„PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH”

Jan Strelau

1. Źródła, na których wyrosła psychologia różnic indywidualnych

• Typologia Hipokratesa - Galena -> 4 humory

• Galton - badał pochodzenie geniuszu; „nature or nurture” /dziedziczność czy środowisko?/

• Spearman -> inteligencja ogólna /czynnik g/; ogólna zdolność umysłowa

• Stern -> „iloraz inteligencji” /wiek umysłowy : wiek życia * 100/; twórca PRI

• Wundt -> pojęcie wymiaru; różnice interindywidualne, ale i intraindywidualne

• Cattell -> „test umysłowy”; prototyp standaryzacji w badaniach

2. Podstawowe kategorie służące do opisu różnic indywidualnych

• Czynnik -> konstrukt teoretyczny będący wynikiem analizy czynnikowej

• Styl -> różnice indywidualne w sposobie przebiegu lub działania jakiejś czynności czy procesu

• Cecha /w przypadku osobowości/ -> zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań

• Według innych badaczy -> potencjalne możliwości jednostki

• Zagregowane pomiary międzysytuacyjnej spójności cechy /0,73/ -> dużo większe niż mierzenie każdego przejawu zachowania wyrażającego tę cechę osobno

• Niekwestionowana spójność czasowa cechy /rdzeń PRI/ -> do jej wyeksponowania termin „dyspozycja” => suma częstości aktów, które same niczego nie wyjaśniają

• Raymond Cattell -> rozróżnienie między cechami /długotrwałe, latentne, zależne od osoby/ a stanami /krótkotrwałe, nie są latentne, zależne od sytuacji/

• Cechy -> status hipotetyczny /nie do końca zbadane/

• Jung -> typ to powtarzający się w charakterystyczny sposób wzorzec tego, co ogólne [granice między typami są płynne]

• Typologie: - koncepcja biegunowa /podział przez uzyskanie ekstremalnych wartości/

• koncepcja szufladkowa /jakościowo odrębne; Immanuel Kant/

3. Determinanty różnic indywidualnych: dziedziczność i środowisko

• RI, zmienność zachowania -> determinowane poligenowo

• Genetyka zachowania -> w ramach genetyki ilościowej

• RI w zachowaniu zwierząt -> chów wsobny, selektywna hodowla

• RI u ludzi -> składają się na wariancję fenotypową

• Części składowe wyposażenia genetycznego: czynnik genetyczny addytywny, czynnik genetyczny nieaddytywny /dominacja i epistaza/

• Wariancja środowiskowa: środowisko wspólne i środowisko specyficzne

• Interakcja genotypu i środowiska -> wzajemne oddziaływanie w wieloraki sposób /genotyp może różnie reagować na odmienne oddziaływania środowiskowe - duży zakres reagowania/

• Korelacje genotypu ze środowiskiem /stopień, w jakim ludzie podlegają wpływom środowiska ze względu na posiadane predyspozycje genetyczne/:

1. związek bierny -> jednostki są spokrewnione biologicznie; wzmacnianie podobnych genetycznych predyspozycji

2. związek typu reaktywnego -> rodzice reagują na predyspozycje dziecka wzmacniająco lub osłabiająco

3. aktywny typ -> jednostka aktywnie poszukuje odpowiadającego jej środowiska

9. metody badania -> bliźnięta jednojajowe /MZ/ i dwujajowe /DZ/; studia rodzinne /porównanie par o różnym stopniu pokrewieństwa/; metody dopasowania modeli i analiz ścieżkowych; metody adopcji

10. genetyka molekularna w badaniach nad zachowaniem -> QTL /”wiele genów” - o zróżnicowanych wielkościach wpływu/

4. Inteligencja: definicje, struktura i procesy poznawcze

• nurt psychometryczny -> RI w inteligencji

• podejście poznawcze -> procesy umysłowe warunkujące inteligentne zachowanie

• najbardziej typowe dla IQ -> zdolności rozumowania i wnioskowania

• Hebb => inteligencja A /podstawowy potencjał zdeterminowany genetycznie/; inteligencja B /zdeterminowana przez fenotyp, obserwowalna/

• Vernon -> inteligencja C /ujawnia się w badaniach testami inteligencji/

• Strelau => inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność wykonywania zadań lub rozwiązywania problemów wymagających typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku specyficznego dla jednostki oddziaływania między genotypem a środowiskiem

• STRUKTURA INTELIGENCJI

• Dwuczynnikowa teoria zdolności Spearmana /w rzeczywistości jednoczynnikowa/ -> inteligencja ogólna /g/ i zdolności specjalne /s/; energia umysłowa odpowiedzialna jest za inteligencję

• G opiera się na zrozumieniu doświadczenia i myśleniu abstrakcyjnym; doktryna „neogenezy”; 3 zasady funkcjonowania intelektu: zrozumienie własnego doświadczenia, edukcja relacji /stosunek między elementami/, edukcja korelatu

• Modele czynników równorzędnych:

• Teoria podstawowych zdolności umysłowych Thurstone'a /rozumienie słów, płynność słowna, zdolności liczbowe, zdolności przestrzenne, zdolności rozumowania, pamięć, szybkość spostrzegania/ -> czynnik nadrzędny - zdolność indukcji

• Guilford -> model struktury intelektu /MSI/ - każdą zdolność można opisać na postawie 3 aspektów:

• operacje /poznawanie, pamięć, wytwarzanie-myślenie-dywergencyjne, wytwarzanie konwergencyjne, ocenianie/

• treści /figuralne, symboliczne, semantyczne, behawioralne/

• wytwory /do formalnego aspektu informacji; jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia, implikacje/ [sześcian]

• modele czynników hierarchicznych:

• Vernon -> struktura IQ składa się z 4 poziomów /na szczycie czynnik g/; 2 główne czynniki grupowe: werbalno-szkolny /zdolności werbalne i liczbowe/ i praktyczny /zdolności przestrzenne, manualne i mechaniczne/; na dole hierarchii - czynniki specyficzne

• Hierarchiczny model IQ Raymonda Cattella -> podział czynnika g na inteligencję płynną /Gf/ i skrystalizowaną /Gc/

• Gf -> uwarunkowana genetycznie /coś w rodzaju IQ A Hebba/, przenika wszelkie czynności umysłowe, najbardziej w testach niewerbalnych, wrodzona zdolność rozumowania; rozwija się tylko do okresu dojrzałości

• Gc -> coś w rodzaju IQ B; wynik doświadczenia i uczenia się, zmienia się wraz z wiekiem

• Potem Cattell uważał, że to raczej Gf jest nasycone g

• Cattell -> triadowa teoria struktury zdolności => 3 główne składniki zdolności: możliwości /biologicznie ograniczone/, zdolności lokalne /organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych/ i zdolności pośredniczące/instrumantalne /te podstawowe u Thurstone'a, Gc/

• Carroll -> metaanaliza badań -> 3 warstwy zdolności poznawczych: wąskie /I/, szerokie /II; min. 8-> inteligencja płynna, int skrystalizowana, ogólna pamięć i zdolność uczenia się, ogólna percepcja wzrokowa, ogólna percepcja słuchowa, ogólna zdolność wydobywania z pamięci, ogólna szybkość umysłowa, szybkość przetwarzania informacji; kategorie procesów poznawczych/, ogólne /III; G lub G3, cos w rodzaju g Spearmana/; współcześnie - najpowszechniej akceptowany pogląd [1993]

• Podejście poznawcze /z uwzględnieniem RI; nie do końca samo przetwarzanie informacji/:

• Triarchiczna teoria inteligencji Sternberga -> 3 subteorie:

• składników /odnośnie Gf; ujawnia się zwłaszcza w rozumowaniu indukcyjnym; myślenie przez analogię; 3 rodzaje składników: wykonawcze [przetwarzanie informacji uczestniczące w wykonywaniu zadań], nabywania wiedzy [przetwarzanie inf w uczeniu się; RI w szybkości], metaskładniki [planowanie, kontrola, podejmowanie decyzji]

• doświadczenia /radzenie sobie z nowym zadaniem i wymogami środowiska i zdolność do automatyzacji procesów informacyjnych/

• kontekstu /adaptacja, selekcja środowiska, kształtowanie-zmiana rzeczywistości/

• taka inteligencja /wg Sternberga/ - analityczna lub akademicka -> jest niezależna od praktycznej [zdrowy rozsądek; coś w rodzaju efektywności wykonywania zawodu ] /Neisser/; łączy się ze składnikiem kontekstowym; ta druga słabo koreluje z IQ psychometryczną /ale to różne wyniki w różnych badaniach/

• formalna teoria inteligencji Nęcki -> zasoby uwagi i pamięć robocza/operacyjna jako podstawowe procesy funkcjonowania poznawczego /oba korelują z IQ psychometryczną/

• pobudzenie energetyczne i napięciowe - mediatory w stosunku do zasobów uwagi i pojemności pamięci roboczej /energetyczne mobilizuje/

• też pojęcie procesu inteligencji -> oscylowanie przez organizm w granicach pobudzenia, akceptowalnych w przypadku danej osoby, rozwiązującej konkretne zadanie w konkretnej sytuacji/

• na wielkość pobudzenia wpływają też cechy temperamentu; otoczenie [mechanizmy związane z regulacją poziomu aktywacji]

• nie IQ w sensie psychometrycznym /jako cecha latentna/, tylko inteligentne zachowanie - kompetencje w zakresie rozwiązywania pewnej klasy zadań [pamięć robocza i uwaga - strukturalne podłoże IQ]

