9. Ewaluacja- rozumienie pojęcia, rodzaje ewaluacji, narzędzia badawcze
EWALUACJA (m.in. Simons H.: Proces ewaluacji w szkołach. [w:] Ewaluacja w szkole. Wybór tekstów pod red. H. MizerkaA. Hildebrant.)
W Słowniku Języka Polskiego PWN znajdziemy następujące hasło: „ewaluacja - ustalenie wartości i ceny czegoś, ocenianie, oszacowanie”. Potocznie przyjęło się rozumieć ewaluację jako synonim oceniania i kontroli, czasem także jako wartościowanie i szacowanie wartości. Upowszechnia się przekonanie, że „ewaluować może, a nawet powinien, każdy i wszystko. Każdy dokonuje ewaluacji w celu podniesienia jakości tego, co robi.
Najprościej ewaluację można określić jako ustalanie wartości czegoś. Ewaluacja jest częścią procesu podejmowania decyzji. Obejmuje wydawanie opinii o wartości działania poprzez systematyczne, jawne zbieranie i analizowanie o nim informacji w odniesieniu do znanych celów, kryteriów i wartości. (Kath Aspiwall i in. Co to jest ewaluacja?)
Ewaluacja w szkole polega na zaplanowanym i metodologicznie uściślonym, systematycznym zbieraniu i przetwarzaniu informacji o warunkach, przebiegu i skuteczności działań szkoły. Celem ewaluacji jest uzyskanie zobiektywizowanych wniosków w celu utrzymania, zaniechania bądź modyfikacji podlegających badaniu działań szkoły lub też w celu zainicjowania nowych działań, czyli, ogólnie, w celu podejmowania decyzji kierowniczych. Ewaluacja zgodnie z tą definicją musi być działaniem zaplanowanym.
Rozporządzenie MEN nazywa ewaluację badaniem praktycznym oceniającym.
Co można ewaluować? Rozwój U, programy autorskie, prace N, atmosferę, organizację zajęć, formy doskonalenia itp.
Kto może ewaluować? Nauczyciele pracę uczniów, uczniowie pracę nauczycieli, rodzice pracę szkoły itp.
Podstawową funkcją ewaluacji jest dostarczanie tzw. Interesariuszom danych pozwalających podejmować decyzje, należy bardzo dokładnie sprecyzować przedmiot ewaluacji (co będzie poddane ewaluacji?). Mogą nim być procesy i działania, co do których wiadomo, że można cokolwiek zmienić w ich przebiegu.
RODZAJE EWALUACJI
Ewaluacja biurokratyczna - jest nakazem prawnym formułowanym w edukacji przez instytucje nadzoru pedagogicznego. Ewaluator, będący niejako „na usługach” tych agencji rządowych, które sprawują kontrole i nadzór nad edukacją, sporządza dokumenty (raporty), które warto mieć na wypadek zewnętrznej kontroli.
Ewaluacja autokratyczna - sprowadza ewaluatora do roli eksperta. Jest on badaczem społeczności; musi być znawcąprzedmiotu ewaluacji.
Ewaluacja demokratyczna - szkoła jako organizacja ucząca innych i ucząca się, ewaluator animuje proces wymiany informacji wielu grup osób zainteresowanych jakością edukacji. Dzięki ewaluacji szkoła dowiaduje się czegoś nowego o sobie i stąd czerpie motywację do podejmowania działań projakościowych.
Jeżeli kryterium podziału uczynimy czas, w którym prowadzi się ewaluację, możemy wyróżnić dwa jej typy: ewaluację sumującą i kształtującą wg. Serivena.
