobowości: Psychotyczność, Ekstrawersja, Neurotyczność.
Model BigFive - pięć cech osobowości: ekstrawersja, neurotyczność, sumienność, ugodowość, otwartość na doświadczenia.
- o istnienie i naturę związków między nimi
6) Jak tworzyć typologię
Możliwe kryteria:
- pojedyncza cecha
(podejście biegunowe, np. ekstrawertyk - introwertyk;
podejście modalne, np. ekstrawertyk - ambiwertyk - introwertyk)
- przewaga jednej cechy nad drugą
(np. konwergentyk, dywergentyk)
- specyficzna konfiguracja cech skorelowanych
(podejście szufladkowe, np. schizotymik, cyklotymik, iksotymik)
- układ cech nieskorelowanych
(podejście wymiarowe, np. typologia umysłu wg Junga)
7) Różnice międzygrupowe - np. międzypłciowe, międzykulturowe.
ZAKRES PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH.
MOŻLIWOŚCI
- zdolności (wpływają na poziom wykonania zadań)
- temperament (wpływają na szybkość, energię działania)
PREFERENCJE
- style (określają sposoby działania, np. styl działania, styl poznawczy)
- zainteresowania (określają treści działania)
ZDOLNOŚCI:
Wyznaczniki efektywności uczenia się i wykonywania działań.
PODMIOTOWE ŚRODOWISKOWE
STAŁE ZMIENNE
INSTRUMENTALNE MOTYWACYJNE
ZDOLNOŚCI - to względnie stałe, podmiotowe, instrumentalne wyznaczniki efektywności uczenia się i wykonywania działań.
7.10.2005
PSYCHOMETRYCZNE KONCEPCJE STRUKTURY INTELEKTU.
Wielość definicji inteligencji:
- rok 1921 - 14 różnych definicji w 1 książce
- rok 1986, red. Sternberg i Detterman - 24 definicji
Klasyczne definicje inteligencji:
- A. Binet (1906)
INTELIGENCJA - zdolność rozumowania i wydawania sądów, o której stanowią:
- ukierunkowanie (planowanie procesu myślenia)
- adaptacyjność (dostosowanie strategii do wykonywanych zadań)
- krytycyzm (zdolność do krytycznego oceniania własnych myśli i działań)
- W. Stern (1921)
INTELIGENCJA - zdolność do adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań.
- C. Spearman (1927)
INTELIGENCJA - ogólna zdolność do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków, która opiera się na 3 podstawowych procesach:
- rozumienie doświadczeń (asymilowanie wiedzy do posiadanych struktur poznawczych, łączenie nowej wiedzy ze starą)
- edukcja relacji (wnioskowanie o relacjach: znajdowanie relacji między dwoma lub więcej obiektami)
- edukcja korelatu (wnioskowanie o współzależnościach i znajdowanie obiektów pozostających w danej relacji do danego obiektu)
np. edukcja relacji i korelatu:
cukier - słodki
cytryna - ?
edukcja relacji -> smak
edukcja korelatu -> kwaśna
- R.B. Cattel (1971)
INTELIGENCJA - zdolność wglądu w złożone korelacje między obiektami.
INTELIGENCJA - cechy wspólne:
- funkcje adaptacyjne: inteligencja oznacza zdolność przystosowania się do środowiska
- rola doświadczeń: inteligencja oznacza zdolność uczenia się a podstawie doświadczeń
- rola abstrakcji: zdolność dostrzegania relacji
- rola metapoznania: zdolność do sprawowania kontroli nad własnymi procesami poznawczymi
PSYCHOMETRYCZNE TEORIE STRUKTURY ZDOLNOŚCI:
Czy istnieje czynnik ogólny?
- C. Spearman (1927)
- czynnik g (general) - wpływa na efektywność wszelkich działań („energia mentalna”)
- czynniki specyficzne - odpowiedzialne za poszczególne działania
MODELE HIERARCHICZNE (Spearman):
Podstawowe założenie:
Istnieje czynnik g i zdolności niższego rzędu, o różnym poziomie ogólności (mniej i bardziej szczegółowe), skorelowane ze sobą w większym lub mniejszym stopniu.
Reprezentanci: („szkoła brytyjska”)
C. Burt, P.E. Vernon, R. Cattel
Współcześni:
J. Horn, J. Carroll
MODELE CZYNNIKÓW RÓWNORZĘDNYCH:
Podstawowe założenie:
Nie ma czynnika g (jest co najwyżej artefaktem statystycznym). Zdolności są niezależne od siebie i równoważne pod względem znaczenia.
Reprezentanci: („szkoła amerykańska”)
E.I. Thorndike, I.I. Thurstone, I.P. Guilford
PODSTAWOWA METODA BADAŃ NAD STRUKTURĄ ZDOLNOŚCI:
- ANALIZA CZYNNIKOWA - metoda statystyczna, służąca wyróżnianiu w ramach jakiegoś konstruktu (tu: inteligencji) hipotetycznych czynników składowych (tu: zdolności), oparta na badaniu układu wzajemnych korelacji między wynikami wielu różnych zadań umysłowych.
Gdy zachodzą istotne korelacje między wynikami bardzo różnych zadań => istnieje czynnik g
Brak korelacji między grupami zadań skorelowanych jedynie ze sobą => nie ma czynnika g
MODEL P.E. VERNON'a.
Czynnik g
Główne czynniki grupowe:
1) werbalno-szkolny
2) przestrzenno-manualny
Mniejsze czynniki grupowe:
Np. w grupie I: słowny, liczbowy, szkolny, …
w grupie II: przestrzenny, psychomotoryczny, techniczny, …
Czynniki specyficzne
R.B. CATTEL (1971), dwa czynniki G:
gf - inteligencja płynna - ogólny potencjał intelektualny uwarunkowany biologicznie
gc - inteligencja skrystalizowana - ogół zdolności uwarunkowanych doświadczeniem
Inteligencja skrystalizowana powstaje w wyniku angażowania potencjału inteligencji płynnej w określone rodzaje działań (teoria inwestowania).
Rozwój gf i gc:
J.I. HORN, S. HOMER (1992)
9 czynników drugiego stopnia:
1) rozumowanie Gf (indukcyjne, dedukcyjne)
2) wiedza kulturowa Gc
3) wiedza ilościowa Gq (rozumienie i stosowanie pojęć matematycznych)
4) pamięć krótkotrwała Gsm
5) pamięć długotrwała Glm
6) wizualizacja Gv (zdolność do korelacji wyobrażeniowej)
7) przetwarzanie słuchowe Ga (zdolność do ujmowania kolejności dźwięku, rytm)
8) szybkość przetwarzania Gs (w zadaniach niewierzących czasu reakcji)
9) szybkość odpowiadania CDs (w zadaniach wymagających myślenia)
TEORIE CZYNNIKÓW RÓWNORZĘDNYCH:
Struktura intelektu wg E.I. Thorndike'a (1920)
INTELIGENCJA:
1) abstrakcyjna - zdolności radzenia sobie ze światem idei
2) praktyczna - radzenie ze światem rzeczy
3) społeczna - radzenie ze światem ludzi
L.L. Thurstone (1938) - zdolności podstawowe:
1) rozumienie słów
2) płynność słowna
3) zdolności liczbowe
4) zdolności przestrzenne
5) rozumowanie
6) pamięć
7) szybkość spostrzegania
Podstawowe założenia modelu J.P. Guilforda:
1) Nie ma czynnika g. Zdolności są równorzędne i niezależne od siebie.
2) Każda zdolność da się opisać na 3 wymiarach:
- operacje
- treść (materiał na jakim te operacje są przeprowadzane)
- wytwór (produkt tej operacji)
3) Każda operacja może być przeprowadzona na każdym materiale i dać w efekcie każdy wytwór.
MODEL STRUKTURY INTELEKTU NOWSZA WERSJA MODELU
STRUKTURY INTELEKTU
5 rodzajów operacji umysłowych 6 rodzajów operacji umysłowych
4 rodzaje treści 5 rodzaje treści
6 rodzajów wytworów 6 rodzajów wytworów
5 x 4 x 6 = 120 zdolności 6 x 5 x 6 = 180 zdolności
Typy operacji umysłowych: Typy operacji umysłowych:
- poznawanie - poznawanie
- pamięć - zapamiętywanie
- wytwarzanie dywergencyjne - przechowywanie
- wytwarzanie konwergencyjne - wytwarzanie dywergencyjne
- ocenianie - wytwarzanie konwergencyjne
- ocenianie
Treści: Treści:
- figuralne (percepcyjno-wzrokowe) - wzrokowe
- symboliczne - słuchowe
- semantyczne - symboliczne
- behawioralne - semantyczne
- behawioralne
Wytwory: Wytwory:
- jednostki - jednostki
- klasy - klasy
- relacje - relacje
- systemy - systemy
- przekształcenia - przekształcenia
- implikacje - implikacje
14.10.2005
KONSEKWENCJE PRZYJĘCIA LUB ODRZUCENIA ISTNIENIA CZYNNIKA G.