• Teoria wielu inteligencji Gardnera -> IQ jako zdolność do rozwiązywania problemów lub tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub społeczności /IQ: językowa, logiczno-matematyczna [rozumienie indukcyjne], przestrzenna, muzyczna, cielesno-kinestetyczna, interpersonalna, intrapersonalna/; biologiczny potencjał; edukacja powinna wspierać rozwój tych inteligencji [krytyka - to raczej uzdolnienia]

• Też rozwojowa teoria inteligencji Piageta

• Teorie zdolności poznawczych /Tiepłow, Leontiew/

Mechanizmy poznawcze i biologiczne leżące u podstaw inteligencji

• Elementarne zadania poznawcze /ECT/ - szybkość i efektywność ich wykonania zależy od inteligencji /ale różne wyniki/; występują tu RI /prekursor - Galton/; angażują procesy poznawcze, leżące u podstaw zachowań inteligentnych

• Pomiar czasu reakcji prostej /CR/ motorycznej - czasem tylko percepcja bodźca; lub złożonej /podejmowanie decyzji/ [TMRavena - miara Spearmanowskiego czynnika g]

• Najsłabszy związek - między CR prostą a inteligencją psychometryczną

• Sternberg -> związek między czasem wykonywania elementarnych zadań poznawczych o treści semantycznej a IQ psychometryczną

• Hunt - potwierdzenie trafności składników IQ wyodrębnionych przez Carrolla

• Czas inspekcji /CI; Vickers/ -> szybkość podejmowania decyzji z całkowitym pominięciem szybkości reakcji; manipulowanie czasem ekspozycji bodźca wzrokowego - ograniczenie dokładności podejmowanej przez badanego decyzji

• CI koreluje z IQ psychometryczną /wyższe IQ - krótszy CI, dokładniejsze różnicowanie bodźca przy krótszym czasie ekspozycji/

• Deary /percepcja słuchowa/ -> związek między szybkością percepcji i różnicowaniem sensorycznym /efektywność/ a IQ [wcześniej też Spearman]

• Metaanaliza badań - na korzyść Carrolla /wyodrębnił szybkość przetwarzania informacji jako składową IQ/

• Składniki poznawcze w trakcie rozwiązywania zadań a IQ psychometryczna

• Efektywność pamięci operacyjnej -> RI [orientacja poznawcza]

• [zdolności werbalno-matematyczne - powszechnie akceptowana miara g]

• teoria zasobów uwagi Kahnemana [podobne do energii umysłowej Spearmana] ->badania nad związkiem między uwagą a inteligencją

• paradygmat podwójnych zadań /np. Hunt/ -> poziom IQ /Raven/ koreluje umiarkowanie ze wskaźnikiem zasobów uwagi

• mózg a inteligencja /ale raczej nie mechanizmy - jak na razie nie stwierdzono związku przyczynowo-skutkowego/

• czynność bioelektryczna mózgu /EEG/ - względnie trwałe RI [różne wyniki badań; fale alfa /relaks/ - wskaźniki poziomu aktywacji; w związku z efektywnością wykonywania testów inteligencji]

• potencjały wywołane /PW/ - aktywność bioelektryczna mózgu związana z podejmowaniem decyzji, inicjowaniem reakcji na dany bodziec [Ertl]; czas latencji PW na bodźce świetlne ujemnie koreluje z poziomem inteligencji

• szybkość przebiegu procesów neurofizjologicznych jest jednym ze składników determinujących inteligencję

• osoby o wysokim IQ - bardziej złożona fala PW [bez błędów w transmisji] /silny związek; Hendriksonowie/; metoda sznurkowa - miara długości fali po jej „rozciągnięciu”; ale wiele niepotwierdzających tego badań

• aktywność metaboliczna mózgu

• tomografia pozytronowa /PET/ - miara przemiany materii w mózgu

• Haier -> większa aktywność metaboliczna mózgu w stanie spoczynku przy wyższym poziomie IQ /dla osób starszych, też z Alzheimerem/

• Inne jego badania -> osoby o większych możliwościach poznawczych angażują mniejsze zasoby metaboliczne mózgu /spalają mniej energii/ w rozwiązywanie testów poznawczych

• Nieinwazyjna technika rezonansu magnetycznego /bez promieniowania; MRI/ - komputerowe obrazowanie ciała /w tym mózgu/ przez pochłanianie promieniowania elektromagnetycznego

• Korelacja między inteligencją płynną a pamięcią roboczą /wskaźnik - rozumowanie przez analogię; Raven/

• Wielkość mózgu a inteligencja => na bardzo dużych próbach istotne statystycznie różnice - największy mózg rasa mongoidalna, biała - średni, czarna - najmniejszy /podobne różnice pod względem ilorazu inteligencji/

• Umiarkowany związek między wielkością mózgu a ogólną IQ /raczej zaangażowanie całego mózgu a nie jego specyficznych części/

• Dziedziczność i środowisko a kształtowanie RI w IQ

• Cattell, Jensen, Eysenck - dominująca rola czynnika genetycznego /ok. 80% wkładu do RI w inteligencji/

• Metaanalizy badań -> zbliżony wkład czynnika genetycznego i środowiska w wariancję inteligencji

• Plomin i in. -> 3 metaanaliza -> czynnik genetyczny odpowiada w 50% za wariancję zdolności ogólnej /IQ/; 50% - środowisko [wspólne - 25%; specyficzne - 15%; błąd pomiaru - 10%]

• RI w zdolnościach werbalnych i przestrzennych w znaczącej mierze są zdeterminowane genetycznie i środowiskiem specyficznym

• Wkład czynnika genetycznego w wariancję zdolności specjalnych wzrasta wraz z wiekiem /też w zdolnościach ogólnych/

• Większość wariancji w specyficznych zdolnościach poznawczych jest fenotypowo wspólna

• Wariancja zdolności ogólnych -> 76% czynnik genetyczny, 20% środowisko specyficzne /niezależność między poszczególnymi zdolnościami poznawczymi/ i 4% środowisko wspólne

• Wraz z wiekiem wzrasta rola środowiska specyficznego /na rzecz wspólnego/ i genetycznego /nawet do 60%; w dzieciństwie - 40%/

• Ważna rola środowiska specyficznego w determinowaniu RI w zakresie specjalnych zdolności poznawczych

• Ewolucja mózgu a inteligencja

• IQ rozwijała się przez wiele milionów lat, równolegle ze zmianami zachodzącymi w mózgu /IQ wspólna człowiekowi i zwierzętom/

• Inteligencja -> zdolność adaptacji zachowania do nowych wymogów i warunków środowiska [już u Sterna]

• 4-czynnikowa teoria inteligencji biologicznej Stenhouse'a:

• czynnik D -> czynnik kierunkowy /sprawność sensoryczna i motoryczna/

• czynnik C -> centralny magazyn pamięci

• czynnik A -> abstrahowanie i generalizowanie /zdolność dostrzegania podobieństw i różnic/

• czynnik P -> zdolność odraczania lub powstrzymywania reakcji /coś w rodzaju hamowania wewnętrznego Pawłowa/

• poznawcza teoria filogenezy zachowania inteligentnego: ewolucja w mechanizmie pamięci => pamięć mimetyczna /rewolucja w umiejętnościach motorycznych; świadome naśladownictwo; komunikacja/, leksykalna /zdolność komunikacji werbalnej/ i zewnętrzna /przekazywanie i wykorzystywanie doświadczenia; wykracza poza pamięć indywidualną/

• encefalizacja a inteligencja

• stosunek wielkości mózgu do reszty ciała

• Jerison -> ewolucja inteligencji to encefalizacja /jest jej miarą/

• Iloraz encefalizacji /EQ/ -> stosunek rzeczywistej wagi mózgu do wartonaści oczekiwanej dla danego gatunku /wraz z ewolucją gatunków zwierzęcych rosłą zdolność przetwarzania informacji w mózgu => ale u różnych rodzajów ta zdolność wykorzystywana jest w różny sposób; strukturalne zróżnicowanie móżgu/

• Zasada masy właściwej - masa tkanki nerwowej odpowiedzialnej za daną funkcę odpowiada ilości informacji przetwarzanej przy pełnieniu tej funkcji; różne sposoby adaptacji - wielkorakość zachowań inteligentnych

• Ale EQ nie może być stosowany jako miara RI w obrębie danego gatunku

• O IQ decyduje nie tylko waga mózgu, ale przede wszystkim jego struktura

• Zdolności adaptacyjne -> inteligencja biologiczna

6. Rola adaptacyjna inteligencji w życiu codziennym

• Trafność prognostyczna IQ -> czy pozwala na predykcję powodzenia życiowego

• Badania podłużne Termana nad powodzeniem życiowym dzieci o wybitnej inteligencji

• Osoby z wysokim IQ o wysokich osiągnięciach -> lepsze przystosowanie emocjonalne, zdrowie psychiczne, przystosowanie społeczne i potrzeba osiągnięć

• Na powodzenie życiowe jednostki mają więc też wpływ cechy osobowości

• IQ i SES /status społeczno-ekonomiczny rodziców/ jako predyktory porzucenia szkoły /IQ - lepszy predyktor/; IQ i SES są ze sobą w interakcji /łącznie zwiększają predykcję w większym stopniu, niż każdy z nich oddzielnie/

• IQ - predyktor uzyskania tytułu naukowego, powodzenia akademickiego

• IQ wpływa na wykształcenie [zwolennicy dziedziczności] czy odwrotnie [zwolennicy wpływu środowiska]? Złożony związek między nimi

• Poziom IQ wzrasta wraz z poziomem wykształcenia, ale między tymi z takim samym wykształceniem RI w poziomie IQ

• Ale: poziom IQ nie jest najważniejszą determinantą wysokości zarobków /też wykształcenie/

