Małgorzata Prokosz
Uniwersytet Wrocławski
Przemoc w szkole podstawowej. Stan aktualny i możliwości przeciwdziałania
Wprowadzenie w zagadnienia przemocy w szkole.
Pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych ujawniono w krajach skandynawskich, że mniejszość tzw. „kozłów ofiarnych” w szkołach publicznych jest dręczona i terroryzowana przez inną mniejszość - awanturników. Przez dręczenie i tyranizowanie rozumie się celowe zadawanie cierpień przez powtarzające się fizyczne (cielesne) napady, przez zastraszanie słowne i czynne szykanowanie oraz uciążliwe nękanie uczniów, którzy nie potrafią się bronić. To dręczenie bądź tyranizowanie polega na nierówności sił, która prowadzi do interakcji podporządkowania i panowania oraz do chronicznego nadużywania władzy. Przykłady spektakularnych morderstw uczniów i samobójstw wśród nich zwróciły po roku 1975 również uwagę społeczeństwa japońskiego na ten problem. W końcu lat siedemdziesiątych federalne Ministerstwo Zdrowia USA zleciło Kongresowi USA i Ministerstwu Sprawiedliwości przeprowadzenie badań empirycznych na temat przemocy w szkole. W końcu lat osiemdziesiątych problem przemocy w szkole został zaobserwowany także w Wielkiej Brytanii i Australii. W końcu także w Europie coraz częściej mówi się o przemocy w szkołach, zwłaszcza w dużych miastach. (Schneider, 1997, s.137).
Przemoc w polskich szkołach jest zatem zjawiskiem powszechnie znanym, jednakże z wielu powodów przez wiele lat nie poddawane wnikliwszej analizie. Przede wszystkim dlatego, że nauczyciele nie są zainteresowani nagłaśnianiem niepokojących zjawisk, zaistniałych w ich placówkach. Wiąże się to bowiem z obniżeniem rangi szkoły, która mogłaby być określana jako niebezpieczna. Z drugiej zaś strony szeroko rozumiane środki masowego przekazu informują opinię publiczną o bulwersujących wydarzeniach, takich jak: pobicia dzieci, nauczycieli, wymuszanie haraczy przez starszych uczniów, porachunki między antagonistycznymi grupami na terenie szkoły itp. Taki stan rzeczy prowadzi do swoistego dualizmu - pedagogowie traktują przemoc defensywnie: z zażenowaniem, wstydem, bezradnością, skłonnością do ukrywania faktów, a publicyści odsłaniają je drastycznie, niejednokrotnie wskazując na szkoły jako „winowajców”( Tatarowicz, 1998, s.79)
Istotnym problemem w analizowaniu zjawiska przemocy są rozbieżności pojęciowe, gdyż w literaturze przedmiotu pojawia się wiele definicji znacznie różniących się zakresowo (Schmidt, 1998, s. 21-23). W literaturze niemieckiej najczęściej definiuje się przemoc w kontekście:
wykładni prawa karnego - przemoc jest werbalizowana jako zjawiska podlegające karze (kradzież, wandalizm, naruszenie mienia społecznego itp.);
psychologicznym - jako efekt trudności związanych z rozwiązywaniem indywidualnych konfliktów i problemów;
stosunków społecznych będących źródłem przemocy;
nieprawidłowych interakcji między jednostką i grupą społeczną.
Taka klasyfikacja jest jednak bardziej przydatna w analizie formalnej. W przypadku badania samego zjawiska bardziej adekwatny wydaje się być prostszy podział obejmujący:
przemoc fizyczną wobec osoby lub przedmiotów (wandalizm)
przemoc psychiczną, obejmującą: agresję werbalną, groźby i dyskryminację
W polskich badaniach (Tatarowicz, 1998, s. 82-85) przyjmuje się ostatnio nieco inną klasyfikację, bardziej uszczegółowioną, ale dającą możliwość wnikliwszej analizy zjawiska. Podzielono zachowania agresywno - przemocowe, obserwowane u uczniów szkół podstawowych i średnich na sześć najczęściej występujących kategorii:
agresja: wobec innych uczniów (groźby, bójki, pobicia bez poważnych konsekwencji zdrowotnych) i skierowana na dorosłych (nauczycieli, personel obsługi);
przemoc - jako znęcanie się nad ofiarą, brutalna agresja fizyczna oraz jako rozbój (zastraszenia, wymuszenia rozbójnicze, rozbój z użyciem siły);
agresja seksualna (natręctwo, molestowanie) oraz przemoc seksualna (napastliwość, czyny lubieżne, zgwałcenia);
wandalizm - niszczenie mienia, rzeczy;
uczestnictwo w destrukcyjnych grupach nieformalnych: kradnących, agresywno - zabawowych i antyspołecznych podkulturach młodzieżowych (punki, skini, szalikowcy);
kradzieże - przywłaszczenia mienia szkoły, personelu i innych uczniów.