Rozumienie inteligenci.
- inteligencja to zdolność ogólna
- inteligencja to suma (profil) zdolności
- istnieje wiele inteligencji (z których każda jest zbiorem zdolności potrzebnych w jakimś zakresie przystosowania)
Poglądy na rozwój inteligencji.
- rozwój polega na różnicowaniu się czynnika g (hipoteza Garretta)
- każda zdolność ma osobną genezę
Implikacje praktyczne.
- dla diagnozy
- dla edukacji
PSYCHOMETRYCZNY POMIAR INTELIGENCJI:
Typy zadań.
POMIAR INTELIGENCJI PŁYNNEJ
Warunek jaki musi spełniać test inteligencji płynnej:
-> niezależność wyników od doświadczeń osób badanych, osiągana dzięki:
- uniwersalności materiału zadań
- uniwersalności operacji potrzebnych do ich wykonania czyli „czystość kulturowa”
terminy: testy czyste kulturowo, neutralne kulturowo, sprawiedliwe kulturowo (culture free, culture fair)
Najbardziej znane testy pretendujące do miana „czystych kulturowo”:
R.B. Cattell - test of „g”: Culture fair (1 wyd.1950) (brak polskiej adaptacji)
Skale Matryc J.C. Raven'a
Krytyka testów czystych (neutralnych) kulturowo:
Materiał geometryczny nie jest uniwersalny kulturowo => testy Raven'a czy Cattell'a lub im podobne nie są neutralne kulturowo.
W ogólne nie ma ani kulturowo neutralnego materiału, ani kulturowo neutralnej czynności, a ponadto sama sytuacja badania testowego jest „obciążona kulturowo”=> nie da się stworzyć testu neutralnego kulturowo (co najwyżej zredukowany kulturowo - culture reduced)
Sama inteligencja jest określona kulturowo (w różnych kulturach co innego znaczy) => NIE WARTO starać się o tworzenie testów neutralnych kulturowo. Testy powinny być trafne kulturowo, dostosowane do kultury (culture relevant).
Klasyfikacja zadań występujących w testach inteligencji (zdolności):
Materiał zadań |
Wymagane działania umysłowe |
Przypuszczalny przedmiot pomiaru |
Figuralny (zw. geometrycznym) |
Rozumienie indukcyjne (klasyfikacja, szeregowanie, analogia) |
Inteligencja płynna |
Symboliczny, semantyczny (litery, symbole, liczby, słowa, zadania) |
Rozumienie indukcyjne Rozumienie dedukcyjne (np. sylogizmy) |
Zdolności rozumowania wchodzące w skład inteligencji skrystalizowanej (abstrakcyjno-logiczne) |
Liczbowy (liczby, symbole, tekstowe zadanie matematyczne) |
Działania arytmetyczne, porównanie, strukturalizowanie, problemów dotyczących relacji ilościowych |
Zdolności liczbowe (numeryczne) |
|
|
|
Werbalny (słowa, zadania) |
Rozumienie i produkowanie wyrazów, fraz i zdań, stosowanie reguł ortograficznych i gramatycznych) |
Zdolności werbalne |
Figuralny (obrazki, schematy, rzeczywiste przedmioty) |
Umysłowe reprezentacje przekształceń przemieszczeń fizycznych (np. analiza wzrokowa, rotacja wyobrażeniowa) |
Zdolności wzrokowo-przestrzenne |
Figuralny symboliczny semantyczny (cyfry, słowa, zadania, rysunki) |
Reprodukcja lub rozpoznawanie |
Pamięć bezpośrednia |
Werbalny, czasem (rzadko) percepcyjny |
Odtwarzanie wiadomości |
Zdolności przyswajania wiedzy |
21.10.2005
1. Testy inteligencji (zdolności) - cechy charakterystyczne:
- konwergencyjny charakter zadań (badany ma znaleźć odpowiedź z góry założoną przez konstruktora testu)
- normalizacja - statystyczny układ odniesienia (wyniki oceniane są na tle wyników grupy - próby normalizacyjnej)
- ujęcie ilościowe („w imię obiektywności”)
- standaryzacja - ujednolicenie zadań, procedury i sposobu oceny („w imię sprawiedliwości”)
2. Testy otwarte i testy zamknięte:
Np. co to znaczy „lojalny”?
Wadą jest trudność obiektywnej oceny odpowiedzi.
W testach zamkniętych są odpowiedzi do wyboru i wadą jest możliwość zgadywania oraz wątpliwości natury etycznej (zastawiamy na badanego „pułapki”).
3. Testy grupowe i indywidualne.
Cechy |
Testy grupowe |
Testy indywidualne |
ekonomiczność |
duża |
mała |
Wymagane kwalifikacje badających |
Niewielkie (każdy może badać) |
Duże (m.in. konieczny trening) |
Wymagane kwalifikacje badanych |
Stosunkowo duże |
Małe-> szerszy zakres zastosowania |
Łatwość standaryzacji warunków i procedury |
Stosunkowo duża |
mniejsza |
Możliwość zbierania danych obserwacyjnych |
Minimalna lub żadna |
doża |
4. Testy szybkości i testy mocy.
5. Testy werbalne i wykonaniowe (wykonawcze).
Historia testów:
1905 - pierwszy test: A. Binet i T. Simon (Francja), test dla dzieci na zamówienie władz oświatowych, aby wyłonić uzdolnione dzieci albo z trudnościami w nauce.
1912 - wprowadzenie pojęcia „iloraz inteligencji” W. Stern (Niemcy)
1916 - pierwsza wersja adaptacji amerykańskiej testów Bineta (M. Terman - początek Stanfordzkich Skal Bineta)
1917 - pierwsze testy grupowe (powstały na potrzeby armii amerykańskiej)
Wskaźniki stosowane w testach inteligencji i zdolności jako podstawa punktowania:
- poprawność odpowiedzi (najczęściej oceniana w skali 1-0, czasem 0-1-2, bardzo rzadko inaczej)
- szybkość odpowiedzi
= czas wykonywania zadań ( w testach szybkości)
= liczba zadań wykonanych w określonym czasie
= premie (dodatkowe punkty za szybsze wykonanie zadań)
Najczęstsze sposoby ujmowania wyników testowych:
- tradycyjne:
> wiek umysłowy (A. Binet) - wynik testu wyrażony wiekiem, w jakim jest przeciętnie uzyskiwany w populacji (dotyczy dzieci)
> klasyczny iloraz inteligencji (W. Stern) -
IQ=(wiek umysłowy: wiek życia)x100 (dotyczy dzieci)
- współczesne:
> centyle
> dewiacyjny iloraz inteligencji (D. Wechsler) i inne wyniki standaryzowane
Podstawowe zarzuty wobec testów:
- dotyczące zadań testowych:
> zadania niewymagające poszukiwania, selekcji i oceny informacji
> zadania mają charakter konwergencyjny
> zadania mierzą głównie „inteligencję akademicką” (między innymi ze względu na typowy materiał zadań, którym są liczby, słowa lub symbole)
> badany podlega sterowaniu zewnętrznemu
- dotyczące zasad diagnozy psychometrycznej:
> nieuwzględnianie istotnych cech jakościowych odpowiedzi
> pozorna „sprawiedliwość”
przykłady zmiennych różnicujących wyniki:
- wielkość zapotrzebowania na instrukcję
- koncentracja uwagi
- wielkość motywacji
- refleksyjność - impulsywność
- zapotrzebowanie na informacje zwrotne
- lęk testowy
- stosowanie statystycznego układu odniesienia ogranicza praktyczną użyteczność diagnozy
WNIOSKI:
- testy nie stanowią czystej miary możliwości intelektualnych, bo ich wyniki zależą także od innych czynników
- testy mierzą wydajność intelektualną
- główne cele stosowania testów to:
> selekcja (zwłaszcza zawodowa)
> wstępna orientacja stanowiąca punkt wyjścia diagnozy
- nie należy zarzucać testom, że nie nadają się do tego, do czego nie są przeznaczone
Kierunki modyfikacji testów:
- próby przybliżania zadań testowych do „życia”
- zmiana strategii doboru zadań (dbałość o trafność teoretyczną)
- analiza błędnych odpowiedzi
- indywidualizacja przebiegu badania, np. pytania o uzasadnienie odpowiedzi
- stopniowa pomoc (diagnoza „dynamiczna”)
28.10.2005
Zastosowanie komputerów w badaniach testowych:
1. Komputeryzacja procedury tradycyjnej (korzyści: precyzja rejestracji wyników, łatwość i szybkość oceny).
2. Testowanie adaptacyjne (CAT)
- dostosowanie zakresu badania do jakości odpowiedzi i psychometrycznych parametrów zadań („indywidualna droga po teście”)
- podawanie wskazówek dostosowanych do rodzaju błędów
Nowe oblicza inteligencji i poza inteligencją „akademicka”.
