31. Podręcznik i jego funkcja w edukacji. ( Okoń W, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998)
Pytanie o funkcje podręczników jest pytaniem o racje, dla których stosuje się je w szkolnictwie. Zagadnieniem tym zajmował się Roman Ingarden. Do własności „ żywego nauczania”, które powodują, że musi ono być uzupełniane przez podręczniki zaliczył:
swoistą dezorganizację procesu nauczania, spowodowaną przez emocjonalne zaangażowanie nauczyciela i uczniów;
zakłócenie przebiegu lekcji, przez to, że biorą w niej udział osoby o różnych właściwościach psychofizycznych, różnym tempie pracy, wskutek czego lekcja nie dostarcza uczniom idealnie uporządkowanejwiedzy;
wpływ grupy klasowej na ucznia; powoduje to współmyślenie, współpostrzeganie grupy. Uczeń będzie bezradny w domu pozostawimy go własnym siłom.
Niektórym uczniom w pracy potrzebny jest spokój i samotność.
Były i są takie systemy, gdzie podręcznik jest podstawowym narzędziem pracy nauczycieli i uczniów, są również takie, gdzie stosowany jest okolicznościowo, ale są i takie gdzie nie tylko jest niepotrzebny, jak np. w różnych kierunkach nowego nauczania, lecz wręcz zwalczany jako największe zło, np. w systemie Freineta.
Współczesny system kształcenia trudno byłoby sobie wyobrazić bez podręczników. Są one nie tylko uzupełnieniem „ żywego nauczania” ( jak pisał Ingarden), lecz dość często to nauczanie zastępują. Istnieje jednak niebezpieczeństwo fetyszyzacji podręcznika w szkolnych systemach wielu krajów. Podręczniki stają się wtedy jedynym zródłem wiedzy ucznia, a co gorsze , często i nauczyciela.
Współcześnie w edukacji szkolnej główny wysiłek kieruje się na organizację pracy uczniów pod kierunkiem nauczyciela oraz na racjonalny dobór treści tej pracy. W tym nowoczesnym systemie zmienia się wyraznie funkcja i charakter podręczników szkolnych.
Pierwsze postulaty w sprawie roli podręcznika w nowym systemie sformułował K. Lech. Według niego, podręcznik pełni następujące funkcje:
podaje materiał nauczania w sposób odpowiednio uporządkowany, oszczędny, przejrzysty i dokładny - czy to za pomocą odpowiednich ilustracji i schematów obrazowych, czy opisów i wyjaśnień; różnicuje przy tym teksty dla łatwiejszego wyodrębnienia w nich różnorodnych składników, zwłaszcza tych do których uczniowie będą się odwoływać w dalszej pracy;
ułatwia uczniom pracę poznawczą na lekcjach przez uwalnianie ich od konieczności dokonywania mechanicznych zapisów, streszczeń, rysunków; przez umożliwianie im sprawnego wracania do przerobionego materiału, przypominania poznanych zagadnień w skrótowej formie;
zaznajamia z metodą, a zwłaszcza z modelowymi przykładami prac, jakie uczniowie będą pózniej wykonywać samodzielnie, zarówno indywidualnie jak i zespołowo, zarówno w pracy szkolnej jak i domowej;
umożliwia nauczycielowi i uczniom - za pomocą odpowiednich tekstów- szybkie sprawdzenie, czy wszyscy właściwie zrozumieli treść lekcji;
usprawnia zadawanie i sprawdzanie pracy domowej, która może mieć na celu: a) dokończenie lub uzupełnienie pracy lekcyjnej np. zastosowanie zdobytych wiadomości w praktyce; b) przygotowanie do lekcji następnej np. przez przeczytanie tekstów, których treść będzie przedmiotem ćwiczeń na lekcji następnej;
uczy zdobywania nowej wiedzy za pośrednictwem książki, samodzielnego czytania tekstów o charakterze naukowym, rozumienia skondensowanych treści, wyróżniania w nich twierdzeń podstawowych;
ukierunkowuje samodzielną pracę przy dokonywaniu syntezy przerobionego materiału w różnych układach i na różnych poziomach ogólności, obejmującego ogólne definicje i wzory, odnoszącego się do określonych zagadnień, zwłaszcza technicznych.
Podręcznik traktujemy dziś jako jeden z podstawowych i najpowszechniej wykorzystywanych środków w procesie nauczania.