Nieco inaczej postrzegają zjawisko przemocy w szkole sami uczniowie. Z badań Ostrowskiej (1997, s. 73-74) wynika, że ich zdaniem przemoc to takie zachowanie, w którym użyto siły fizycznej wobec innej osoby i naruszono jej nietykalność cielesną lub takie zachowanie, które powoduje wzbudzenie silnego zagrożenia utraty życia lub zdrowia (np. grożenie ostrymi lub palnymi przedmiotami). Takie zachowania jak obrażanie i wymyślanie innym, używanie wulgarnych słów, wandalizm, brutalność, poniżanie lub ośmieszanie nie były traktowane jako przemoc.
W szkole jednak dzieje się źle, co potwierdzają analizy statystyczne grup uczniów - sprawców, dokonujących aktów agresywno - przemocowych w Polsce w ostatnich latach. (Sitkowska, 1997, s.187-188). W roku 1985 stwierdzono ponad 52 tys. czynów karalnych popełnionych przez nieletnich, w roku 1986 ponad 57 tys., ale już w roku 1995 liczba ta wzrosła do ponad 82 tys.. W porównywanych okresach liczba nieletnich sprawców wzrosła z 29 tys. w latach 1985 - 1986, do powyżej 68 tys. w 1995 roku oraz powyżej 57 tys. w 1996 roku. W roku 1996 liczba popełnionych czynów uległa zmniejszeniu o 15,1 % w porównaniu z rokiem poprzednim, a liczba nieletnich sprawców zmniejszyła się o 16,2%. Jednakże pojawiło się niepokojące zjawisko wzrostu liczby nieletnich sprawców popełniających czyny o największym ciężarze gatunkowym - zabójstwa, uszkodzenia ciała, bójki i pobicia, rozboje i wymuszenia rozbójnicze. Dominującą grupę stanowili sprawcy w wieku od 13 do 16 roku życia (ponad 54 tys. osób), w tym powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych. Z kolejnych danych wynika, że w roku 1997 w aktach agresywno - przemocowych brało udział już ponad 100 tysięcy uczniów. Średnia statystyczna wskaźnika ogólnokrajowego to 4,1% uczniów - sprawców na 4 miliony całej populacji uczniowskiej. Przedstawiono także wyniki prezentujące stan zagrożenia agresją i przemocą w poszczególnych województwach (według starego podziału na 49). W tym zestawieniu województwo wrocławskie uzyskało wskaźnik 5,8%, czyli zdecydowanie wyższy od średniej krajowej, a czwarty w kolejności wyników najwyższych (po opolskim - 6,4%, olsztyńskim - 6,2% i zielonogórskim - 6,1%). (Tatarowicz, 1998, s. 85)
Próby zapobiegania przemocy w szkole.
Prezentowane wyniki stanowią potwierdzenie faktu, że przemoc w szkołach jest zjawiskiem istniejącym, narastającym i zmieniającym się (w zakresie form) ku coraz większej brutalności. Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy stało się zatem zainteresowanie pedagogów zjawiskiem przemocy, głownie w kontekście diagnozy i prób przeciwdziałania. Istotnym krokiem w tej mierze było opracowanie przez Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej MEN kilku projektów: między innymi dotyczących profilaktyki zagrożeń (Ostrowska 1996) oraz profilaktyki agresji (Ostrowska 1998). W projektach (realizowanych w latach 1994-97) brali udział przedstawiciele dwudziestu województw (według starego podziału), czyli wizytatorzy, dyrektorzy szkół, nauczyciele, pedagodzy szkolni i psychologowie. Niestety, nie było w tym gronie przedstawicieli województwa wrocławskiego.
