SŁOWNIKI JĘZYKA POLSKIEGO W SYNCHRONII I DIACHRONII
1. w średniowieczu odbywało się glosowanie tekstów i używanie w nich wyrazów synonimicznych, np. przy przekładaniu poszczególnych wyrazów tekstu łacińskiego;
2. glosy spotkane są w aktach, dokumentach, kazaniach i utworach literackich; właściwymi, odrębnymi, ale pierwotnymi słownikami były mammotrepty (lub mammotrekty) - łac. mammothreptus `karmiony piersią', które zawierały wyrazy łacińskie z objaśnieniami polskimi. Najstarszym zachowanym mamotreptem jest wokabularz trydencki z 1424 roku; zawiera 500 wyrazów łacińskich z polskimi odpowiednikami; łac. vocabulum `słowo, nazwa';
3. w Polsce pierwszy słownik drukowany opracował Franciszek Mymer; Dicconarius trium linguarum: Latanie, Teutonicae et Polonicae, ukazał się w 1528 r. w Krakowie;
4. w XVI w. najwybitniejszym dziełem jest słownik łacińsko-polski Jana Mączyńskiego, ukazał się w Królewcu w 1564 roku, pt.: Lexicon Latino-Polonicum; liczy ponad 1000 stron i około 20 700 wyrazów polskich, ale hasłem jest wyraz łaciński; W. Kuraszkiewicz stworzył indeks występujących tam wyrazów polskich; to słownik gniazdowy; tłumaczone są pojedyncze wyrazy, ale i zwroty i zestawienia wyrzowe;
5. najwybitniejszym osiągnięciem słownikarstwa XVII wieku jest dzieło Grzegorza Knapiusza (Knapskiego) Thesaurus Polono-Latino-Graecus, wydany w Krakowie w 1621 roku; obszerny słownik z polską częścią na początku; założenia: słownictwo przeciętnie poprawnej polszczyzny oraz dbałość o czystość i rodzimość słownictwa; autor był purystą językowym; każde nowe znaczenie i każdy frazeologizm to odrębne hasła;
6. w wieku XVIII ważną pozycje stanowi Michała Abrahama Trotza (Troca) Nowy dykcjonarz, tj. mownik polsko-francusko-niemiecki; 1744-1764; novum jest nieobecność łaciny, francuski to znak czasów; obecność dość bogatej frazeologii i numeracji znaczeń w hasłach polisemicznych; stosował kwalifikatory;
7. XIX wiek: 1807-1814 Warszawa; 6 tomów, Słownik języka polskiego, Samuel Bogumił Linde; 60 000 wyrazów; olbrzymie znaczenie; czerpał z literatury (wraz z przytoczeniem autora) z lat 1550 - 1800; wyjaśniał polisemię, podaje odpowiedniki słowiańskie i niemieckie;
8. słownik tzw. wileński z 1861 roku wydany staraniem Maurycego Orgelbranda Słownik języka polskiego, ma 2 280 stron i około 110 000 wyrazów; z założenia miał być słownikiem podręcznym, więc nie zawiera materiału przykładowego z dzieł literackich; uwzględnia słownictwo specjalistyczne;
9. Słownik języka polskiego, 8 tomów, tzw. słownik warszawski, Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwieckiego, 1900 - 1927. Zawiera 280 000 wyrazów; materiał czerpał ze słownika Lindego i dzieł wcześniejszych oraz ze słownictwa gwarowego; uwzględnia również zapożyczenia; cytaty nie mają lokalizacji, a etymologia niekiedy jest niepewna;
10. Słownik j. polskiego W. Doroszewskiego, około 1950 roku; 110 000 słów w 10 tomach + 1 tom Suplement; pomija neologizmy literackie, wulgaryzmy i wyrazy specjalistyczne; dokładnie opisuje źródła cytatów;
11. Mały słownik języka polskiego, 1968, S. Skorupka, H. Anderska, Z. Łempicka, 35 000 haseł, stworzony na bazie słownika Doroszewskiego, pominięto przestarzałe, mało znane i zdrobniałe;
12. Słownik języka polskiego M. Szymczaka, 3 tomy, znów na podstawie słownika W. Doroszewskiego, 1978 - 1981; 80 000 haseł;
13. Nowy słownik języka polskiego, 2002 r. E. Sobol.
14. Słownik współczesnego języka polskiego, B. Dunaj; 62 000 haseł; definicje kognitywne, nie encyklopedyczne;
15. Inny słownik języka polskiego, Mirosław Bańko, Warszawa 2000; 2 tomy, każde znaczenie jest osobnym hasłem.