• IQ jest dobrym predyktorem ubóstwa /SES jest tego słabszym predyktorem/

• Niski IQ zwiększa prawdopodobieństwo zachowań przestępczych /zwłaszcza w wieku 15-25; młodociani przestępcy mają niższe IQ/; SES jest mniejszym; predyktorem takich zachowań; IQ pozwala z 15% P przewidywać te zachowania

• Trafność zdolności poznawczych /predyktor rodzaju wykonywanego zawodu/ zmniejsza się wraz z malejącym stopniem złożoności wykonywanej pracy

• IQ -> najsilniejszy predyktor efektywności pracy /też tej wymagającej uczenia się i zdobywania wiedzy/

• Lepsza trafność - połączenie IQ z innymi predyktorami /m.in. test „próbki pracy”, testy integralności, [pomiar szeregu cech osobowości], testy służące do pomiaru sumienności, ustrukturalizowane wywiady [dopasowane do rodzaju oczekiwanej pracy]/

• Też IQ jako najlepszy predyktor sukcesu uczenia się czynności zawodowych

• Zdolności specjalne /np. liczbowe, werbalne, mechaniczne/ są lepszym predyktorem efektywności pracy zawodowej niż IQ ogólna -> kiedy bierze się pod uwagę specyficzny rodzaj pracy

• Wiele cech osobowości /nie tylko sumienność/ o dobre predyktory powodzenia zawodowego [wraz ze stopniem trudności wzrasta rola zdolności poznawczych] -> najlepszy predyktor to kombinacja pierwszych z drugimi

• ASVAB /Bateria Uzdolnień Zawodowych Służb Zbrojnych, mocno nasycony czynnikiem g/ -> IQ tym mierzone to dobry predyktor powodzenia w służbach wojskowych /znikomy wpływ zdolności specjalnych w prognozowaniu/

• IQ praktyczna Sternberga => wiedza ukryta i doświadczenie; według niego jest ona najlepszym predykorem powodzenia życiowego /lepszym niż IQ ogólna/; ale odnosi się to tylko do określonej grupy zawodów /nie „ogólny”, „zdrowy rozsądek”/

• Ale: wiedza, to nie zdolności /nie można ich porównywać z g/; wiedza ukryta to wiedza /o pracy/

• Również osobowość, poziom energii życiowej /temperament/, status zdrowotny, problemy rodzinne -> współdeterminują osiągnięcia zawodowe i sukcesy życiowe

• Badania polskie -> oprócz IQ predyktorem powodzenia życiowego była też wysoka samoocena i zaradność życiowa /cechy osobowości/

• Efekty IQ są probabilistyczne, a nie deterministyczne /podnosi ona szansę uzyskania czegoś, a nie o tym przesądza/

7. Osobowość jako zespół cech: od Allporta do modelu Wielkiej Piątki

• Reakcja organizmu zależy tak od działających bodźców, jak i od czynników tkwiących w organizmie

• Za kategorię opisu przyjmuje się cechę

• Ogólnie teorie osobowości koncentrują się na różnicach między jednostkami

• Gordon Allport -> inicjator teorii osobowości opartych na pojęciu cechy

• Osobowość jako niepowtarzalna struktura cech [dynamiczna - a więc podlegająca zmianie - organizacja wewnątrz jednostki], mających właściwości motywacyjne [osoba stwarza sytuacje, w której cecha może się przejawiać; też w określonych sytuacjach]

• Układy, struktury psychofizyczne, neuropsychiczne - odnoszą się do pojęcia cechy; funkcje adaptacyjne

• Cecha - predyspozycja do reagowania w określony sposób dla wszystkich ludzi

• Dyspozycja osobista -> cecha specyficzna dla jednostki

• Podejścia nomotetyczne /uniwersalne; skoncentrowane na cesze, wymiarze/ i idiograficzne /indywidualne; skupienie na konkretnej osobie/

• Cecha jest bardziej ogólna od nawyku czy postawy; nie podlega ocenie w kategoriach dobra czy zła

• Dyspozycja dominująca -> wpływa na całe zachowanie; występuje rzadko /np. osobowość autorytarna, makiaweliczna/

• Dyspozycje centralne -> najbardziej charakterystyczne dla jednostki; najczęściej ujawniają się w działaniu /od kilku do 10 wg Allporta/

• Dyspozycje wtórne -> wąskiego zakresu bodźce i reakcje

• Podział taki też dla cech nomotetyczne

• Cecha zapewnia spójność zachowania /ale też zależność od wpływów środowiska i jego interakcja z cechami/

• Allport i Odbert -> inicjatorzy badań leksykalnych nad osobowością [potem zwolennicy wielkich pięciu czynników]

• Autor pojęcia Ja oraz pojęcia autonomii funkcjonalnej -> każda czynność często powtarzana może stać się celem samym w sobie, choć pierwotnie podejmowano ją, kierując się określoną motywacją

• Przeciwnik analizy czynnikowej /zwolennik podejścia idiograficznego/

• 16-czynnikowy model osobowości w ujęciu Raymonda Cattella

• przykład opisowej teorii osobowości /tak jak Allporta/

• cechy - psychiczna struktura osobowości

• cechy powierzchniowe - obserwowalne na zewnątrz

• cechy źródłowe - reprezentują podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość /mają wspólną przyczynę/; dzięki analizie czynnikowej

• cechy źródłowe - o podłożu biologicznym, ale też kształtowane przez środowisko /fizyczne i społeczne/

• 3 kategorie cech /stałe elementy osobowości/:

• zdolnościowe /poznawcze/ [np. inteligencja]

• temperamentalne /stylistyczne/ [tempo i ogólny styl działania; też emocjonalnie]

• dynamiczne [motywacyjny aspekt zachowań; istotne dla jednostki cele] => ergi /wrodzone psychofizyczne tendencje posiadające składnik percepcyjny, afektywny i dążeniowy; np. seks, głód/, sentymenty /status cech; zwracanie uwagi i reagowanie na określone obiekty lub ich klasy; po wpływem środowiska i doświadczenia; np. religia, kariera/ i postawy /dzięki nim dowiadujemy się o dwóch wcześniejszych; siła zainteresowań, kierunek działania, obiekt/

• tworzy to sieć dynamiczną - hierarchiczna struktura służebności wobec siebie /ergi - podstawowe siły napędowe osobowości/

• inicjator i zwolennik metody wielozmiennowej w badaniach /badanie relacji między wieloma zmiennymi, a potem analiza czynnikowa/

• hipoteza leksykalna - wszystkie ważne aspekty osobowości utrwalone są w treści języka /ostateczna analiza czynnikowa na 35 cechach dwubiegunowych/

• 3 źródła wnioskowań o osobowości jednostki:

• obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach /L/

• samoopis /Q/ [czynniki pierwszego rzędu]

• sytuacje eksperymentalne /T/ [najbardziej zobiektywizowane]; 21 podstawowych zmiennych osobowościowych - tzw. Indeks uniwersalny [3 kategorie cech źródłowych]; czynniki drugiego /niekiedy trzeciego/ rzędu

• największa zbieżność wyodrębnionych czynników: L i Q

• 16-Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości /16PF/; polski - 16CO; 16 skal, cechy dwubiegunowe, większość odnosi się do sfery temperamentu /ale też inteligencji i cech dynamicznych/

• 5 wersja /Conn, Rieke, 1998/ -> z 16 do 5 czynników: ekstrawersja, lęk, sztywność umysłowa, niezależność, samokontrola

• Cattell -> równania specyfikacyjna /próba przewidywania zachowań znając cechy; spekulatywne/ -> rola interakcji zmiennych osobowościowych i sytuacyjnych jako wyznaczników zachowania

• Leksykalne badania nad strukturą osobowości

• Nowy nurt -> pięcioczynnikowy model osobowości /PMO/

• Fiske -> w wyniku analizy czynnikowej tych cech Cattella 5 czynników: adaptowalność społeczna, konformizm, wola osiągnięć, kontrola emocjonalna, poszukujący intelekt

• Tupes i Christal /”ojcowie” PMO/ => surgencja, ugodowość, niezawodność, stałość emocjonalna, kultura [metoda szacowania]

• Norman -> surgencja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna, kultura => podstawowa taksonomia osobowości [wpływ na strategie badawcze dotyczącego leksykalnego opisu osobowości]

• Goldberg - termin „Wielka Piątka” /ale to kombinacje różnych czynników/

• Też hipoteza leksykalna -> najbardziej istotne RI w codziennych kontaktach, zostaną zakodowane w języku

• Też 5 czynników - zamiast kultury intelekt [coś w rodzju otwartości]

• Lista 100 przymiotników - identyfikatorów /prototypowe opisy dwubiegunowe tych 5 czynników/

• W Polsce -> z reguły samoopis i szcowanie za pomocą przymiotników; Szarota - ugodowość, sumienność, dynamiczność, pobudliwość, intelekt

• Też pomysł umieszczenia czynników na przestrzeni kołowej /ale przymiotniki nie mają charakteru uniwersalnego/

• De Raad -> wydaje się niemożliwe potwierdzenie jednej międzykulturowo trafnej struktury cech

• Swobodne opisy osobowości dzieci /w ramach modelu PMO/ - oparte na języku naturalnym

• Badania międzykulturowe Halversona i Kohnstamma /też w Polsce/ - 76-85% opisów mieści się w kategoriach 5 czynników; wzrost roli sumienności wraz z wiekiem [wiek i płeć raczej nie wpływały na wyniki]

• Podejście to jest raczej ateoretyczne i nie bierze pod uwagę sytuacji, kontekstu zachowania; tylko opis, bez wyjaśniania mechanizmów leżących u podstaw