Thorndike - struktura intelektu
Inteligencja społeczna - to zdolność do rozumienia ludzi i radzenia sobie z nimi, warunkująca mądre postępowanie w kontaktach społecznych.
Rozwiązanie dwuczynnikowego modelu inteligencji społecznej (Thorndike)
Czynnik 1: poznawczy Czynnik 2: „działaniowy”
(rozumienie ludzi) (radzenie sobie w kontaktach)
- rozpoznawanie stanów emocjonalnych - przyswajanie sobie i stosowanie
i intencji innych ludzi reguł, norm społecznych
- rozumienie motywów postępowania - rozwiązywanie problemów
- przewidywanie zachowań interpersonalnych
- rozumienie relacji społecznych
H. Gardnem
Nie jedna lecz wiele odrębnych inteligencji
Typy inteligencji: językowa, logiczno-matematyczna, przestrzenna, muzyczna, cielesno-kinestetyczna (taniec, sporty), interpersonalna(rozumienie innych, pomoc, sprzedaż, reklama), intrapersonalna (rozumienie siebie samego-własnych emocji, pragnień, mocnych i słabych stron)
Inteligencja emocjonalna:
Twórcy pojęcia: P. Salovey i J.D. Mayer (1990)
Popularyzacja: Goleman
Inteligencja emocjonalna - zdolność do spostrzegania własnych i cudzych emocji, rozumienia ich i wykorzystywania uzyskanych na tej drodze informacji do kierowania własnym myśleniem i działaniem.
Może być traktowana jako podzakres inteligencji społecznej.
Niektóre czynniki odpowiedzialne za zmniejszenie prognostyczności tradycyjnie rozumianej inteligencji:
- zmienność warunków, wymagań, zadań => potrzeba nadążania za zmianami i ich wyprzedzania
- zwiększona konkurencyjność => potrzeba rywalizowania, znoszenia porażek
- nadmiar informacji => potrzeba dokonywania selekcji
- zespołowy charakter pracy => potrzeb współdziałania z innymi
- dywergencyjny charakter problemów => potrzeba otwartości i kreatywności
Adaptacyjne funkcje emocji i zagrożenia procesu adaptacji:
Funkcje: Zagrożenia:
Informacyjna - emocje informują Zniekształcenie obiektywnych
o wartości (ważności) bodźców informacji.
i wydarzeń.
Mobilizacyjna - emocje pobudzają Nadmierne pobudzenie prowadzące
do myślenia i działania. do dezorganizacji funkcjonowania.
Komunikacyjna - mocje wyrażone Nadmierne „odsłanianie się”,
na zewnątrz komunikują otoczeniu szkodzące jednostce i innym.
o stanie jednostki.
Umiejętności emocjonalne:
- um. konfrontowania subiektywnych doznań z obiektywną rzeczywistością
- um. regulowania poziomu pobudzenia
- um. kontrolowanego wyrażania emocji
Inteligencja emocjonalna warunkuje opanowanie tych umiejętności, a tym samym efektywność pełnienia funkcji regulacyjnych emocji (tak, by unikać związanych z nimi zagrożeń).
Komponenty inteligencji emocjonalnej:
- zdolność rozpoznawania i różnicowania emocji
- zdolność rozumienia emocji - ich źródeł i konsekwencji
- zdolność przewidywania emocji
- zdolność oceny emocji
- zdolność kontrolowania i regulowania emocji
Badania wskazują na istnienie czynnika ogólnego inteligencji emocjonalnej.
Np. empatia, asertywność, zdolność utrzymywania więzi interpersonalnych, umiejętność autoprezentacji (zwłaszcza niewerbalnej), odpowiedzialność społeczna, tolerancja na stres, kontrola impulsów, zdolność do samoregulacji nastroju, optymizm.
Sposoby pomiaru:
- inteligencji społecznej
- inteligencji emocjonalnej
- kompetencji społecznych i emocjonalnych
Testy: zadania na materiale „behawioralnym” (fotografie lub rysunki przedstawiające ludzi, opisy zachowań czy sytuacji społecznych itp.)
Testy sytuacyjne.
Samoopisowe kwestionariusze.
Techniki obserwacyjne.
Wskaźniki obiektywne (np. ilość kontaktów społecznych, pozycje socjometryczne)
Wady pomiaru testowego:
1. Wpływ innych zdolności na wyniki.
2. Trudność tworzenia kluczy do oceny odpowiedzi, możliwe kryteria:
> ocena sędziów kompetentnych
> częstość odpowiedzi w próbie normalizacyjnej
> kryteria obiektywne (w wypadku stosowania materiału „naturalnego”)
Wady pomiaru kwestionariuszowego:
1. Zależność wyników od adekwatności samowiedzy.
2. Podatność na wpływ aprobaty społecznej, możliwość oszukiwania.
Znaczenie inteligencji emocjonalnej (w świetle dotychczasowych wyników badań)
> Jest ważnym czynnikiem dobrostanu psychicznego - wpływa na samopoczucie, chroni zdrowie psychiczne.
> Ułatwia mobilizowanie się w sytuacjach zadaniowych, pokonywanie trudności, konstruktywne radzenie sobie ze stresem.
> Ułatwia kontakty społeczne.
> Warunkuje efektywne funkcjonowanie w zawodach wymagających kontaktów z ludźmi lub polegających na oddziaływaniu na ludzi.
4.11.2005
BIOLOGICZNE KONCEPCJE INTELIGENCJI.
Analogia między umysłem ludzkim a komputerem.
Poszukiwanie istoty inteligencji w:
- pojemności pamięci roboczej
- niezawodności procesu transmisji neuronalnej
- szybkość przetwarzania
ważne nazwiska:
- E. Hunt
- P.A. Vernon
- H.J. Eysenck
- A.R. Jensen
- T. Nettelback
Rola szybkości przetwarzania informacji:
- cecha podstawowa stanowiąca istotę inteligencji (kompensująca ograniczenia pamięci roboczej)
lub
- cecha wtórna pochodna od niezawodności systemu przetwarzania (odporności na zakłócenia transmisji neuronalnej)
Szybkość umysłowa (mental speed) jako wskaźnik inteligencji.
Prekursor: Francis Galton (1822-1911)
(związek inteligencji z prostymi funkcjami sensorycznymi, np. czasem reakcji)
propagator w USA: J. McKeen, Cattell
*renesans idei Galtona - lata 70
chronometryczny pomiar inteligencji (związany z szybkością)
założenie: inteligencja przejawia się w szybkości wykonywania elementarnych zadań poznawczych (ECT-> elementary cognitive tasks)
V = S : t
S - strategia, sposób rozwiązywania zadań
Główne typy ECT:
- zadania wymagające reakcji prostej (jeden bodziec-jedna reakcja)
- zadania wymagające reakcji z wyborem, (co najmniej dwa bodźce)
- wzrokowe przeszukiwanie serii
- porównywanie bodźców (np. długości dwóch linii) przy krótkim czasie prezentacji („czas inspekcji”)
- testy weryfikacji semantycznej, np.
A B
A jest przed B (tak/nie)
Wskaźniki stosowane w ECT:
- średni czas reakcji (często odróżniany od czasu ruchu)
- wariancje czasów reakcji (im krótszy czas i mniejsza wariancja, tym wyższa inteligencja)
- nachylenie krzywej czasu reagowania w sytuacjach poznawczych o wzrastającej wartości informacyjnej
- czas inspekcji (inspection time - IT) - czas potrzebny badanemu do rozróżnienia dwu prostych bodźców percepcyjnych (D. Vickers, T. Nettelbeck)
Zalety ECT:
- niezależność od doświadczeń (czystość kulturowa)
- ekonomiczność
- pomiar w jednostkach fizycznych („mocna” skala pomiarowa)
Wskaźniki trafności ECT:
- korelacje z testami inteligencji (często stosowany Test Matryc Ravena)
przeciętnie: od -0,30 do -0,50, czasem nawet Ok -0,80
ale takie bliskie 0 lub nawet dodatnie
korelacje te wzrastają wraz ze wzrostem:
- nasycenia testu czynnikiem g
- złożoności ECT
- zróżnicowania badanej grupy
- podobieństwo krzywych rozwojowych ECT i mierzonej testami inteligencji płynnej
Krytyka ECT jako sposobu pomiaru inteligencji:
1. Inteligencja (jako zdolność przystosowania się do warunków życia) przejawia się w sytuacjach złożonych.
2. W takich sytuacjach istotną rolę odgrywają strategie poznawcze:
- efektywność strategii
- giętkość strategii
3. Szybkość na niektórych etapach rozwiązywania problemów koreluje ujemnie z efektywnością.
Analiza komputerowa:
- szybkość przetwarzania => rola oprzyrządowania (hardware)
- strategie przetwarzania => rola oprogramowania (software)
Wskaźniki psychofizjologiczne inteligencji:
- Diagnoza inteligencji na podstawie zapisu EEG.
Potencjał wywołany:
Zmiana aktywności elektrycznej mózgu spowodowana nagłym zadziałaniem bodźca.