Ewaluacja sumująca (`jednorazowa') - polega na zebraniu i przeanalizowaniu informacji o wartości działań szkoły w wybranym przedziale czasowym, po zakończeniu tych działań. Takim okresem w przypadku szkoły jest najczęściej rok szkolny, a terminem dokonywania takiej ewaluacji może być lipiec i sierpień. Wtedy wystarczy czasu na wyciągnięcie wniosków i zaplanowanie działań na następny rok szkolny. Ewaluacja sumująca może mieć charakter ewaluacji odroczonej. Ewaluacja odroczona dokonywana jest po upływie pewnego czasu od zakończenia działań podlegających badaniu. Czas ten powinien być wystarczająco długi, by ujawniły się te skutki działań, które nie są zauważalne bezpośrednio po ukończeniu szkoły. Na przykład jeżeli chcemy zbadać, czy szkoła wystarczająco przygotowała uczniów do samodzielnego planowania i organizowania uczenia się oraz budowania dobrej motywacji, ewaluację należałoby przeprowadzić dopiero po kilku latach od zakończenia przez grupę uczniów nauki w danej szkole. Wówczas uwzględnimy wyniki w nauce w szkole wyższego szczebla albo na studiach, a także zbierzemy opinie od nauczycieli owych szkół wyższego szczebla i od samych byłych U. Niekiedy bywa to nazywane badaniem „losów absolwentów”.
Ewaluacja odroczona jest pożyteczna, kiedy chcemy zbadać funkcjonowanie nowych rozwiązań czy koncepcji. W ludzkich działaniach występuje bowiem tzw. efekt zmiany. Polega on na tym, że kiedy pojawią się nowe, oczekiwane warunki, co do których spodziewamy się, iż polepszą nasze działania, to w istocie w pierwszym okresie zmiany lepiej wykorzystujemy te nowe warunki. Po oswojeniu się ze zmianą jej wpływ na pracę szkoły staje się mniejszy.
Ewaluacja kształtująca (czasem nazywa się ją z angielskiego „formatywną”) prowadzona jest na bieżąco i dotyczy wybranych zakresów pracy szkoły/nauczyciela. Polega na analizowaniu i wartościowaniu działań w trakcie ich trwania, żeby wyniki tej analizy mogły zostać użyte do ulepszenia tych działań jeszcze przed ich zakończeniem. Taka ewaluacja ma wyraźnie charakter wycinkowy, posługuje się także mniej rygorystyczną metodologią (choćby z tego względu, że zbieranie informacji jest ograniczone w czasie).
Wyniki i wnioski z ewaluacji kształtującej są mniej pewne niż wyniki i wnioski z ewaluacji sumującej, za to możliwe do wykorzystania od razu. Ważne jest, by ewaluacja sumująca potwierdzała słuszność wniosków z ewaluacji kształtującej. Jeżeli tak nie jest, może to znaczyć, że ewaluacja kształtująca prowadzona jest w nieprawidłowy sposób.
Ewaluacja diagnostyczna - może być wstępna (na każdym etapie kształcenia), końcowa i prognostyczna. Jest ważna dla nauczyciela i ucznia. Dostarcza informacji do planowania celów, pozwala prześledzić drogę rozwoju każdego ucznia, usprawnia organizację procesu edukacji.
Ewaluacja wewnętrzna daje okazję do dialogu między nauczycielami na temat własnego rozwoju i rozwoju szkoły, służy doskonaleniu nauczycieli, jest narzędziem pozwalającym na zrozumienie i uproszczenie istniejących problemów, służy budowaniu społecznego zaufania wobec szkoły. Zapewniając systematyczną informację zwrotną, staje się podstawą do ciągłego modyfikowania procesu rozwoju. Pozwala podjąć decyzję o kontynuacji, modyfikacji lub odrzuceniu danego programu, przeprowadzana na koniec jakiegoś przedsięwzięcia. Angażując wszystkich nauczycieli daje poczucie przynależności do społeczności szkolnej, motywuje do lepszej pracy, a co za tym idzie - poprawia jakość oferowanych usług.
Jest procesem złożonym, wymagającym dużo czasu, zaangażowania i świadomości jej znaczenia dla pracy szkoły. Prowadzona jest z reguły przez zespół nauczycieli i dotyczy wybranego aspektu pracy szkoły.