• Psychometryczne badania nad strukturą osobowości /PMO/

• Opis oparty na zdaniach /ujmują sytuację/; kwestionariusze [pomiar 5 czynników osobowości]

• Costa i McCrae -> neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie /wyobraźnia; odpowiednik intelektu/ => trzyczynnikowy model osobowości NEO [czynniki pierwszego rzędu]

• + ugodowość i sumienność /1987/ -> NEO-PI; potem NEO-PI-R /revised/ - 30 skal, 240 pozycji, 5-stopniowa skala

• czynniki - NEOAC /od pierwszych liter angielskich wyrazów/; OCEAN

• 1989 -> NEO-FFI /wersja skrócona; NEO-Five Factor Inventory/; 60 pozycji; ogólna diagnoza

• czynnik N - neurotyczność vs zrównoważenie emocjonalne

• czynnik E - ekstrawersja vs introwersja

• czynnik O - duża vs mała otwartość na doświadczenie /konwencjonalne, konserwatywne/

• czynnik A - duża vs mała ugodowość

• czynnik C - duża vs mała sumienność

• Zuckerman -> /nie leksykalne w ogóle/ towarzyskość, aktywność, naurotyczność-lęk, agresywność-wrogość, psychotyczność-impulsywne poszukiwanie doznań; Kwastionariusz Osobowości Zuckermana-Kuhlmana /ZKPQ/

• Hendriks -> Pięcioczynnikowy Inwentarz Osobowości /FFPI/; 100 pozycji; ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stabilność emocjonalna /coś w rodzaju N/, autonomia /coś w rodzaju O/

• NEOAC jako podstawowe wymiary, cechy osobowości -> istnieją realnie /tak dzięki szacowaniu, jak i samoopisowi/, charakteryzuje je niezmienniczość [Strelau i Zawadzki - N i E należą do wymiarów temperamentu; O, A i C - wymiary osobowości należące do sfery charakteru], są uniwersalne [ale nie do końca są ortogonalne, bo korelują ze sobą...], mają podstawę biologiczną /stopień odziedziczalności ok. 30-40%; ale nie należy takich podstaw szukać w mechanizmach anatomo-fizjologicznych; konstrukty psychologiczne, a nie biologiczne/

• Costa, McCrae - teoria pięciu czynników => dziedzicznie uwarunkowany i uniwersalny materiał osobowości /ale uniwersalna jest większość konfiguracji cech, np. Eysencka, PTS/; nadali tym czynnikom status temperamentu - nie powstają w interakcji ze środowiskiem, wpływają wraz z nim na rozwój postaw, emocje, zachowania [skrajny konstytucjonalizm rozumienia cechy]; a przecież środowisko specyficzne odpowiada za pewne RI w tych 5 cechach

• Podejścia idiograficzne -> typy osobowości jako specyficzna konfiguracja pięciu podstawowych czynników

• Możliwość zaklasyfikowania osób do określonych typów osobowości

• Block -> 2 konstrukty psychologiczne => odporność Ego /elastyczne reagowanie na zmieniające się sytuacje, związane z IQ społeczna, dotyczy możliwości adaptacyjnych/ i kontrola Ego /powtrzymywanie się vs impulsywność, związana z ekstrawersją-introwersją, refleksyjnością-impulsywnością, internalizacją-eksternalizacją/; technika Q-sort

• Ogólnie 3 typy: odporny /przystosowany; wysoka S, niska N/, nadmiernie kontrolujący się /wysoka N, niska E/, niedostatecznie kontrolujący się /niskie A i C/

• Ale nie w każdych badaniach te typy udaje się wyodrębnić /i w takiej konfiguracji czynników/

• Czynniki te są dobrymi predyktorami powodzenia zawodowego, odporności na stres, ryzyka zaburzeń w zachowaniu i patologii

• PMO - subiektywizm w doborze zmiennych; czynniki nie są w stosunku do siebie ortogonalne

VIII. Teorie temperamentu koncentrujące się na dziecku [USA]

• Temperament -> odnosi się do względnie stałych cech osobowości występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt; będąc pierwotnie zdeterminowanym przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, tempermanet podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem [Strelau]

• Współczesne teorie temperamentu - od początku II poł. XX w.

• Eysenck - N i E -> wymiary temperamentu

• Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess /1977/

• Podłużne badania nad temperamentem /NYLS/; temperament jako styl zachowania [koncepcja stylistyczna]; czysto opisowo; niezmiennośc struktury temp w ciągu życia

• 9 kategorii (cech) temperamentu => aktywność, rytmiczność /funkcji biologicznych/, zbliżanie się-wycofywanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siłą reakcji, jakość nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi i wytrwałość

• 3 konstelacje temperamentalne /w sumie to typy/ => temperament łatwy /ok. 40% dzieci/, wolno rozgrzewający się /15%/, trudny /10%, ryzyko zaburzeń w zachowaniu/

• dobroć dopasowania -> zgodność między temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia -> brak zaburzeń /nawet w temp trudnym/; niedopasowanie - zaburzenia, zakłócony rozwój /zwłaszcza w temp trudnym/

• wartość predyktywna temp trudnego /zwłaszcza u dzieci lekko upośledzonych/

• pomiar temp -> kwestionariusze do diagnozowania konstelacji temp u dzieci

• w Polsce - DOTS-R /Zmodyfikowany Kwestionariusz Wymiarów Temperamentu/, Windle i Lerner

• krytyka - struktura temp jest specyficzna w zależności od wieku życia

• cechy nabierają różnego znaczenia w zależności od czynników zewnętrznych i wewnętrznych

• Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry'ego /1981,1988/

• Uwzględnia dynamikę interakcji zachowania i czynników biologicznych

• Temperament jako konstytucjonalnie uwarunkowane /biologiczne/ różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji

• Reaktywność -> pobudliwość fizjologiczna i behawioralna /somatyczna, autonomiczna, neurohormonalna i poznawcza/, czas latencji, siła reakcji itp.

• Samoregulacja -> procesy modyfikujące reaktywność /uwaga, dążenie, samouspokajanie itp./

• Wchodzą ze sobą w interakcję; wraz z wiekiem coraz bardziej świadoma kontrola samoregulacji

• Cechy temperamentu w sferze motoryki, emocji, uwagi

• W miarę dojrzewania zmiany w OUN -> rozwojowo specyficzne biologiczne mechanizmy temperamentu; neurofizjologiczne mechanizmy motywacyjne [regulacja pewnych zachowań]; też w kształtowaniu temp biorą udział procesy fizjologiczne leżące u podstaw uwagi

• Koncentracja na niemowlętach i dzieciach przedszkolnych

• Struktura temp niemowlęcia -> poziom aktywności, usmiech, strach, niezadowolenie w wyniku skrępowania ruchów, łątwość uspokajania się, czas koncentracji; IBQ - Kwestionariusz Zachowań Niemowlęcych

• CBQ - Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych; 3-8lat; zbliżanie się, przyjemność, uśmiech, aktywność, impulsywność, nieśmiałość, niezadowolenie, strach, złość, smutek, łatwość uspokajania się, kontrola hamowania, uwaga i wrażliwość percepcyjna

• 3 czynniki -> ekstrawersja/surgencja, afektywność negatywna, wzmożona kontrola

• ale różne rozumienia reaktywności /jako tendencja, poziom aktywacji itp./

• świadoma kontrola /wola/ -> raczej cecha charakteru /wpływ środowiska/ niż domena temperamentu

• Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego

• Jerome Kagan -> autor refleksyjnego-impulsywnego stylu poznawczego

• jedyna niezmienna cecha w trakcie rozwoju: nieśmiałość/lękliwość vs śmiałość/towarzyskość [Eysenck - biologiczna teoria introwersji-ekstrawersji]

• zdarzenia nieznane -> stan niepewności -> rodzaj stresu -> różnice temperamentalne

• temperament zahamowany /10%/-> nieśmiałe reakcje, brak okazywania emocji, wystraszenie; niezadowolenie /też ucieczka/

• temperament niezahamowany /25%/-> spontaniczność, rozmawianie, okazywanie emocji [skrajności na kontinuum, mogące mieć status typu]

• temp jako dziedzicznie uwarunkowany profil zachowania

• metoda pomiaru - obserwacja w warunkach laboratoryjnych, wystandaryzowanych [też pomiary psychofizjologiczne]

• w większości wypadków te cechy nie ulegają zmianie aż do późnego dzieciństwa

• u niemowląt -> temperament wysoko- /predyktor zahamowanego/ i nisko reaktywny /predyktor niezahamowanego/

• analogia do RI u zwierząt /tendencja do zbliżania się i unikania/

• u podstaw tych typów temp -> reaktywność układu limbicznego /ciała migdałowatego, podwzgórza, układu siatkowatego i współczulnego; zahamowane - wyższa reaktywność tych układów/; nie mają odmiennych mechanizmów

• bliźnięta MZ i DZ -> RI w zahamowanym - 62% czynnik genetyczny

• Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina

• [Diamond - temperament występuje również w świecie zwierząt]

• temperament to obecne od wczesnego dzieciństwa odziedziczone cechy osobowości /zrąb ludzkiej osobowości/

• 3 temperamenty /nie cechy/: emocjonalność[reagowanie silnym pobudzeniem, niezadowolenie, strach, złość], aktywność[wigor - poziom energetyczny zachowania, i tempo - szybkość reakcji], towarzyskość[dążenie do kontaktu lub unikanie] /EAS/

• według nich występują u dzieci i dorosłych /nieco przytłumione/; proste kwestionariusze EAS-TS