Problem narastającej przemocy w szkołach województwa wrocławskiego, a szczególnie miasta Wrocławia był jednak na tyle niepokojący, że zaistniały istotne przesłanki do stworzenia lokalnego programu przeciwdziałania przemocy. W roku akademickim 1997/98 studenci Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego. przeprowadzili badania diagnostyczne w losowo wybranych wrocławskich szkołach podstawowych. Ich analiza doprowadziła do następujących wniosków:
najczęściej obserwowanymi formami agresywno - przemocowymi były: groźby, bójki, agresja słowna i fizyczna, wymuszenia, wandalizm oraz przywłaszczenia;
nauczyciele dostrzegali problem przemocy, lecz nie byli wystarczająco przygotowani do przeciwdziałania negatywnym zjawiskom;
nauczyciele nie obserwowali problemów narkotykowych w szkole, potwierdzili jednak, że powinno się prowadzić działania profilaktyczne w tym zakresie;
w każdej ze szkół omawiane były na Radach Pedagogicznych różne formy przemocy obserwowalne na terenie szkoły, lecz nie przedsięwzięto w związku z tym żadnych konstruktywnych działań.
Powyższe ustalenia pozwoliły na określenie dalszej procedury badawczej. W zespole pod kierunkiem dr Alicji Szerląg i dr Małgorzaty Prokosz z Zakładu Pedagogiki Społecznej, w którego składzie znaleźli się studenci IV roku pedagogiki opiekuńczo - wychowawczej oraz funkcjonariusze z Wydziału Prewencji Komendy Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu, powstał projekt przeciwdziałania przemocy w szkole podstawowej. Wstępnym celem projektu stało się zapobieganie zjawiskom, wymienianym najczęściej w badaniach diagnostycznych. Obiektem badań, w ramach doboru celowo - losowego, uczyniono uczniów V klasy typowej wrocławskiej szkoły podstawowej. W badanej grupie występowały akty przemocy zarówno w samej klasie jak i między poszczególnymi uczniami całej szkoły. Projekt potraktowano jako pilotażowy, w związku z czym zastosowano eksperyment z uwzględnieniem metod (słownych, zadaniowych, poglądowych, treningu interpersonalnego i dramy) form wspomagających (pogadanki dyskusji, improwizacji, pokazu), i technik (samodzielnych doświadczeń i rysunku) . Projekt pilotażowy zrealizowano w ramach sześciu spotkań z uczniami, w ich macierzystej szkole, w ramach lekcji wychowawczych.
Spotkanie pierwsze.
Cel: zapoznanie uczniów z formami przemocy i uzależnień
Metoda: słowna
Forma: pogadanka
Liczba dzieci: cała klasa (30 uczniów)
Czas trwania: 45 minut
Prowadzący: policjant z Wydziału Prewencji
Przebieg zajęć:
Prowadzący, po przedstawieniu siebie i celu spotkania, zaprezentował dzieciom różne formy przemocy i uzależnień w kontekście Konwencji Praw Dziecka. Dzieci porównywały omawiane treści w artykułach do ich sytuacji w szkole. Okazało się, że istnieją sytuacje, w których nie czują się bezpieczne; zagrożenia postrzegane były głównie ze strony starszych uczniów w szkole, innych dzieci i młodzieży spoza szkoły, nauczycieli, rodzeństwa oraz rodziców. Prowadzący ukierunkowywał rozmowę na rozgraniczenie sytuacji konfliktowych, charakterystycznych dla każdego człowieka, oraz sytuacji związanych z przemocą, o których trzeba mówić dorosłym „cywilnym” (rodzice, nauczyciele,) i „mundurowym” (policjanci).
Podsumowaniem zajęć było uświadomienie dzieciom, że w sytuacji zagrożenia nie są same, zawsze mogą zwrócić się o pomoc.