Cechy potencjałów wywołanych skorelowanych z inteligencją:
- amplituda piku P3 (P300) (korelacja dodatnia)
- czas atencji (korelacja ujemna)
- stopień złożoności (korelacja dodatnia)
- szybkość habituacji (korelacje dodatnie)
Tomografia pozytronowi:
- metabolizm glukozy podczas wykonywania zadań poznawczych (słabszy u osób bardziej inteligentnych)
18.11.2005
TRIARCHICZNA TEORIA INTELIGENCJI R.J. STERNBERG'A
TRIARCHIE - (gr.) tria' - trzy; `archie' - rządzona
Subteorie teorii triarchicznej:
Wyznaczniki inteligencji |
Zdolności |
Subteoria |
Świat zewnętrzny |
Praktyczne |
Kontekstu (dotyczy funkcji inteligencji) |
Świat wewnętrzny |
Analityczne |
Komponentów (dotyczy operacji intelektualnych) |
Doświadczenie |
Twórcze |
Doświadczenie (dotyczy przejawów inteligencji) |
Trzy typy myślenia odpowiadające zdolnościom wyróżnionym w triarchicznej teorii inteligencji:
Myślenie praktyczne - rozwiązywanie problemów wymagających zastosowania posiadanej wiedzy w codziennych sytuacjach (zastosuj....użyj....wykonaj).
Myślenie analityczne - rozwiązywanie żmudnych problemów za pośrednictwem manipulowania elementami problemu lub relacjami między nimi. (zanalizuj....porównaj....oceń).
Myślenie twórcze - rozwiązywanie nowych problemów (stwórz...wymyśl....zaprojektuj).
Subteoria Kontekstu - podstawowe tezy:
Funkcja inteligencji jest adaptacyjna do świata zewnętrznego.
Trzy formy adaptacji:
Dostosowanie się do wymagań środowiska;
Wybór środowiska;
Przekształcenie środowiska;
Zróżnicowanie wymagań środowiskowo - kulturowych (zróżnicowanie treści inteligentnych zachowań i form, jakie przybiera inteligencja).
Idea testów „czystych kulturowo” jest pozbawiona sensu.
Postulat: wykorzystanie kulturowo wyznaczonych treści inteligentnych zachowań (np. analiza ukrytych teorii inteligencji).
Subteoria Doświadczeniowa:
Dwa typy przejawów inteligencji
Radzenie sobie z nowością (rola „wglądu”).
Automatyzacja procesów przetwarzania informacji. Dwa rodzaje systemów przetwarzania informacji:
System ogólny - przetwarzanie przebiega w sposób świadomy, kontrolowalny, hierarchiczny.
Systemy lokalne - przetwarzanie przebiega w sposób automatyczny, niehierarchiczny.
Automatyzacja - przekazywanie przetwarzania do systemów lokalnych.
Odciążanie systemu ogólnego (wykorzystanie zasobów poznawczych).
Dwa typy zadań nadających się do mierzenia inteligencji:
Nietypowe, wymagające wglądu.
Wymagające szybkiego, bezbłędnego wykonywania uprzednio opanowanych czynności (np. liczenia, czytania itp.)
Subteoria Komponentów:
Podstawowy element struktury intelektu - komponent = elementarny proces przetwarzania informacji.
Charakterystyka inteligencji to opisywanie właściwości funkcjonowania komponentów.
Trzy podstawowe rodzaje komponentów:
Wykonawcze;
Nabywanie wiedzy;
Metakomponenty (komponenty „wyższego rzędu” - funkcja kontrolna nad reszta komponentów).
Przykłady komponentów wykonawczych:
Kodowanie (np. pojęciowe lub wyobrażeniowe);
Wnioskowanie („edukcji i relacji”);
Rozumowanie;
Zastosowanie („edukcji korelatu”);
Reagowanie;
Przykłady komponentów nabywanie wiedzy:
Selektywne kodowanie (przyjmowanie);
Selektywne kombinowanie (integrowanie);
Selektywne porównywanie;
Funkcje metakomponentów:
Dostrzeganie problemu;
Wybór komponentów wykonawczych;
Wybór formy reprezentowania informacji;
Wybór strategii łączenia komponentów;
Aktywacja uwagi;
Monitorowanie wykonania;
Odbieranie sprzężeń zwrotnych;
Łączą działanie i wiedzę;
Analiza komponentów procesu rozwiązywania zadań:
Punkt wyjścia - model rozwiązywania zadania, określający zaangażowane komponenty;
Cel diagnostyczny - ocena zgodności z modelem
Przykładowe pytania:
Czy występują wszystkie potrzebne komponenty?
Czy zajmują wystarczająco dużo czasu?
Jaka jest ich efektywność? (...)
Metoda - eksperymentalna dekompozycja procesu rozwiązywania zadań (np. chronometryczna)
Przykładowe sposoby:
Wyłączenie poszczególnych komponentów dzięki prezentacjom wstępnym;
Manipulowanie złożonością zadań; (...)
Na przykład: Model rozwiązywania analogii
Samochód (A) - Koła (B)
Człowiek (C) - Nogi (D)
Elementarne procesy:
kodowanie (rozpoznawanie terminów A, B, C, D) x
wnioskowanie (ustalanie relacji A do B) y
mapping - mapowanie (przeniesienie relacji A:B na drugą parę) z
zastosowanie ustalonej relacji ( do oceny D).
Chronometryczna dekompozycja procesu rozwiązywania analogii:
Czas łączny T = 4a + x + y + z + czas reakcji
Zakres prezentacji wstępnej: Czas wykonania zadania:
Pierwszy termin (A) T1 = 3a+x+y+z
Pierwsza para (AiB) T2 = 2a+y+z
Pierwsza para i pierwszy element T3 = a+z
drugiej pary (A,B i C)
a = T - T1
x = T1 - T2 - a
y = T2 - T3 - a
z = T3 - a
(czas reakcji zawsze taki sam)
25.11.2005
KONCEPCJE TEMPERAMENTU
Pierwsze prace nad temperamentem
Hipokrates V - IV w. p.n.e. - Zależność natury człowieka od proporcji podstawowych soków („humorów”) w organizmie.
Krew;
Flegma;
Żółć żółta;
Żółć czarna;
Galen II w. p.n.e. - Cztery podstawowe typy temperamentu: SANGWINIK (krew), FLEGMATYK (flegma), CHOLERYK (żółć żółta), MELANCHOLIK (żółć czarna).
Właściwości cech temperamentalnych najczęściej uwzględniane w definicjach temperamentu:
Biologiczne uwarunkowanie;
Wcześnie ujawniające się ( w onto- i filogenezie);
W znacznym stopniu stałe;
Ujawniające się głównie w reakcjach emocjonalnych i motoryce;
Określające, nie tyle treść, ile sposób zachowania, a w szczególności:
siłę (intensywność) reagowania;
szybkość i tempo reagowania.
Przykład dwu koncepcji konstytucjonalnych:
Typologia E. Kretschmera |
Typologia W.H. Sheldona |
||
Budowa ciała |
Temperament |
Budowa ciała |
Temperament |
1. Leptosomatyk (wysoki, chudy, wątły, zgarbiony) |
Schizotymik (zamknięty w sobie, sztywny) |
1. Ektomorfik (delikatny, wątły) |
Cerebrotonik (wrażliwy, skryty, męczliwy) |
2. Pyknik (otyły, niski) |
Cyklotymik (towarzyski, zmienny) |
2. Endomorfik (silny rozwój tkanki tłuszczowej) |
Wiscerotonik (towarzyski, pogodny) |
3. Atletyk (silnie umięśniony) |
Iksotymik (spokojny, niewrażliwy, mało plastyczny) |
3. Mezomorfik (silny układ mięśniowy) |
Somatotonik (aktywny, energiczny, niewrażliwy, agresywny) |
Koncepcja Pawłowa:
TEMPERAMENT = Typ układu nerwowego
Podstawowe właściwości układu nerwowego:
Siła układu nerwowego w zakresie pobudzenia (SPP) - zdolność komórek do pracy, czyli ich wydolność przejawiająca się w odporności na hamowanie ochronne (wpływ zmęczenia na odpowiednią reakcję komórek);
Siła układu nerwowego w zakresie hamowania (SPH) - zdolność do wytwarzania warunkowych reakcji hamulcowych (powstrzymywanie się, cierpliwość);
Równowaga - relacja miedzy siłą układu nerwowego w zakresie pobudzenia i hamowania.;
Ruchliwość (R) - szybkość zmian procesów nerwowych.
Typ temperamentu |
SPP |
SPH |
R |
Sangwinik (szybki, odporny, łatwo się przystosowuje) |
+ |
+ |
+ |
Flegmatyk (powolny, odporny, spokojny) |
+ |
+ |
- |
Choleryk (energiczny, nieodporny) |
+ |
- |
(+) |
Melancholik (mało odporny, bierny, podatny na załamania, zahamowany) |
- |
(-) |
(-) |
Niektóre tezy neopawłowistów (B.M. Tiepłow, W.D. Niebylicyn):
Siła układu nerwowego przejawia się nie tylko w wydajności, lecz także we wrażliwości (im silniejszy układ nerwowy, tym mniejsze wrażliwość);
Parametry czasowe zachowania, to:
zdolność procesu nerwowego do przechodzenia z jednego stanu w drugi (ruchliwość);
szybkość powstawania i znikania procesów nerwowych (labilność);
łatwość i szybkość wytwarzania się reakcji warunkowych (dynamiczność).