• ważna rola regulacyjna temperamentu

• obustronny wpływ środowiska i temp

• wkład czynnika genetycznego do wariancji cech - 30-40%

• emocjonalność - poziom aktywacji autonomicznej /część współczulna AUN; jej reaktywność/; aktywność - aktywacja behawioralna od głębokiego snu do silnego pobudzenia; korelat towarzyskości - aktywacja struktur mózgowych /porównanie jej z ekstrawersją/

• ale: wariancja genetyczna u MZ i DZ w towarzyskości i aktywności jest minimalna

9. Teorie temperamentu skoncentrowane na człowieku dorosłym [Europa]

• Teoria PEN - koncepcja trzech superczynników w ujęciu Eysencka

• Osobowość = inteligencja + temperament /częściej osobowość=temp/

• Status teorii temperamentu, choć traktowana też jako biologicznie zorientowana osobowościowa teoria cech

• Neurotyczność oraz histeria /nerwicowa reakcja przejawiająca się w nadmiernej emocjonalności występująca w stanie załamania u ekstrawertyków/ vs dystymia /stan obniżonego nastroju i aktywności obecny w fazie załamania u introwertyków/

• 2 wymiary osobowości - ekstrawersja-introwersja i neurotyczność-zrównoważenie emocjonalne [wymiary]

• lata 70te -> trójczynnikowa struktura osobowości: psychotyczność [agresywny, egocentryczny, bezosobowy, twórczy, aspołeczny, pozbawiony empatii, impulsywny], ekstrawersja [też tu poszukiwanie doznań], neurotyczność(=emocjonalność) /niezależne; superczynniki, typy osobowości/; struktura hierarchiczna

• psychotyczność: altruizm, empatia, uspołecznienie vs przestępczość, psychopatia, schizofrenia [mogą się ujawnić w warunkach stresu przy dużym nasileniu tej cechy]

• najbardziej uniwersalna taksonomia osobowości

• ekstrawersja -> teoria hamowania => osoby, u których potencjał pobudzeniowy tworzy się szybko i z dużą siłą, a hamowanie reaktywne pojawia się wolno i szybko zanika mają predyspozycję do introwertywnych zachowań

• postulat lekowy -> leki uspokajające, zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia, prowadzą do ujawnienia ekstrawertywnych wzorców zachowania /leki pobudzające - introwertywne/

• teoria aktywacyjna => RI w poziomie aktywności pętli korowo-siatkowatej -> poziom aktywacji; ekstrawertycy - chronicznie niski poziom aktywacji/pobudzenia [specyficzna aktywacja kory mózgowej przez układ siatkowaty pnia mózgu]

• neurotyczność -> RI spowodowane zróżnicowaniem reaktywności takich struktur OUN jak hipokamp, jądro migdałowate, obręcz półkuli mózgu, przegroda, podwzgórze [układ limbiczny]

• słabo potwierdzone w badaniach [zjawisko parcjalności]

• P, E, N -> wskaźnik odziedziczalności od 40% do 50%

• P wiąże się prawdopodobnie z jakąś formą dezorganizacji funkcjonowania OUN /rozregulowane procesy pobudzenia i hamowania być może/

• Korelat P - niski poziom aktywności MAO

• Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości Eysencka /EPQ-R/; skale: Ekstrawersja, Neurotyczność, Psychotyczność i Kłamstwo; 100 pozycji; tak-nie

• Uniwersalność superczynników potwierdzona w badaniach międzykulturowych /w zasadzie ortogonalność skal/

• Aspekty funkcjonalne => hamowanie ochronne [Pawłow] -> spadek poziomu wykonania w warunkach silnej stymulacji [dla introwertyków dla słabszych bodźców, bo oni mają i tak wysoki poziom pobudzenia]

• Motywacje -> słabe bodźce wywołują u introwertyków dodatnie zabarwienie emocjonalne, u ekstrawertyków - ujemne /odwrotnie przy bodźcach silnych/; E - „głód” stymulacji; I - unikanie stymulacji

• Postulat podatności na warunkowanie => I /wyższy potencjał pobudzenia i niższy hamowania/ łatwiej i szybciej wytwarzają odruchy niż E; I - szybszy i łatwiejszy proces socjalizacji

• Między patologią a normą istnieje różnica ilościowa a nie jakościowa

• N - niejednoznaczne badania; teoretycznie powinna modyfikować zachowanie i poziom funkcjonowania w sytuacjach wzmagających aktywność układu limbicznego /silny stres/

• Skrajne nasilenie P może prowadzić do zachowań aspołecznych, zaburzeń psychicznych i patologii

• P jest dodatnio skorelowana z twórczością /niekonwencjonalność, dezaprobata dla innych, negatywizm/

• Konfiguracja tych czynników wpływa na przystosowanie się jednostki

• Przestępcy lokują się wysoko na wszystkich 3 wymiarach

• Grey -> E i N nie są „pierwotne” -> lęk i impulsywność; E - wysoka IM i niski L; I - niska IM i wysoki L; N - wysoka IM i wysoki L

• Warunkowanie szybciej u E, kiedy bodźcem bezwarunkowym jest nagroda /u I - kara/

• Dane mówiące o odmiennych wzorcach zmian okołodobowych w poziomie aktywacji u I /bardziej pobudzeni rano/ i E /bardziej wieczorem/

• Prawoskośny rozkład wyników P /na rzecz altruizmu i uspołecznienia/

• P - raczej wypadkowa ujemnych biegunów ugodowości i sumienności; cecha charakteru, a nie temperamentu

• [Allport -> osobowość = temperament + charakter]

• Teoria poszukiwania doznań Zuckermana

• Hebb -> istnienie optymalnego poziomu aktywacji [badania nad deprywacją sensoryczną]

• Zuckerman -> RI w optymalnym poziomie stymulacji /czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne - reaktywność OUN i AUN/

• Poszukiwanie doznań -> poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość podmiotu do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń

• 4 czynniki w nim: poszukiwanie grozy i przygód, przeżyć /nonkonformizm/, rozhamowanie /rozładowywanie się w używkach itp.; najsilniej uwarunkowane biologicznie/ i podatność na nudę /niepokój przy monotonii/

• Skala Poszukiwania Doznań /SSS/

• [E -> pętla kora-układ siatkowaty]

• poszukiwacze doznań -> chronicznie niski poziom aktywacji tych ośrodków

• noradrenalina i dopamina w układzie limbicznym - podstawy biologiczne PD

• ujemny związek między MAO /oksydaza monoaminowa/ a rozhamowaniem; MAO obniża poziom dopaminy, która wzmaga tendencje eksploracyjne

• wskaźnik odziedziczalności - od 20 do 60%; inne - czynnik addytywny - ok. 50% wariancji, reszta - środowisko specyficzne

• bez względu na opinię społeczną zaspokajają potrzeby hedonistyczne

• Hansen, Breivik -> PD wśród młodzieży - częściej czynności ryzykowne społecznie akceptowane /np. kolejka w wesołym miasteczku/, ale nawet jeśli nie, to i tak częściej u dziewczyn

• Optymalny poziom aktywności układów katecholaminowych /CSA/ => dopamina i naradrenalina uczestniczą w regulacji aktywacji OUN /układy aktywacyjne/; różne zachowania uwarunkowane są CSA; optymalny jest przeciętny poziom /z punktu widzenia przystosowania/; PD - stały, niski poziom CSA

• Nieuwzględnienie środowiska /kontekst społeczny/ w wyjaśnianiu genezy PD

• Psychobiologiczny model temperamentu Cloningera

• Badania nad pacjentami psychiatrycznymi - 2 syndromy

• Lęk poznawczy /psychiczny/ - oczekiwana obawa, niespokojne rozmyślania, lęk społeczny, niepewność, zmęczenie, napięcie mięśniowe, powolny powrót do normy /stres, choroba/

• Lęk somatyczny - różnego rodzaju dolegliwości cielesne, zaburzenia autonomiczne + rozproszenie uwagi, ogólne przestraszenie; często zachowanie impulsywne, poszukiwanie nowości

• Nawiązanie do lęku i impulsywności Gray'a

• Nie „lęk”, a „unikanie szkody” /uwarunkowany dziedzicznie/ - tendencja do uczenia się unikania kary, braku nagrody i nowości

• Nie „impulsywność” a „poszukiwanie nowości” - eksploracje, aktywność

• Trzeci wymiar - zależność od nagrody /uwarunkowana genetycznie/ - neurobiologiczna tendencja do zachowań dostarczających nagród i unikających kar [skierowanie na zewnątrz]; zwłaszcza - uznanie i akceptacja społeczna

• Potem jeszcze wytrwałość - odporność na frustrację i zmęczenie

• Najpierw jako cechy osobowości, potem temperamentu

• Sfera charakteru: ukierunkowanie Ja /zdolność oderwania się od własnej osoby/, transcendencja Ja /samokierowanie/, skłonność do współdziałania

• Pamięć proceduralna /procesy percepcyjne w niej też/ -> podstawa dziedzicznie uwarunkowanych cech temp

• Pamięć deklaratywna - podstawa kształtowania się charakteru

• Oba wpływają na siebie i motywują zachowanie

• Ewolucyjnie od unikania szkody, przez poszukiwanie nowości do zależności od nagrody

• Unikanie szkody -> układ „karania”/hamujący zachowania w strukturach limbicznych /serotonina/

• Poszukiwanie nowości -> centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny zachowania /poszukiwanie nowości -> obniżona aktywność dopaminergiczna/

• Zależność od nagrody -> centralny układ „nagrody”/utrzymywania zachowania /silna - niska aktywność naradrenergiczna/