Spotkanie drugie
Cel: integracja grupy
Metody: trening interpersonalny, zadaniowa
Formy: samodzielnych doświadczeń, rysunek
Liczba dzieci: cała klasa (30 uczniów), zespoły (po 15 osób) i pary
Czas trwania: 45 minut
Prowadzący: czworo studentów
Przebieg zajęć:
Prowadzący przedstawili się, dla ułatwienia komunikacji mieli przypięte identyfikatory z imionami. Dzieci również przygotowały swoje wizytówki z charakterystycznym znakiem. Prowadzący zaproponowali pierwszą zabawę w karuzelę - dzieci zostały ustawione w dwa kręgi - zewnętrzny i wewnętrzny, skierowane twarzami do siebie. Dwoje prowadzących zajęło miejsca w kręgach, dwie pozostałe studentki uczestniczyły w zabawie „z zewnątrz”, prowadząc ją i podając nowe propozycje. Zabawa polegała na pracy w parach, przy czym ciągle zmieniał się partner lub partnerka, gdyż po każdym zadaniu oba kręgi przesuwały się w przeciwne strony i na sygnał zatrzymywały w nowym miejscu, przed kimś innym. Zadania były następujące: „lustro” (naśladowanie ruchów partnera); „co się zmieniło?” (przyglądanie się sobie nawzajem, po chwili partnerzy odwracają się do siebie plecami i zdejmują z siebie trzy rzeczy (np. zegarek, łańcuszek, bluzę), partner ma odgadnąć, na czym polega zmiana); „lubię - nie lubię” (rozmowa o zainteresowaniach); „wycieczka” (wspólne ustalenie miejsca wyjazdu, satysfakcjonującego obie strony); „piosenka” (wspólne ustalenie znanego fragmentu piosenki i odśpiewanie go w duecie); „rzeźbiarz” (modelowanie partnera, ustawianie go w śmiesznej pozie); „walka na miny” (dzieci wykonują różne grymasy mimiczne); „mój bohater” (szukanie w partnerze podobieństwa do ulubionego bohatera);
Na początku każdej zabawy trzeba się było przywitać przez podanie ręki i uśmiech. Na początku chłopcy unikali dziewcząt i niektórych kolegów, lecz prowadzący zaraz reagowali, pokazując, jak powinno się witać. W związku z tym kolejne zadania, z nowymi partnerami, były wykonywane chętniej, czekając na następną zmianę.
Po karuzeli prowadzący zaproponowali drugą zabawę. Dzieci zostały podzielone na trzyosobowe zespoły, które przy relaksującej muzyce miały bez używania słów (naradzania się) stworzyć na dużej kartce wspólny rysunek. Zaledwie w dwóch grupach dzieci rysowały indywidualnie (każde realizowało swoją koncepcję). W pozostałych, mimo braku rozmów, rysunki były udanymi pracami zespołowymi.
Podsumowaniem zajęć było uświadomienie dzieciom, jak ważna jest współpraca z kolegami, umiejętność kontaktowania się z nimi, poznawania i wspólnego działania. Dzieci stwierdziły, że mimo codziennych kontaktów nie znały się, a zajęcia pomogły im w poznaniu zainteresowań kolegów i uzmysłowiły, że z wieloma z nich można porozmawiać.
Spotkanie trzecie
Cel: integracja grupy w sytuacji problemowej
Metody: słowna, zadaniowa, drama
Formy: dyskusja, samodzielnych doświadczeń, improwizacja
Liczba dzieci: cała klasa (30 uczniów)
Czas trwania: 45 minut
Prowadzący: cztery studentki
Studentki, po przedstawieniu się, nawiązały do spotkania z policjantem, pytały, czy przedstawione problemy są im bliskie. Rozmawiały z dziećmi na temat bicia w sytuacjach domowych i na terenie szkoły. Okazało się, że dzieci rozumieją dość dobrze pojęcia „przemoc” i „prawo dziecka”.
Prowadzące zaproponowały pierwsze zajęcia - rozdały dzieciom kartki z wypisanymi prawami dziecka i poprosiły o zapoznanie się z nimi. Dzieci samodzielnie określały, do czego mają prawo, a do czego nie. Prowadzący zapisywali stwierdzenia na tablicy, powstała z nich tabelka. Uczniowie stwierdzili, że mają prawo przede wszystkim do: nauki, przerw w nauce, zabawy, rozmów z kolegami i nauczycielami. Potrafili także określić, że nie powinni: kraść, bić, zabijać, przezywać, obrażać, puszczać petard, kłamać, szantażować, wyśmiewać, znęcać się, narkotyzować, oglądać filmów dla dorosłych, gdyż krzywdzą takimi zachowaniami drugiego człowieka (albo siebie), łamiąc jego prawa.