Rozróżniamy również autoewaluację ( ewaluacja własna) i obcą. Podział ten zależy od tego, kto podejmuje decyzje o ewaluacji - obszarach nią objętych, kryteriach i sposobie przeprowadzenia - osoba, instytucja ewaluowana czy ktoś z zewnątrz. O autoewaluacji własnej mówimy, kiedy ewaluator dokonuje ewaluacji własnej pracy, kiedy podmiot i przedmiot ewaluacji jest w jednej osobie. Jej celem jest ocena jakości własnej pracy i dokonanie ewentualnych zmian.
Wyróżnia się również ewaluację nieformalną. Polega ona na analizowaniu jakości swojej pracy bez stosowania narzędzi pomiaru, np. pisanie pamiętnika przez nauczyciela lub kuluarowe rozmowy nauczycieli na temat jakości pracy szkoły.
Ewaluacja może być również szerokozakresowa i fokusowa. W pierwszym rodzaju bada się szeroki obszar, np. stopień zadowolenia naszych uczniów ze szkoły. Wyniki tej ewaluacji wskażą nam wąskie obszary, które później można badać dokładnie za pomocą ewaluacji fokusowej. Na przykład w ramach powyższego obszaru badań można za pomocą ewaluacji fokusowej badać aspekt: Opinie uczniów na temat obciążania ich pracami domowymi.
NARZĘDZIA BADAWCZE
Jest wiele sposobów zbierania informacji, oto najważniejsze: ankieta, wywiad, obserwacja, analiza dokumentów
Przedmiotem badania ewaluacyjnego są, informacje o warunkach, przebiegu i skuteczności badanego procesu. Jest to rozgraniczenie metodologiczne wzięte z psychologii poznawczej, wedle której każda działalność człowieka może być badana ze szczególnym uwzględnieniem jednego z aspektów:
efektu (nastawienie wynikowe, skupienie się na skutkach)
procesu (nastawienie procesualne, na sam przebieg działań)
kontekstu (sytuacji, warunków działania) - ten, według nowszych badań psychologicznych, jest zdecydowanie za słabo uwzględniany przy ocenie wyników naszych działań.
Takie podejście do przedmiotu badania ewaluacyjnego poskutkowało wyodrębnieniem w wymaganiach wobec szkół (załącznik do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r.) obszaru efektów, procesu i funkcjonowania szkoły w środowisku - do tych obszarów dodano zarządzanie (§ 7 ust. 1 rozporządzenia).
Zastosowania ewaluacji w szkole
Poziom instytucjonalny Ewaluacja programów (WSO, WDN, programy profilaktyki, programy nauczania, ścieżki itp.) - cel podnoszenie jakości pracy szkoły
Poziom indywidualny Autoewaluacja pracy nauczyciela (zajęcia, nowe metody, treści, programy, style) - cel podnoszenie poziomu profesjonalizmu
Wg Robsona (1997) przystępując do projektowania ewaluacji warto uwzględnić odpowiedzi na następujące pytania:
Powody, cele i motywy: Komu ma służyć ewaluacja?; Dlaczego jest przeprowadzana? Kto powinien otrzymać dane o wynikach ewaluacji?
Wartości: Czy w wyniku ewaluacji można przedsięwziąć działania lub podjąć decyzję? Czy jest ktoś lub coś, co blokuje tę decyzję?
Przedmiot: Jakiego rodzaju informacje są potrzebne?
Ewaluator: Kto zbiera informacje? Kto pisze raporty?
Metody: Jakie metody należy zastosować dla uzyskania potrzebnych inf?; Czy mogą być one opracowane i zastosowane w czasie, jakim dysponuje ewaluator?; Czy zostaną zaakceptowane przez osoby, których dotyczy ewaluacja?
Pozwolenie i kontrola: Czy udział w badaniach jest dobrowolny?; Kto decyduje o tym, co ma się znaleźć w raporcie?
Wykorzystanie: Kto decyduje o sposobie wykorzystania ewaluacji?; Czy uczestnikom ewaluacji zostanie przedstawiony raport?; Czy forma raportu dostosowana jest do jego odbiorców?
1