• W dużym stopniu genetyczni zdeterminowane; istotny też wpływ środowiska specyficznego

• Inwentarz Temperamentu i Charakteru /TCI/; 240 pozycji, 7 skal

• Ale: neuroprzekaźniki nie są specyficzne dla przypisanych im cech

• Regulacyjna Teoria Temperamentu Stralaua

• Cechy temperamentu /obecne od niemowlęcia, a już i u zwierząt/ odnoszą się zwłaszcza do formalnych cech zachowania /nie treściowe - stosunek do samego siebie, do świata i do innych ludzi/

• Formalna charakterystyka zachowania -> aspekt energetyczny i czasowy [struktura temp]

• Energetyczny -> reaktywność /charakterystyczna dla danej jednostki wielkość, intensywność reakcji; wrażliwość sensoryczna vs wydolność; niska reaktywność -> duże zapotrzebowanie na stymulację/ i aktywność /ilość i zakres podejmowanych działań - regulacja poziomu aktywacji do poziomu optymalnego, standardu regulacji stymulacji; duży poziom aktywności - niska reaktywność/

• [[Temp według Pawłowa: siła procesu pobudzenia (reaktywność w KTS z teorii RTT), siła procesu hamowania (zdolność do kontroli zachowania), ruchliwość procesów nerwowych (ruchliwość zachowania)]

• osoby wysoko reaktywne /mała wrażliwość zmysłowa i emocjonalna i niska wydolność/ - odpowiednik słabego typu układu nerwowego

• modyfikacja KTS - PTS /Pavlovian Temperament Survey/ -> pomiar cech temp w ujęciu Pawłowa]]

• charakterystyka czasowa -> ruchliwość /zdolność szybkiej zmiany zachowania adekwatnie do zmian w otoczeniu/

• temp u człowieka /od niemowlęctwa/ i u zwierząt; wpływ czynnika genetycznego na RI w temp; cechy temp podlegają powolnym zmianom w ontogenezie

• funkcja regulacyjna -> modyfikowanie wartości stymulacyjnej /energetycznej/ i temporalnej sytuacji i zachowań [jego rola ujawnia się zwłaszcza w sytuacjach trudnych, zachowaniach ekstremalnych]

• modyfikacja -> 6 cech temperamentu:

• żwawość /szybkie reagowanie, wysokie tempo aktywności, łatwa zmiana zachowań/

• perseweratywność /kontynuowanie i powtarzanie zachowań i doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca, który je wywołał/

• wrażliwość sensoryczna /reagowanie na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej/

• reaktywność emocjonalna /intensywne reagowanie na bodźce emocjonalne - duża wrażliwość i niska odporność emocjonalna/

• wytrzymałość /adekwatne reagowanie w sytuacjach wymagających długotrwałej aktywności, w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej/

• aktywność /podejmowanie zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej/

• FCZ-KT -> Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu; 120 pozycji. 4-kategorialny format odpowiedzi; wysoka rzetelność i trafność

• Uniwersalna struktura temperamentu /tego z RTT/; podręcznik też w wersji komputerowej [od 15 r.ż.; dla dzieci - KTD]

• Czynnik genetyczny - 40% wariancji /też ok. 20% środowisko specyficzne/

• Brak specyficznych mechanizmów neurofizjologicznych [interakcja wielu z nich] -> regulacja poziomu aktywacji -> aktywacja behawioralna /ogólna/

• Indywidualność neurohormonalna -> cechy temp uwarunkowane specyficzną konfiguracją systemów nerwowych /OUN i AUN/ i hormonalnych /regulacja aspektów energetycznych i czasowych zachowania/

• Mała siła procesu pobudzenia [małe zapotrzebowanie na stymulację] /duża reaktywność emocjonalna i niska wytrzymałość/ -> styl działania wspomagający /przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi

• Duża siła procesu pobudzenia -> styl działania prostolinijny /czynności zasadnicze przeważają lub równoważą pomocnicze/

• Styl działania => typowy dla jednostki sposób wykonywania czynności; jeden z regulatorów zapotrzebowania na stymulację; coś w rodzaju strategii radzenia sobie ze stresem

• Czynności pomocnicze - orientacyjne, przygotowawcze, korekcyjne, powtarzanie /mniejsze ryzyko porażki/

• Czynności zasadnicze - prowadzą bezpośrednio do celu

• Wyjątkowe sytuacje /np. presja społeczna/ -> ta sama efektywność, ale różne koszty psychofizjologiczne lub psychiczne /przy większej stymulacji większe koszta ponoszą wysokoreaktywni/

• Eliasz -> mogą występować zmiany temp, jak sytuacja /poziom stymulacji/ jest bardzo niezgodna z tymi posiadanymi cechami

• Wpływ cech z RTT na działalność sportową i zawodową, stan zdrowia i choroby

• Eliasz -> transakcyjny model temperamentu /uwzględnia zmienność cech i oddziaływanie między nimi a środowiskiem/

10. Funkcjonalne znaczenie temperamentu i rola specyficznych dla niego mechanizmów biologicznych uczestniczących w regulacji wartości stymulacyjnej sytuacji i zachowań

• Czynnik genetyczny -> odnośnie do praktycznie wszystkich cech osobowości /nie tylko temperamentalnych/; też postawy, wartości

• Temp -> mechanizmy fizjologiczne, biochemiczne u podstaw jego cech [Thomas i Chess - bez biologicznej genezy temperamentu] => poziom aktywacji, pobudzenia /temp go moderuje/, widać to zwłaszcza w sytuacjach trudnych, stresogennych /ekstremalne wartości stymulacji/

• Kant - energia życiowa /między pobudliwością a ospałością/

• Ewald - biotonus /ogranicza energię życiową; RI/; ilościowe aspekty zachowania /intensywność i tempo - rdzeń temperamentu/

• Pawłow - pobudzenie, siła procesu pobudzenia /typ układu nerwowego psów; wg niego odpowiednikiem tego jest temp u ludzi/

• RI - stale podwyższony poziom procesów pobudzenia /większy poziom aktywacji/ -> słaby typ układu nerwowego

• Duffy /1951/ -> aktywacja, pobudzenie = mobilizacja energii [intensywność zachowania]

• Wyzwolenie energii aby zadziałać /warunkowane przez czynniki fizjologiczne/ -> procesy fizjologiczne /EEG, napięcie mięśni szkieletowych/; w nich RI

• Hebb -> funkcje stymulacji -> kierunek zachowania /sygnał/ oraz energetyczna podstawa zachowania /czujność/ [w każdym zachowaniu]

• Hebb - optymalny poziom aktywacji => pozytywne emocje - funkcje wzmocnienia /poszukiwanie lub unikanie stymulacji; wydajność reakcji zależna od wielkości stymulacji/

• Aktywacja jako ogólny stan popędowy

• BSRF - twór siatkowaty pnia mózgu

• Różne rodzaje aktywacji (konstrukt hipotetyczny) -> np. autonomiczna, korowa, behawioralna, hormonalna -> badania nad temp

• Behawioralna - ogólna /energia jako całość; wypadkowa mechanizmów pośredniczących w zjawiskach pobudzenia, czujności i czuwania, kontrolujących energetyczne składniki reakcji, stanów i zachowań

• Fazowa -> fizjologiczna odpowiedź na bodziec wejściowy /wynik działania bodźca/; głównie z nią związane markery fizjologiczne

• Toniczna -> fizjologiczna gotowość do reagowania

• Aktywowalność jako współdeterminanta poziomu aktywacji

• Konstrukt OUN spełniający kryterium stabilności w czasie [Gray]

• RI w organicznych determinantach aktywacji; chroniczna tendencja do reagowania swoistym poziomem aktywacji (korowej) [twór siatkowaty]

• Determinanty aktywacji -> bodźce /też zadania, stresory/, stan organizmu przed ich zadziałaniem /też leki, nastrój/, tendencja do bycia pobudzonym /słabo lub silnie/, pora dnia

• Aktywacja ogólna -> wynik interakcji między aktywacją biochemiczną, autonomiczną i korową; warunkuje zachowanie i reakcje emocjonalne

• U podstaw RI - mniej lub bardziej formalne charakterystyki mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych /ogólnie te mechanizmy są u wszystkich/

• RI w temp nie zależą od tych mechanizmów jako takich, ale od poziomu reaktywności /gotowości do reagowania/ mechanizmów biologicznych, od indywidualnych różnic w progu reaktywności

• Ta sama stymulacja u jednych prowadzi do wyższego poziomu aktywacji, w innych do niższego [różnice w poziomie aktywowalności; np. wysoki - duża reaktywność emocjonalna, mała wytrzymałość, żwawość i aktywność; chronicznie podwyższone pobudzenie]

• [Eysenck - ekstrawersja - niska aktywowalność - pętla korowo-siatkowata]

• Gray -> lęk -> BIS /behawioralny układ hamujący/; impulsywność -> BAS /behawioralny układ aktywacyjny/

• Ze względu a ten konstrukt można porównywać ze sobą różne teorie temp /i różnego rodzaju badania/

• Chronicznie wysoki poziom aktywacji -> większa skłonność do reagowania zaburzeniami w zachowaniu na bodźce i sytuacje o dużej wartości stymulacyjnej

• Cechy temp a adaptacja u dzieci

• Maziade -> temp u dzieci: aktywność, przewidywalność, łatwość przystosowania, intensywność reakcji, nastrój i wytrwałość [syndrom temp trudnego zmienia się z wiekiem]

• Super i Harkness -> nisza rozwojowa - warunki fizyczne i społeczne w jakich rozwija się dziecko /wpływ na ekspresję i funkcjonalną rolę temp/