Cechy temperamentu w teorii A. Thomas'a i S. Chess (początek lat 50'tych):
Aktywność;
Rytmiczność (regularność);
Tolerancja do zbliżania się - wycofywania się;
Łatwość przystosowania (adaptacyjność);
Intensywność reagowania;
Próg reagowania;
Jakość nastroju;
Podatność na roztargnienie (rozpraszalność);
Zdolność do koncentracji (zasięg uwagi) i wytrwałość.
Typologia wg A. Thomas'a i S. Chess'a:
Dzieci łatwe - duża rytmiczność, tendencja do zbliżania się, duża łatwość przystosowania, pozytywny nastrój - 40% dzieci;
Dzieci trudne - mała rytmiczność, tendencja do wycofywania się, trudność przystosowania, negatywny nastrój - 10% dzieci;
Dzieci „wolno rozgrzewające się” - mała aktywność, mała intensywność reagowania, tendencja do wycofywania się - 15% dzieci;
Główna przyczyna trudności rozwojowych i przystosowawczych, to brak „dopasowania” między temperamentem a warunkami środowiskowymi!
J. Kagan - dwa typy temperamentu:
Dzieci wyróżnione na podstawie sposobu reagowania na wydarzenia (bodźce, osoby, sytuacje) nieznane:
Temperament zahamowany - nieśmiałość i powściągliwość (duża reaktywność);
Temperament niezahamowany - towarzyskość i spontaniczność.\
Podłoże fizjologiczne reaktywności pewnych struktur mózgowych -ciało migdałowate; podwzgórze, os: przysadka - nadnercze; układ siatkowaty, układ współczulny.
Model EAS A.H. Bussa i R. Plomina:
Składniki temperamentu:
Emocjonalność (Emotionality)
Niezadowolenie;
Strach;
Złość;
Aktywność (Acivity)
Siła i tempo reakcji ruchowych;
Towarzyskość;
U dzieci ponadto: Nieśmiałość - strach + mała towarzyskość;
Podstawowe tezy Teorii Aktywacji:
Każdy bodziec pełni dwie funkcje (D.O. Hebb):
Ukierunkowuje działanie (funkcja znaku);
Wywołuje pobudzenie (funkcja aktywacji);
W odpowiedzi na tak samo silny bodziec w różnych ludzi powstaje różnie silne pobudzenie.
Różnice te zależą od cechy zwanej aktywowalnością (ang. Arousability).
U podłoża tych różnic leży mechanizm fizjologiczny wzmacniania - tłumienia stymulacji.
Od poziomu pobudzenia zależą efektywność działania i samopoczucie człowieka.
Zależność ta ma charakter krzywoliniowy (odwrócone U) prawo Yerkesa - Dodsona.
Człowiek aktywnie dąży do uzyskania optimum pobudzenia.
Ludziom o różnej aktywowalności do uzyskania optimum potrzebna jest różna ilość stymulacji; wynikają stąd różnice indywidualne w zakresie zapotrzebowania na stymulację.
Koncepcje różnic indywidualnych nawiązujące do teorii aktywacji:
I. Model PEN H.J. Eysencka
P - psychotyczność
E - ekstrawersja
N - neurotyczność
PSYCHOTYCZNOŚĆ:
dziwaczność zachowania i myśli (dodatnia korelacja z oryginalnością i kreatywnością);
aspołeczność (chłód, brak empatii, agresywność)
brak lęku przed niebezpieczeństwem;
skłonność do psychozy (schizofrenii i dwubiegunowych zaburzeń afektywnych);
przypuszczalne podłoże fizjologiczne: obniżony poziom serotoniny i podwyższony poziom dopaminy.
EKSTRAWERSJA:
Introwersja Ekstrawersja
chronicznie podwyższony chronicznie obniżony
poziom pobudzenia poziom pobudzenia
unikanie stymulacji, „głód” stymulacyjny;
duża łatwość uwarunkowania mała podatność na warunkowanie
„przesocjalizowanie” „niedosocjalizowanie”
typ pośredni: ambiwertyk
NEUROTYCZNOŚC (EMOCJONALNOŚĆ):
napięcie, drażliwość;
lękliwość, depresyjność;
nieodporność na stres;
skłonność do dolegliwości somatycznych
podłoże fizjologiczne: wrażliwość autonomicznego układu nerwowego - sympatycznego (współczulnego)
przeciwieństwo: równowaga emocjonalna.
II. Model J. Graya - dwa podstawowe wymiary temperamentu.
Lęk i Intensywność
LĘK - duża intensywność reagowania na bodźce szkodliwe
Duża wrażliwość na sygnały kary
IMPULSYWNOŚĆ - duża intensywność reagowania na bodźce pożądane
Duża wrażliwość na sygnały nagrody
Podłoże fizjologiczne lęku:
- behawioralny układ hamujący, czyli układ karania (BIS)
Podłoże fizjologiczne impulsywności:
- behawioralny układ aktywacyjny (BAS)
BIS i BAS są związane z odmiennymi strukturami autonomicznymi mózgu.
Model Graya a wymiar INTROWERSJA - EKSTRAWERSJA
Lęk - brak impulsywności = introwersja
Brak lęku - impulsywność = ekstrawersja
III. MODEL C.R. CLONINGER'a.
Cztery wymiary temperamentu:
- unikanie szkody
- poszukiwanie nowości
- zależność od nagrody
- wytrwałość (odporność na zniechęcenia)
IV. M. ZUCKERMAN: TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ.
- istnienie różnic indywidualnych w optymalnym poziomie stymulacji
- duża reaktywność układu nerwowego (centralnego i autonomicznego) => stosunkowo niski optymalny poziom stymulacji => tendencja do unikania silnych doznań
- mała reaktywność układu nerwowego => stosunkowo wysoki optymalny poziom stymulacji => tendencja do poszukiwania doznań (silnych wrażeń i ryzyka)
KONCEPCJE AKTYWACYJNE - pokrewne wymiary
- Ekstrawersja (Eysenck) - Introwersja (Eysenck)
- Impulsywność ( Gray) - Neurotyczność (Eysenck)
- Poszukiwanie nowości (Cloninger) - Lęk (Gray)
- Poszukiwanie doznań (Zuckerman) - Unikanie szkody (Cloninger)
mechanizm fizjologiczny mechanizm fizjologiczny
wzmacniający stymulację tłumiący stymulację
(duża aktywowalność) (mała aktywowalność)
| |
duże pobudzenie małe pobudzenie
| |
małe zapotrzebowanie duże zapotrzebowanie
na stymulację na stymulację
2.12.2005
J. Strelau - REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT)
Temperament - to zespół cech osobowości względnie stałych, pierwotnie biologicznie zdeterminowanych, przejawiających się w formalnej charakterystyce zachowania, to znaczy w jego poziomie energetycznym i parametrach czasowych.
Cechy temperamentu w RTT J. Strelaua (wcześniejsza wersja koncepcji):
1. Cechy charakteryzujące poziom energetyczny zachowania:
- reaktywność - intensywność reagowania na bodźce
- aktywność - intensywność zachowań sprawczych (np. przygotowanie wykładu)
2. Parametry czasowe:
- szybkość reakcji (czas atencji)
- ruchliwość (łatwość nadążania za zmianami bodźców)
- trwałość (perseweratywność) - czas trwania reakcji po zaprzestaniu działania bodźca
- tempo przebiegu reakcji
- rytmiczność reakcji
po analizach czynnikowych zostały tylko:
- perseweratywność (głównie: trwałość)
- żywość (głównie: tempo i szybkość)
3. Ujemna korelacja między aktywnością a reaktywnością.
Duża intensywność reagowania Mała intensywność reagowania
(duża reaktywność) (mała reaktywność)
| |
zagrożenie nadmiarem pobudzenia zagrożenie niedoborem pobudzenia
| |
małe zapotrzebowanie na stymulację duże zapotrzebowanie na stymulację
| |
mała aktywność duża aktywność
Reaktywność w ujęciu J. Strelaua (wcześniejsza wersja RTT) a inne cechy temperamentu:
Wysokoreaktywni |
Niskoreaktywni |
Duża intensywność reagowania |
Mała intensywność reagowania |
Duża wrażliwość |
Mała wrażliwość |
Mała wydajność |
Duża wydajność |
Słaby układ nerwowy (Pawłow) |
Silny układ nerwowy |
Duża aktywność (Gray) |
Mała aktywność |
Małe zapotrzebowanie na stymulację (Zuckerman) |
Duże zapotrzebowanie na stymulację |
Częściej mała aktywność |
Częściej duża aktywność |
Introwersja |
Ekstrawersja |
Cechy temperamentu (nowsza wersja RTT):
1. Cechy energetyczne:
- wrażliwość sensoryczna - zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe o słabym nasileniu
- reaktywność emocjonalna - tendencja do silnego reagowania na bodźce emocjonalne, duża wrażliwość i mała odporność emocjonalna
- wytrzymałość - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysokostymulującej aktywności albo w warunkach działania silnej stymulacji zewnętrznej
- aktywność - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulującej lub do zachowań dostarczających stymulacji z otoczenia
2. Parametry czasowe:
- żwawość - tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania własnego tempa aktywności i łatwej zmiany zachowania w odpowiedzi na zmiany w otoczeniu
- perseweratywność - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowania, po zaprzestaniu działania bodźców czy sytuacji wywołujących te zachowania
Porównanie wcześniejszej i nowszej wersji RTT.