Funkcja informacyjna podręcznika sprowadza się do tego, że może on być swoistym przewodnikiem ucznia w poznawaniu świata. Zródłem informacji w podręczniku może być fotografia, rysunek, diagram, schemat, polecenie, użycie specjalnego kodu, tekst do programowego uczenia się lub wybór tekstów do kontroli osiągnięć.Często nie jest to więc gotowa informacja lecz pouczenie jak zdobywać dalsze inf. Na walory informacyjne podręcznika duży wpływ ma jego forma i przede wszystkim harmonia treści i formy. Na formę składają się takie walory jak: żywy i bogaty język; przykłady i argumenty; unikanie druzgocącej przewagi zdań opisowych nad wyjaśniającymi; przedstawianie trudnych problemów w sposób prosty i zrozumiały.
Funkcja badawcza realizowana jest przez podręcznik poprzez pobudzanie uczniów do samodzielnego rozwiązywania problemów, oraz przez stopniowe wprowadzanie ich do samodzielnego podejmowania badań na skalę im dostępną.
Funkcja praktyczna - chodzi w niej o ukazywanie praktycznych konsekwencji poznawania rzeczywistości przez człowieka, oraz o materiał do ćwiczeń i zadań wyrabiających rozmaite sprawności praktyczneoraz dających impulsy do działalności praktycznej.
funkcja samokształceniowa - jej spełnianie oznacza gwarancję, że posługiwanie się danym podręcznikiem nie zniechęca do dalszego, samorzutnego już uczenia się, studiowania i samokształcenia, lecz stanowi do niego naturalną drogę.Tą drogą jest przede wszystkim budzenie i rozwijanie zdolności poznawczych, technicznych i artystycznych człowieka, jego zainteresowań i pozytywnej motywacji w procesie uczenia się. Funkcję samokształceniową dobrze wspierają trzy wymienione wcześniej funkcje ,zwłaszcza badawcza i praktyczna.
Wszystkie wymienione funkcje są świadectwem tego, że nowoczesny podręcznik nie podlega już alternatywie: albo słowo, albo obraz. Większe możliwości wzbogacenia słowa podręcznikowego w środki wizualne, słuchowe i wszelkie inne wiążą się z tzw. podręcznikiem obudowanym.Na obudowę mogą się składać filmy, wstawki filmowe, kasety magnetofonowei magnetowidowe, przezrocza, foliogramy i fazogramy itp.
Struktura i treść podręcznika.
W Polsce sprawą typologii podręczników zajmował się Z. Mysłakowski. Wyróżnił on trzy typy podręczników szkolnych:
podręcznik właściwy - ściśle związany z programem i kursem danego przedmiotu.
Uzupełniająca ksiązka do czytania
książki podręczne- słowniki, encyklopedie itp.
W skład podręczników właściwych wchodzą:
podręcznik uniwersalny- zawiera tekst systematyczny, prezentujący za pomocą słów i sposobów graficznych daną dziedzinę rzeczywistości a obok tego problemy do rozwiązania, pomysły badawcze, ćwiczenia i zadania praktyczne.
podręcznik systematyczny- obejmuje uporządkowaną wiedzę, odpowiadającą rocznemu programowi jakiegoś przedmiotu. Terenem zastosowania tego typu podręcznika jest z reguły liceum, studium czy uczelnia wyższa;
podręcznik do ćwiczeń i zajęć praktycznych- może mieć charakter podręcznika zwartego np. książki do ćwiczeń gramatycznych czy ortograficznych.
Podręcznik programowany- może obejmować część rocznego kursu danego przedmiotu lub jego całość
Kryteria ogólne określające strukturę i treść podręczników szkolnych to: dokładność naukowa, obiektywność, systematyczność, przystępność, związek z życiem, aktualność.
Forma podręcznika
Autor podręcznika powinien posługiwać się językiem formalnie doskonałym, żywym, przemawiającym do wyobrazni i zmuszającym do wysiłku umysłowego. Mówiąc o formie należy pamiętać też i o stronie graficznej. Odpowiednie rozdziały, podrozdziały i akapity ułatwiają czytelnikowi racjonalne uczenie się.Elementy ważne ( np. tytuły, definicje, terminy) wyodrębnia się z jednolitego tekstu za pomocą druku tłustego lub kursywą. Partie podręcznika o znaczeniu mniej zasadniczym drukuje się czcionką odpowiednio zmniejszoną. Ilustracja jest elementem równie ważnym co tekst. Musi jednak odpowiadać następującym warunkom:
pozostaje w pełnej zgodności treściowej z tekstem podręcznika;
ma wartość dokumentu. Więc jest wolna od błędów merytorycznych;
jest w pełni czytelna
odznacza się wysokimi walorami estetycznymi.