• Martin -> badania nad związkiem temp z osiągnięciami szkolnymi => wysoka aktywność motoryczna, roztargnienie i mała wytrwałość - predyktory niskich osiągnięć szkolnych

• Kyrios i Prior -> cechy temperamentalne /reaktywność i słaba samoregulacja/ najlepszymi predyktorami zaburzeń w zachowaniu

• Inne badania podłużne - dzieci niekontrolujące się mogą mieć w późniejszym życiu więcej konfliktów interpersonalnych i mniejsze przystosowanie interpersonalne

• Związku temperamentu ze stresem

• Cechy temp w relacji do zjawisk stresu mają status moderatora /są już przed nim, kształtują się najwcześniej/

• Stresory - niezależne /temp na nie nie wpływa, ale one na niego mogą/ i zależne od jednostki /we wzajemnej interakcji z cechami temp - może on współdeterminować powstanie tych stresorów, np. konflikt w związku/

• Stan stresu i style radzenia sobie w interakcji z temp

• Wysoki pozom aktywacji - obniżenie tolerancji na wydarzenia życiowe o znacznej intensywności /większa podatność na stan stresu/

• Ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu prowadzi niekiedy do zanurzeń w zachowaniu i osobowości, a nawet do trwałych zmian patologicznych

• Carey; Strelau -> temperamentalny czynnik ryzyka /TCR/ - jakaś cecha temp lub konfiguracja cech, które zwiększają /same z siebie lub w połączeniu z intensywnymi czynnikami/ ryzyko zaburzeń zachowania czy patologii oraz sprzyjają kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej

• Aldwin - wysoka neurotyczność jest dobrym predyktorem pojawienia się objawów zaburzeń psychicznych /TCR/

• Badania skoncentrowane na wymiarach Eysencka

• Choroby nowotworowe - Typ I / Typ C/ - niskie N i P, wysoka E /hipoteza: tendencja do tłumienia i wyparcia emocji/

• Choroba wieńcowa - Typ II /Typ A/ - podwyższone N i P /wrogość i agresywność/; interakcja ze stresorami [jeszcze większe prawdopodobieństwo zachorowania, niż w warunkach bezstresowych]

• Zawadzki - związek między cechami temp a chorobą somatyczną /rak płuc, zawał serca/ nie jest bezpośredni [reaktywność emocjonalna i aktywność - pośredni czynnik ryzyka - wpływ na poziom depresyjności, uległości i palenie]

• Badania na powodzianach - PTSD /zespół stresu pourazowego/ => perseweratywność i reaktywność emocjonalna korelowały z nim dodatnio, reszta - ujemnie; najtrafniejsze predyktory PTSD - reaktywność emocjonalna i aktywność

• Badania na górnikach - najtrafniejsze predyktory PTSD - reaktywność emocjonalna i wytrzymałość

• [temp - stres - choroby, zaburzenia]; a temp trudno zmodyfikować /inne czynniki ryzyka zaburzeń zachowania można zmienić o wiele łatwiej/

• Rutter - prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń zachowania rośnie proporcjonalnie do przyrostu liczby czynników ryzyka

11. Style jako konstrukty psychologiczne podkreślające istnienie różnic indywidualnych w sposobach funkcjonowania człowieka

• Styl - sposób, w jaki proces, sytuacja przebiega; względnie stałe RI w sposobie zachowania i funkcjonowania psychicznego

• Style poznawcze i style radzenia sobie - w zasadzie status cech

• Strategie /to nie style!/ - świadomy wybór, raczej niestałe, adaptacja - minimalizowanie błędu przy podejmowaniu decyzji /styl - adaptacyjny mechanizm kontroli modyfikujący związek między określonym stanem a środowiskiem/

• Zależnie od podejścia, są przedmiotem psychologii inteligencji lub osobowości

• Style poznawcze

• Odnoszą się raczej do formy /”jak” coś robimy/, a nie do treści

• Są wymiarami o szerokim zasięgu /charakter holistyczny, wszystkie zachowania i procesy psychiczne - tak, jako cecha osobowości/

• Charakteryzuje je spójność czasowa

• Są dwubiegunowe /ale nie podlegają wartościowaniu - lepsze, gorsze - odmienna rola adaptacyjna w zależności od specyficznych okoliczności/

• Herman Witkin -> zależność - niezależność od pola

• badania nad percepcją pionu /kierowanie się sygnałami z otoczenia lub z własnego ciała/

• Test Ukrytych Figur /EFT/ -> ci, co rozpoznają pierwotną figurę w zakłócającym środowisku od razu - kryteria wewnętrzne /niezależność od pola - szczegóły jako bardziej lub miej odmienne od otaczającego pola/; też dla percepcji słuchowej i dotykowej; to tendencje -> rozkład normalny [wymiar]

• Niewielkie różnice międzypłciowe w kulturach zachodnich /kobiety nieco bardziej zależne od pola/ - wynik procesu socjalizacji

• Styl ten podlega procesom rozwojowym, najpierw zależny, potem niezależny /największe RI w okresie dojrzałości/, starość - zależność raczej

• Styl ten rozciąga się na wiele dziedzin funkcjonowania człowieka - rozwiązywanie problemów, interakcje społeczne /zależne od pola - łatwiej się uczą i łatwiej opanowują zachowania społeczne, nie różnicują wyraźnie Ja i nie-Ja, globalne traktowanie swojego ciała/

• Niezależni od pola - bardziej świadome swoich potrzeb, emocji, wewnętrzny układ odniesienia w funkcjonowaniu społecznym; Ja-analityczne /zróżnicowane/, nie Ja-globalne [rozwojowo uwarunkowany proces różnicowania psychologicznego - wszystkie struktury psychiczne]

• Krytyka Nosala - nie ma wskazanych mechanizmów leżących u podłoża tego stylu /według niego globalny styl poznawczy - mały zakres i tempo przetwarzania równoczesnego oraz bezwładność procesów nerwowych/

• Refleksyjność - impulsywność /Jerome Kagan, ten od temp zahamowanego - niezahamowanego/

• Impulsywni -> niepewność przy rozwiązywaniu zadania -> lęk -> chęć ucieczki -> szybka odpowiedź /ale źródłem lęku może też być samoocena, zaniżona u impulsywnych/

• Nosal -> dwa style kontroli poznawczej: refleksyjni - oparta na wewnętrznym układzie odniesienia /całościowy i pojęciowo zróżnicowany model sytuacji/; impulsywni - intuicyjna ocena sytuacji

• Refleksyjność -> tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów

• Impulsywność -> tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów

• Refleksyjność - impulsywność = tempo poznawcze

• Styl ten wiązany z różnymi znaczeniami - np. stopniem kontroli nad własnym funkcjonowaniem poznawczym czy strategią poszukiwania informacji

• Test Porównywania Znanych Kształtów .MFF/, Kagan, zadania percepcyjne

• W Polsce - badania Matczak

• Niezależnie od względnie stałych RI ten styl podlega zmianom rozwojowym -> wraz z wiekiem zwiększa się refleksyjność

• Ale badanie Matczak nie potwierdziło różnicy w czasie - jedynie w licznie błędów /młodsi mieli ich więcej/; inne badania - niezależnie od grupy wiekowej czasy odpowiedzi impulsywnych są zawsze krótsze niż refleksyjnych; dla każdej grupy wiekowej błędów osób impulsywnych jest więcej, niż refleksyjnych

• Kagan - ten styl poznawczy jest niezależny od poziomu inteligencji

• Badania amerykańskie - liczba błędów koreluje z IQ

• Matczak -> liczba błędów koreluje ujemnie z IQ, ale czas reakcji i łączny wskaźnik rangowy tego stylu z nią nie koreluje

• Refleksyjni lepiej radzą sobie z zadaniami dywergencyjnymi /różne rozwiązania są możliwe/

• Refleksyjność utrudnia naukę języka obcego /niejako hamując łatwość wypowiadania/

• Ogólne większa agresywność i konfliktowość dzieci impulsywnych; refleksyjne - wyższe oceny w zachowaniach prospołecznych

• Subiektywnie lepiej oceniani refleksyjni - atrakcyjniejsi, większa zaradność życiowa

• Ogólnie we wszystkich kulturach [Japonia inaczej] - szybszy spadek liczby błędów niż wzrost czasu odpowiedzi

• Ale to nie ta impulsywność, co np. składowa ekstrawersji u Eysencka [aktywacja OUN]

• Witkin i Kagan -> RI w sposobach percepcji

• Style myślenia /Sternberg, Grigorenko/ -> teoria poznawcza samokierowania

• Teoria poznawczego samokierowania -> sposoby kierowania spotykane w świecie są w pewnym sensie odbiciem stylów ulokowanych w umyśle człowieka

• Style myślenia -> preferowane sposoby wykorzystania zdolności; na pograniczu obszarów inteligencji i osobowości

• Ludzie wybierają określony styl do konkretnej sytuacji /najlepsza adaptacja do poznawczych wymagań otoczenia/; RI w stopniu giętkości w wyborze stylów

• Różna aspekty poznawczego samokierowania - 5 kryteriów, 13 stylów

• Funkcje:

• styl legislacyjny - twórcze osoby, rozwiązywanie zadań o nieustalonej z góry strukturze

• styl wykonawczy - lubią kierować się ustalonymi regułami

• styl oceniający - tendencja do oceniania zasad, procedur, innych ludzi; zadania poddające się analizie, z różnych punktów widzenia

• Formy:

• styl monarchiczny - koncentracja na jednym celu aż do pełnej realizacji

• styl hierarchiczny - równocześnie różne cele, ale są priorytety; systematyczność