Rodzaj cech |
Wersja wcześniejsza |
Wersja nowsza |
Cechy energetyczne |
-reaktywność
- aktywność |
-reaktywność emocjonalna - wrażliwość sensoryczna - wytrzymałość - aktywność |
Parametry czasowe |
Ruchliwość: - perseweratywność - żywość |
- perseweratywność - żwawość |
Korelacje między cechami temperamentu.
linie ciągłe - korelacje +
linie przerywane - korelacje -
reaktywność emocjonalna - szybko powstają emocje
perseweratywność - bardzo długo zanim miną te emocje
I. REGULACYJNE FUNKCJE TEMPERAMENTU (RTT).
ROLA REAKTYWNOŚCI W REGULOWANIU STYMULACJI.
1. Reaktywność wyznacza charakter aktualnych procesów regulacji - stanowi o kierunku i wielkości odchylenia od optimum.
2. Reaktywność wpływa na względnie stałe tendencje jednostki.
Wysoka reaktywność Niska reaktywność
| |
częste doświadczanie częste doświadczanie
przestymulowania niedostymulowania
| |
zagrożenie nadmiarem zagrożenie niedoborem
stymulacji stymulacji
| |
tendencja do unikania tendencja do poszukiwania
i redukowania stymulacji stymulacji
3. Reaktywność wpływa na wielkość motywacji do regulowania stymulacji.
Wysoka reaktywność Niska reaktywność
| |
większa wrażliwość mniejsza wrażliwość na
na odchylenia od optimum odchylenia od optimum
| |
większa motywacja do mniejsza motywacja do
regulacji regulacji
09.12.2005 (cd. z 02.12.2005)
TEMPERAMENT (reaktywność) A DZIAŁANIE.
W sytuacjach trudnych wpływa na efektywność działania:
wysoka reaktywność => mniejsza efektywność (większa podatność na prawo Yerkesa-Dodsona)
dotyczy wszystkich typów sytuacji trudnych:
- deprywacji
- przeciążenia
- utrudnienia
- konfliktu
- zagrożenia
WYJĄTEK: sytuacje niedoboru stymulacji, np. nuda, monotonia.
W sytuacjach „normalnych” wpływa na styl działania.
Funkcje indywidualne stylu działania:
- godzenie wymagań zadania z temperamentalnie uwarunkowanymi potrzebami, co zapewnia efektywność funkcjonowania.
TEMPERAMENT (reaktywność) A STYL DZIAŁANIA.
Struktura funkcjonowania działania osób o róznej reaktywności:
Wysoko reaktywni |
Nisko reaktywni |
Styl „wspomagający”
|
Styl „prostolinijny
|
Struktura czasowa działania osób o róznej reaktywności:
Wysoko reaktywni |
Nisko reaktywni |
|
|
Preferowane warunki pracy:
Wysoko reaktywni |
Nisko reaktywni |
|
|
Koszty psychofizjologiczne:
Zmiany fizjologiczne i psychologiczne związane za zwalczaniem stresu pojawiającego się w skutek rozbieżności między wymaganiami zadaniowo - stymulacyjnymi a możliwościami (tu: temperamentalnymi) jednostki:
zmiany towarzyszące działaniu;
zmiany następcze.
Zmiany psychologiczne; np. podwyższony poziom lęku, poczucie zmęczenia; rezygnacja z innych niż praca dziedzin aktywności.
Zmiany fizjologiczne; np. wzrost ciśnienia; przyśpieszenie tętna (itp.).
TEMPERAMENT (reaktywność) A INNE CECHY OSOBOWOŚCI
(Cechy formalne a cechy treściowe)
Mechanizmy wpływu:
I.
Temperament (reaktywność)
Wielkość zapotrzebowania na stymulację
Rodzaj poszukiwanych i unikanych sytuacji i działań
Charakter doświadczeń konstytuujących osobowość
II.
Temperament (reaktywność)
Zachowanie dziecka
Reakcje otoczenia społecznego
Charakter doświadczeń konstytuujących osobowość
III.
Temperament (reaktywność)
Zachowanie dziecka
Oczekiwania wychowawców
Cele i środki wychowawcze
Osobowość
Niektóre hipotezy i dane empiryczne:
Wysoka reaktywność
|
Niska reaktywność |
|
|
TEMPERAMENTALNY CZYNNIK RYZYKA (chorób).
Brak zharmonizowania struktury temperamentu |
Wzór zachowania (wywodzi się z wychowania, nabyty) |
Skłonności do chorób |
|
„A” pośpiech, niecierpliwość, duża potrzeba osiągnięć; rywalizacja, agresja (często tłumiona). |
Zwiększone ryzyko chorób wieńcowych; zwiększone ryzyko choroby wrzodowej. |
|
„C” tłumienie ekspresji, ugodowość, nadmierny konformizm, brak poczucia kontroli, skłonność do „poświęcania się”. |
Zwiększone ryzyko choroby nowotworowej; (K: piersi; M: płuc) |
(Wzór „B” - tzw. prawidłowy)
INTERAKCJE TEMPERAMENTU I ODDZIAŁYWANIA ŚRODOWISKOWO - WYCHOWAWCZE.
ZnS - temperamentalne uwarunkowanie zapotrzebowania na stymulację;
S - stymulacja związana z warunkami życia;
W - charakter oddziaływań wychowawczych.
Konfiguracje: |
ZnS |
S |
W |
Optymalna: |
Duże |
Mała |
Stymulujące aktywność |
Nerwicogenna: |
Małe |
Duża |
Stymulujące aktywność |
Psychopatyzująca: |
Duże |
Mała |
Ograniczające aktywność |
16.12.2005
POMIAR CECH TEMPERAMENTU
Laboratoryjna diagnoza reaktywności - przykładowe wskaźniki:
próg wrażliwości (wielkość bodźca potrzebnego do wywołanie reakcji) np. próg fosfenu, (czyli: drażnienie bardzo słabym prądem oka i powstawanie efektu jasności, mimo przebywania w ciemności);
wielkość reakcji; np. indeks alfa w zapisie EEG w stanie spoczynku (mniejszy u wysoko reaktywnych);
podatność na hamowanie ochronne; np. szybkość pojawianie się oznak hamowania ochronnego przy wielokrotnym powtarzaniu bodźca;
czas reakcji na bodźce słabe; np. nachylenie krzywej czasu reakcji motorycznej na bodźce o wzrastającej sile (bardziej stroma u nisko reaktywnych);
Laboratoryjna diagnoza ruchliwości - przykładowe wskaźniki:
czas trwania obrazu następczego (powidok); im dłużej trwa tym mniejsza ruchliwość;
krytyczna częstotliwość migotania; ruchliwi dłużej widzą migotanie (odstępy między błyskami bardzo małe);
krytyczna częstotliwość zmiany bodźców; niezbędna do nadążania z reakcjami;
łatwość przeróbki znaczenia sygnałowego bodźców; zmiana reakcji np. przycisku w odpowiedzi na dany bodziec.
Wady laboratoryjnych metod diagnozy temperamentu:
Konieczność posiadania specjalnej aparatury i odpowiednich umiejętności technicznych.
Niehumanitaryzm niektórych procedur (zwłaszcza wykorzystujących zjawisko hamowania ochronnego).
Niemożliwość diagnozowania wszystkich cech temperamentu (np. aktywności).
Niemożność badania osób wykazujących lęk przed warunkami laboratoryjnymi, zwłaszcza dzieci.
Utrudnienie diagnozy wskutek zjawiska parcjalności: zależność cech reakcji od rodzaju zaangażowanego analizatora i efektora, (czyli od rodzaju stosowanego bodźca i rodzaju mierzonej reakcji). Jest to przejaw różnic intraindywidualnych (wewnątrzindywidualnych - w zakresie formalnych cech reagowania).