• styl oligarchiczny - bez priorytetów, trudności w wykonaniu wielu zadań jednocześnie

• styl anarchiczny - działania przypadkowe, niechęć podporządkowania się regułom

• Poziom:

• styl lokalny - zadania szczegółowe, precyzja w działaniu

• styl globalny - myślenie abstrakcyjne, problemy ogólne

• Zasięg:

• styl wewnętrzny - jednostki lubiące samotność i zadania indywidualne

• styl zewnętrzny - zadania kolektywne

• Skłonność:

• styl liberalny - jednostki nonkonformistyczne, nieprzestrzegające reguł, ale nie są autorami nowych pomysłów /jak „legislatorzy”/

• styl konserwatywny - przywiązanie do tradycji, przestrzeganie zasad

• m. In. Kwestionariusz Stylów Myślenia /TSI/ Sternberga i Wagnera

• główna rola w kształtowaniu stylów - proces socjalizacji /pewne znaczenie też czynnik genetyczny/; ogólnie spójność czasowa stylu myślenia /być może pewne dyspozycje/

• uczniowie o podobnym stylu myślenia do nauczyciela uzyskują lepsze stopnie

• uczniowie mają tendencję do naśladowania stylu nauczyciela

• studenci psychologii - styl oceniający koreluje z osiągnięciami w nauce

• Ale: zmieniające się ze względu na zadania style - raczej strategie; nie ma podstaw teoretycznych ich wyodrębnienia

• Style radzenia sobie ze stresem /mają status cechy - względnie trwałe RI w tej kwestii/

• Lazarus - wprowadził tę koncepcję do psychologii /1966/

• Transakcyjna teoria stresu - /dynamiczna/ relacja między osobą a otoczeniem, oceniana przez nią jako zagrażająca; radzenie sobie - odpowiedź na tę sytuację; proces o zmieniającym się przebiegu

• Potem Lazarus i Folkman - pojęcie strategii => sposoby radzenia sobie typowe dla określonych sytuacji stresowych [Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie, WCQ]; RI w stosowanych strategiach [nie akcetowali pojęcia stylu jako cechy]

• 2 formy radzenia sobie ze stresem => skoncentrowane na problemie /rozwiązanie go, likwidacja źródła stresu/ i skoncentrowane na emocjach /redukcja napięcia emocjonalnego/

• styl radzenia sobie ze stresem -> względnie stała tendencja do stosowania specyficznych sposobów radzenia sobie, mających na celu usunięcie lub redukcję stanu stresu [dyspozycja podmiotu]

• strategia -> określone działanie w konkretnej sytuacji

• proces -> ciąg zmieniających się w czasie strategii

• jako styl -> czynnik genetyczny odpowiada w 1/3 za RI; w 2/3 determinuje te różnice środowisko specyficzne

• style radzenia sobie ze stresem w ujęciu Endlera i Parkera /3 rodzaje/

• na podstawie badań empirycznych

• działania w sytuacji stresowej - interakcja między sytuacją i stylem radzenia sobie /działanie świadome, chociaż wg Grigorenko style nie angażują świadomości/ [styl a strategia - lęk-cecha a lęk-stan]

• styl skoncentrowany na zadaniu -> wysiłki w celu rozwiązania problemu przez poznawcze przekształcenie lub próby zmian sytuacji; zadanie, planowanie rozwiązania

• styl skoncentrowany na emocjach -> tendencja do koncentracji na sobie, na własnych emocjach /poczucie winy, napięcie/; skłonność do myślenia życzeniowego i fantazjowania /cel - zmniejszenie napięcia emocjonalnego, ale nie zawsze się udaje/

• styl skoncentrowany na unikaniu -> tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji stresowej; angażowanie się w czynności zastępcze lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich

• opis jednostki na każdym z tych trzech wymiarów

• Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych /CISS/; 48 twierdzeń, niskie korelacje między skalami; spełnia kryteria rzetelności i trafności

• Style odbioru informacji w sytuacji zagrożenia Miller /1981, 1987/

• Poznawcza orientacja psychoanalityczna

• Sytuacja zagrożenia -> różnice w sposobie zbierania informacji o nim

• Poszukiwacze informacji /”monitorowcy”/ -> gromadzenie, przetwarzanie, wykorzystywanie informacji o zdarzeniu

• Unikający informacji /”dystraktorzy”/ -> odwracanie uwagi, unikanie reakcji na sytuację stresową; zaprzeczanie, tłumienie, wypieranie, odrzucanie - strona informacyjna zjawisk [represja]

• Styl radzenia sobie determinuje poziom doznawanego stresu /unikanie -> niższy poziom aktywacji -> mniejszy stres/

• Wymiary niezależne od siebie /ale nie do końca potwierdzone empirycznie/

• Skala Stylu Behawioralnego Miller /MBSS/; 4 opisy sytuacji stresowej, wybór możliwych zachowań

• Style radzenia sobie jako sposoby samoregulacji w sytuacji zagrożenia /Carver, Scheier, Weintraub; 1989/

• Stres - część życia każdego człowieka; radzenie sobie z nim - w ogólnym modelu samoregulacji /założenie: zachowanie jest ukierunkowane na cel/

• Odmienne konstrukty o świecie i konsekwencjach swojego postępowania

• Zagrożenie -> osiągnięcie pożądanego celu lub uniknięcie niepożądanego stanu jest zakłócone

• Utrata -> osiągnięcie celu lub pokonanie przeszkody jest niemożliwe

• Podejście teoretyczno-empiryczne

• Kwestionariusz COPE /Kierunki Radzenia Sobie z Aktualnymi Problemami/-> 52 pozycje, skala Likerta; 2 wersje: pomiar stanu /strategii; „w danej chwili”/ oraz stylu /cechy, dyspozycji; „zwykle”/ poprzez zmianę instrukcji; na podstawie STAI Spielbergera /lęk/

• 4 style/strategie -> aktywne radzenie sobie, wsparcie społeczne - koncentracja na emocjach, unikanie, akceptacja - pozytywne przewartościowanie

• ale: stylów jest tyle samo, co strategii, a to kłóci się z większością definicji..

12. Różnice indywidualne i wynikające stąd konsekwencje społeczne: rozważania ogólne

• Goddard /1914/ -> niemożliwa jest równość w społeczeństwie, ze względu na oddziedziczone RI w inteligencji

• Raport Yerkesa podczas I wojny światowej -> Ustawa Imigracyjna w USA

• Podobne tendencje o biologicznie zdeterminowanej nierówności w IQ między rasami -> lata 60-70 XX w. /np. Jensen/

• Też sylogizm Herrnsteina w celu uzasadnienia panowania merytokracji /warstwa społeczna uzyskująca swoje pozycje dzięki wykształceniu -> tylko dla osób z dziedzicznie zdeterminowaną wysoką IQ/

• Ciąg dalszy tego jeszcze w 1994 <lol> -> rasistowski wydźwięk polityczny i społeczny

• Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne

• Czynnik środowiskowy może zmienić IQ w granicach jednego odchylenia standardowego

• Efekt Flynna /1999/ -> w ciągu ostatnich 50 lat IQ zwiększył się o około 15 punktów /wytłumaczenie - odżywianie, zmiany kulturowe, warunki nauczania, praktyki wychowawcze/

• Nawet jeśli nie wzrost czynnika g, to zmiany w treści i sposobie funkcjonowania poznawczego

• Środowisko ubogie w stymulację intelektualną - wpływ na obniżenie IQ

• Jeśli zasada równości społecznej znaczy równość wobec prawa lub te same możliwości rozwoju, to nie znaczy, że wszyscy powinni być identyczni

• Nierówność między ludźmi jest źródłem lęków /wskaźnik naruszenia praw człowieka/

• RI w zachowaniu i cechach nie przesądzają o ich stałości

• Możliwości rozwojowe -> interakcja środowiska i genotypu /jego zakres reagowania, ekspresji jest niemalże nieograniczony/

• Ograniczają go:

• długość życia

• czynniki losowe /m. in. warunki rozwoju w życiu płodowym, miejsce urodzenia [biedny kraj], jakość edukacji, status społeczno-ekonomiczny rodziny/

• wybory dokonywane przez rodziców i opiekunów

• wybory dokonywane przez nas samych /wybór czegoś ogranicza szansę robienia czegoś innego/

• Tyler -> nasze genetyczne możliwości są tylko częściowo wykorzystane

• Wysoki wskaźnik odziedziczalności -> mało zróżnicowane środowisko [aktualnie istniejące!] o słabym wpływie na wariancję zachowania /ale jak jest sprzyjające, to ok/; ale odpowiednie środowisko może daną dziedziczną cechę zmienić, np. wzrost

• Niski wskaźnik odziedziczalności -> na zmienność cech wpływa fakt, że dla różnych osób dostępne są różne środowiska

• RI w postawach, systemach wartości itp. też w jakiś sposób genetycznie zdeterminowane /jak każde zachowanie, kwestia tylko jakimi mechanizmami, procesami w mózgu/

• Polityka wyrównywania szans -> naprzeciw zasadzie równości społecznej - podniesienie kompetencji poznawczych dzieci intelektualnie zaniedbanych

• Równość szans nie znaczy takiego samego traktowania

• Husen, pedagog -> różnice w biologicznym wyposażeniu wymagają pluralizmu, a nie identyczności w traktowaniu

• Niedopasowanie zdolności intelektualnych człowieka do wymagań sytuacji może być źródłem niepowodzeń i trudności

• RI w cechach psychicznych i zdolnościach same w sobie nie są ani dobre ani złe /nie mogą stanowić podstawy ocen wartości człowieka/ -> istotna jest sytuacja, kontekst, środowisko

---