Sytuacje neutralne szczególnie diagnostyczne przy obserwowaniu cech temperamentu:
Reaktywność (reaktywność emocjonalna, aktywność, wytrzymałość, wrażliwość sensoryczna):
trudne (wysokoreaktywny gorzej sobie radzi);
bogate w stymulacje sensoryczną (hałas, tłok - wysoko reaktywni unikają takich sytuacji);
monotonne (niskoreaktywni źle sobie radzą) lub zmienne (wysokoreaktywni źle sobie radzą);
wymagające podejmowania ryzyka;
wymagające podejmowania odpowiedzialności;
związane z podleganiem ocenie lub/i rywalizacją;
sytuacja ekspozycji społecznej.
Ruchliwość ( żywotność, perseweratywność):
nowe, wymagające zmiany wcześniejszych sposobów zachowania czy przyzwyczajeń;
wymagające szybkiego czy częstego przechodzenia od jednej czynności do innej;
wymagające szybkiego działania;
sytuacje przechodzenia od aktywności do bierności i odwrotnie.
Kwestionariusze do pomiaru temperamentu i zapotrzebowania na stymulację:
PTS - Pavlovian Temperament Survey (J. Strelau i wsp.)
Skale;
SPP - Siła procesu pobudzenia;
SPH - Siła procesu hamowania;
R - Ruchliwość;
57 twierdzeń po 19 na skalę; forma odpowiedzi 4 stopniowa ( bez „nie wiem”)
FCZ-KT - Formalna Charakterystyka Zachowania (B. Zawadzki i J. Strelau)
Skale:
Żwawość;
Perseweratywność;
Wrażliwość sensoryczna;
Reaktywność emocjonalna;
Wytrzymałość;
Aktywność.
120 twierdzeń po 20 na skalę, forma odpowiedzi tak/nie.
Kwestionariusz Temperamentu - EAS Emotionality, Activity, Sociability (A.H. Buss i R. Plomin; adaptacja W. Oniszczenko)
Skale:
Niezadowolenie;
Strach;
Złość;
Aktywność;
Towarzyskość.
20 twierdzeń po 4 na skalę; forma odpowiedzi: zdecydowanie nie; raczej nie; nie wiem; raczej tak; zdecydowanie tak.
Skala Poszukiwania Wrażeń - SSS Sensation Seeking Scale (M. Zuckerman; adaptacja: E. Oleszkiewicz - Zsurzs)
Skale:
Ogóle zapotrzebowanie na stymulację;
Poszukiwanie grozy i przygody (TAS);
Poszukiwanie doznań (ES);
Rozhamowanie (DIS);
Wrażliwość na nudę (BS);
W wersji polskiej dodatkowo:
Zapotrzebowanie na stymulację intelektualno - poznawczą;
68 par stwierdzeń; format odpowiedzi : wybór jednego z twierdzeń.
Kwestionariusz Wymiarów Temperamentu DOTS-R (M. Windle i R.M. Lermer; adaptacja: Śliwińska, Zawadzki, Strelau)
Skale:
Ogólny poziom aktywności;
Aktywność w czasie snu;
Zbliżanie się - Wycofywanie się;
Elastyczność - Sztywność;
Jakość nastroju;
Regularność snu;
Regularność jedzenia;
Regularność codziennych nawyków;
Skupienie;
Wytrwałość.
57 twierdzeń; format odpowiedzi 4 stopniowy (bez „ nie wiem”).
Skale ocen do pomiaru temperamentu (przykład):
Kwestionariusz Temperamentu EAS dla dzieci (3-11 lat):
Wersja I - ocena dokonywana przez nauczycieli;
Wersja II - ocena dokonywana przez rodziców;
Skale:
Emocjonalność;
Aktywność;
Towarzyskość;
Nieśmiałość;
20 pozycji po 5 na skalę; format odpowiedzi: zdecydowanie nie; raczej nie; nie wiem; raczej tak; zdecydowanie tak.
06.01.2006.
GENEZA RÓZNIC INDYWIDUALNYCH
Jaki jest udział czynników genetycznych i środowiskowych w wyjaśnianiu wariancji fenotypowej?
Wariancja fenotypowa
Wariancja fenotypowa = zmienność ( w zakresie takiej czy innej cechy), z jaką mamy do czynienia w populacji.
SF²= SG² + SŚr²
SG² - wariancja genetyczna (zmienność, za którą odpowiedzialne są czynniki genetyczne);
SŚr² - wariancja środowiskowa (zmienność, aż którą odpowiedzialne są czynniki środowiskowe);
Składniki wariancji genetycznej:
SG² = SA² + SNA²
SA² - wariancja genetyczna addytywna (zmienność, za którą odpowiedzialne są geny przekazywane przez rodziców);
SNA² - wariancja genetyczna nieaddytywna (zmienność, za którą odpowiedzialne są interakcje między genami).
Wskaźnik odziedziczalności:
h² = SG² : (SG² + SŚr²)
Teoretycznie może przyjmować wartości od 0-1 (0% - 100%).
Interpretacja wskaźnika odziedziczalności:
informuje o tym w jakim stopniu czynniki genetyczne odpowiadają za różnice między jednostkami;
nie może być odnoszony do pojedynczych osób (!);
dotyczy określonej populacji (dla której został obliczony w określonym czasie historycznym).
Metody badań nad genezą różnic indywidualnych.
Metody genetyki zachowania:
badania bliźniąt i inne badania rodzinne;
badania adopcyjne.
Badania środowiskowe:
porównywanie cech osób żyjących w różnych warunkach środowiskowych;
badania wpływu zmiany czynników środowiskowych.
Ad 1.
Rola czynników genetycznych w genezie różnic indywidualnych.
Cel badań genetyki zachowania: wykazanie związku między podobieństwem w zakresie psychologicznym (np. w zakresie inteligencji czy temperamentu), a podobieństwem genetycznym - im większe podobieństwo genetyczne, tym wyższa korelacja cech (np. inteligencji czy temperamentu).
Stopień pokrewieństwa genetycznego, a korelacje ilorazów inteligencji:
Rodzaj pokrewieństwa |
Procent wspólnych genów |
Średnia korelacja |
|
100
50
50 50 25
25
12,5 100
0
|
0,86
0,60
0,47 0,42 0,27
0,31
0,15 0,72
0,19 |
Przykładowe korelacje między bliźniętami mono - i dyzygotycznymi w zakresie temperamentu:
Cecha |
MZ |
DZ |
|
0,46 - 0,65 0,33 - 0,58 0,63 0,62 0,53 |
0,14 - 0,28 0,02 - 0,26 0,12 -0,13 -0,03 |
Obliczanie wskaźnika odziedziczalności na podstawie badań nad bliźniętami MZ i DZ wychowanymi razem.
Formuła Falconera
h² = 2 (rM - rP)
Dla inteligencji według danych z wcześniejszej tabeli:
h² = 2 (0,68 - 0,60) = 0,52 (52%)
Nowsza metoda - analiza dopasowania danych empirycznych do modeli teoretycznych zakładających wkład różnych grup czynników do wariancji fenotypowej.
Przeciętne oszacowanie wskaźników odziedziczalności w świetle dotychczasowych badań:
Czynnik |
Wskaźnik odziedziczalności |
|
50% 44% 29% 35% 28% badania Cloningera 30 - 50% przeciętnie 30% badania Zuckermana 48 - 59% badanie Zuckermana 59% badania Kagana 62% |
Zależność wskaźnika odziedziczalności od rodzaju mierzonej cechy:
Np. czynnik = 98%
W tym: 51 - 64% - zdolności werbalne i szybkości percepcyjnej, oraz 32 - 44% - zdolności pamięciowych.
Wzrost wskaźnika odziedziczalności z wiekiem:
Np. w zakresie inteligencji:
U dzieci: 40%
U dorosłych: 60% (w wieku podeszłym ponad 60%)
Główne zarzuty w odniesieniu do klasycznych metod genetyki zachowania:
O podobieństwie rodzinnym decyduje też wspólne środowisko (wspólne środowisko zwiększa korelacje miedzy członkiem rodziny, specyficzne - zmniejsza);
Środowisko bliźniąt MZ jest bardziej podobne niż bliźniąt DZ (razem w jednych warunkach od poczęcia, później traktuje się ich tak samo);
Identyczność genetyczna bliźniąt MZ nie jest pewna;
Warunki życia płodowego bliźniąt MZ mogą się różnić.
Najważniejszy argument przemawiający za rolą czynników genetycznych:
Korelacja w zakresie inteligencji między bliźniętami MZ wychowanymi osobno (0,72) jest wyższa niż między bliźniętami DZ wychowanymi razem (0,60).
Ad.2.
Rola czynników środowiskowych w genezie różnic indywidualnych w zakresie inteligencji.
Porównywanie inteligenci różnych grup środowiskowych:
Wieś - Miasto (wieś słabiej niż miasto);
Grupy różniące się statusem społeczno - ekonomicznym;
Różnice rasowe;
Rola pozycji w rodzinie;
Ocena efektywności oddziaływań stymulujących rozwój intelektualny:
Wyniki WISC-R a miejsce zamieszkania dzieci (6-16rż) - polska normalizacja koniec lat 80.
Miejsce zamieszkania |
Średnia IQ dzieci |
Duże miasto ponad 100tys. |
105,5 |
Małe miasto poniżej 100 tys. |
101,8 |
Wieś |
94,6 |
Interpretacja środowiskowa: lepsze warunki rozwoju intelektualnego w mieście.
Możliwa interpretacja genetyczna: efekt selekcyjnej migracji.
Wyniki WISC-R a wykształcenie rodziców - polska normalizacja koniec lat 80):
Wykształcenie rodziców |
Średnie IQ dzieci |
Wyższe |
111,6 |
Średnie |
102,7 |
Zasadnicze zawodowe |
97,5 |
Podstawowe |
92,6 |
Interpretacja środowiskowa:
dobre warunki ekonomiczne sprzyjają kształceniu i „korzystaniu z kultury”;
kształcenie rozwoju inteligencji;
wykształcenie rodzice stwarzają lepsze warunki rozwoju intelektualnego dziecka.
Możliwa interpretacja genetyczna:
inteligencja ułatwia zdobycie wysokiego SES (w tym wykształcenia) i jednocześnie jest przekazywana dzieciom.
Różnice rasowe:
Fakt: w badaniach amerykańskich stwierdzono różnice w zakresie IQ między Białymi a Czarnymi obywatelami rzędu I odchylenia standardowego (15 ptk.)
Interpretacja środowiskowa: niższy SES mniejszości rasowych.
Interpretacja genetyczna: A.R. Jensen - powszechnie odrzucona.
Inteligencja a pozycja w rodzinie:
Wyniki badań: wyższa inteligencja dzieci starszych (zwłaszcza najstarszych) niż młodszych (zwłaszcza najmłodszych);
Interpretacja związku między inteligencją a pozycją w rodzinie:
model konfluencyjny R. Zająca (rola „poziomu intelektualnego domu”)
wpływ roli społecznej „starszego” („tutora”)
Przykład badań nad efektywnością oddziaływań reedukacyjnych:
klasyczne badania Skeelsa (1966)
Miejsce pobytu |
IQ w 2 r.ż. |
IQ w 3 r.ż. |
Dzieci pozostawione w „złym” sierocińcu (n=12) |
87 |
60 |
Dzieci przeniesione do specjalnej placówki (n=13) |
64 |
92 |
Badania nad efektywnością programu Head Start (od roku 1965).
Rola czynników środowiskowych w genezie różnic indywidualnych w zakresie temperamentu.
Koncepcja A. Eliasza.
Mechanizmy zamiany temperamentu pod wpływem czynników środowiskowych (regulacja stymulacji na poziomie fizjologicznym)
według sprzężenia zwrotnego ujemnego („regulacja aktywna”)
zbyt małe pobudzenie (niedobór stymulacji)
↓
wzrost wrażliwości (= wzrost reaktywności)
zbyt duże pobudzenie (nadmiar stymulacji)
↓
wzrost odporności na bodźce silne (= obniżenie reaktywności)
według sprzężenia zwrotnego dodatniego („regulacja bierna”)
zbyt małe pobudzenie (niedobór stymulacji)
↓
spadek wrażliwości (= spadek reaktywności))
zbyt duże pobudzenie (nadmiar stymulacji)
↓
spadek odporności, wzrost wrażliwości (= wzrost reaktywności)
Badania weryfikujące model Eliasza:
Porównanie reaktywności osób żyjących i pracujących (uczących się) w różnych warunkach stymulujących:
Miejsce zamieszkania:
Dzielnice śródmiejskie (Katowice, Chorzów) - duże nasilenie hałasu, duża gęstość zabudowy;
Dzielnice podmiejskie;
Miejsce pracy:
Warunki trudne („ciężkie” oddziały huty „Katowice”; hałas, zagrożenie fizyczne, wysoka temperatura);
Warunki lżejsze;
Miejsce nauki:
Szkoły duże;
Szkoły małe;
Weryfikacja პ ogólne hipotezy:
Młodzież:
Osoby mieszkające i uczące się w bardziej stymulujących warunkach będą mniej reaktywne (regulacja według ujemnego sprzężenia zwrotnego; „uodparniający” wpływ silnej stymulacji).
Dorośli:
Osoby mieszkające i pracujące w bardziej stymulujących warunkach będą bardziej reaktywne (regulacja według dodatniego sprzężenia zwrotnego; „uwrażliwiający” wpływ silnej stymulacji.
Badania międzykulturowe B. Zawadzkiego.
Badanie próby pochodzącej z 8 krajów: Holandia, Korea południowa, Niemcy, Polska, Rosja, USA, Ukraina, Włochy.
Pomiar: Temperament FCZ-KT;
Stwierdzono różnice międzypopulacyjne w zakresie temperamentu, odnoszone do różnic kulturowych, społeczno - ekonomicznych, demograficznych np. gęstość zaludnienia, PKB, niestabilność ekonomiczna.
Ogólne wnioski:
międzypopulacyjne zróżnicowanie cech temperamentu wynika głównie z odmiennych środowiskowych warunków życia tych populacji;
silnie stymulujące warunki środowiskowe prowadzą do obniżenia możliwości przetwarzania stymulacji; w szczególności: silna stymulacja fizyczna Ⴎ obniżenie wytrzymałości, obniżenie aktywności; silna stymulacja emocjonalna Ⴎ podwyższenie reaktywności emocjonalnej, obniżenie aktywności.
Wpływ genotypu na środowisko
pasywny - rodzice biologiczni tworzą środowisko odpowiadające genotypowi dziecka (ponieważ robią to zgodnie z własnymi, genetycznie uwarunkowanymi preferencjami);
reaktywny („ewokacyjny”) - genetycznie uwarunkowane zdolności dziecka wywołują określone reakcje otoczenia;
aktywny - dziecko w zależności od swego genotypu odbiera i dobiera środowisko.
13.01.2006.
RÓŻNICE INTRAINDYWIDUALNE
Różnice intraindywidualne - zróżnicowanie u jednej i tej samej osoby poziomu nasilenia pewnych cech szczegółowych wyróżnionych w ramach szerszego konstruktu.
Przykłady różnic intraindywidualnych:
zróżnicowanie zdolności pamięciowych w zależności od analizatora zaangażowanego w odbieranie informacji (np. pamięć wzrokowa i słuchowa);
zróżnicowanie profilu inteligencji skrystalizowanej;
zróżnicowanie poziomu myślenia konwergencyjnego i dywergencyjnego (typologia konwergentyk - dywergentyk);
parcjalność cech temperamentu - zależność cech reakcji (np. intensywność) od rodzaju analizatora (np. wzrokowy, słuchowy) i efektora (np. reakcja ruchowa, wzrost tętna, zmiana w zapisie EEG);
zróżnicowanie intraindywidualne zapotrzebowania na różne rodzaje stymulacji (Zuckerman):
poszukiwanie grozy i przygód ( stymulacja płynąca z aktywności fizycznej lub zagrożenia zdrowia i życia);
poszukiwanie doznań (stymulacja płynąca z silnych lub niezwykłych doznań zmysłowych);
rozhamowanie (stymulacja płynąca z łamania prawa czy norm społecznych);
wrażliwość na nudę;
wymiary postulowane przez innych autorów: poszukiwanie stymulacji intelektualno - poznawczej, oraz stymulacji społecznej;
zróżnicowanie intensywności reagowania na bodźce szkodliwe (lęk) i bodźce pożądane (impulsywność) (Gray);
brak wyraźnych korelacji między wrażliwością sensoryczną, a reaktywnością emocjonalną (Zawadzki i Strelau);
zróżnicowanie cech temperamentu ujawnianych w interakcji ze środowiskiem fizycznym i społecznym (Rusałow)
Koncepcja W.M. Rusałowa
Cztery podstawowe cechy temperamentu:
ENERGICZNOŚC - potrzeba aktywności i stopień angażowania się w interakcje ze środowiskiem;
PLASTYCZNOŚĆ - łatwość przechodzenia od jednego programu zachowań do drugiego;
TEMPO - szybkość reakcji programów działania (zarówno operacji umysłowych jak i motorycznych)
EMOCJONALNOŚĆ - wrażliwość emocjonalna na sygnały rozbieżności między planowanymi a osiąganymi wynikami działania.
Założenia:
Poziom tych cech u danej osoby może być zróżnicowany w zależności od tego, czy chodzi o interakcję ze środowiskiem społecznym, czy fizycznym.
Kwestionariusz Struktury Temperamentu W.M. Rusałowa. Polska adaptacja Zawadzki i Strelau.
Skale:
Ergiczność przedmiotowa / społeczna;
Plastyczność przedmiotowa / społeczna;
Tempo przedmiotowa / społeczna;
Emocjonalność przedmiotowa / społeczna;
Aprobata społeczna (skala kontrolna)
31
(właściwość, atrybut, czynnik, wymiar, dymensja, zmienna)
PRACTICAL
ANALITIC
CREATIVE
Apply...
Use...
Utility...
Create...
Invent...
Design...
Analize...
Compare...
Evaluate...
4a
Emocjonalność