Kolejne zajęcie dotyczyło „kozła ofiarnego”. Prowadząca wyjaśniła dzieciom pojęcie i przeczytała krótki tekst o typowej sytuacji szkolnej. W klasie, podczas nieobecności nauczyciela, dzieci rzucają do siebie papierowymi kulkami. W pewnym momencie, przez przypadek, została strącona ze stołu szklanka nauczyciela i się stłukła. Wchodzi do klasy nauczyciel - winowajca wskazuje na kolegę i mówi, że to właśnie on stłukł szklankę. Prowadząca pyta dzieci: dlaczego winowajca zrzucił winę na kolegę?, jak czuł się obwiniony w takiej sytuacji?, jak Ty byś się czuł w takiej sytuacji? Dyskusja z dziećmi na temat kozłów ofiarnych - każdy podawał swoje przykłady podobnych sytuacji.
Następna zabawa to ćwiczenie z marionetką. Prowadząca przedstawiła dzieciom marionetkę - szopa i pokazała, jak się nią manipuluje. Dzieci ćwiczyły różne ruchy na marionetce, a potem na sobie - jedno dziecko było „animatorem”, a drugie wczuwa się w rolę „marionetki”. Prowadząca odczytała krótkie opowiadanie. Trzech chłopców na parkingu ogląda samochody jednemu z nich bardzo podoba się znaczek samochodu i zaczyna go odkręcać, drugi robi to samo - mają już w domu sporą kolekcję ukradzionych znaczków. Trzeci chłopiec wie, że tego nie wolno robić, ale ulega i też włącza się do „akcji”. Kradzież wychodzi na jaw. Trzeci chłopiec nie czuje się winny, „bo koledzy go namówili”. Rozmowa z prowadzącą na temat opisanej sytuacji. Marionetką może być każdy z nas, jeżeli daje się namówić do zrobienia czegoś, co uważa za złe.
Podsumowaniem zajęć było uświadomienie dzieciom, że żyjemy w świecie praw, których trzeba przestrzegać. Nie wolno zatem łamać tych praw, a może się tak zdarzyć, gdy będziemy kozłem ofiarnym lub marionetką, manipulowaną przez kogoś innego. Mamy prawo do bycia sobą i wypowiadania swojego zdania, nawet, jeżeli bycie sobą to bycie innym.
Spotkanie czwarte
Cel: kształtowanie postaw zgodnych z prawami człowieka
Metody: słowna, zadaniowa
Formy: samodzielnych doświadczeń, dyskusja
Liczba dzieci: cała klasa (30 uczniów) i małe zespoły (po 7-8 osób)
Czas trwania: 45 minut
Prowadzący: cztery studentki
Prowadzące nawiązały do problematyki poprzednich zajęć. Poprosiły dzieci o podzielenie się na mniejsze zespoły - w każdym z nich była jedna studentka - „protokolantka”. Zadaniem dzieci było określenie, do czego nie mają prawa. Ustalenia poszczególnych zespołów zostały zapisane na tablicy, z ukierunkowaniem na te kwestie, które pojawiły się we wszystkich zespołach. Pojawiały się tu takie stwierdzenia: nie wolno kraść, zabijać, molestować, wyzywać, narkotyzować się, manipulować, bić, wykorzystywać, używać broni palnej, przeklinać, czytać cudzych listów, niszczyć, dokuczać innym, grozić, zdradzać, kłamać, oglądać filmów dla dorosłych, palić papierosów, pić alkoholu. Prowadzące poprosiły, aby dzieci zastanowiły się nad problemem, czego im nie wolno w następujących punktach:
Nie mam prawa do.....w szkole
Nie mam prawa do.....w domu
Nie mam prawa do.....w stosunku do nauczyciela
Nie mam prawa do.....w stosunku do rówieśników
Po wykonaniu zadania dzieci stwierdziły, że są prawa, których należy przestrzegać zawsze i w stosunku do wszystkich (nie kraść, nie kłamać), oraz takie, które są związane z określoną sytuacją lub osobą (nie wyżywać się na rodzeństwie, być posłusznym rodzicom, nie przeszkadzać nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, nie biegać po korytarzach).
Kolejnym zadaniem była prośba do dzieci o określenie, czego nie mogą robić nauczyciele, rodzice i rówieśnicy, aby były przestrzegane prawa dziecka. W opinii uczniów nauczyciele nie mają prawa do: bicia, wyzywania, obniżania ocen, niesłusznego wpisywania uwag (straszenia uwagami), szantażowania, oszukiwania, odtrącania próśb uczniów. Rodzice nie mają prawa do bicia i znęcania się, czytania korespondencji i zaniedbywania. W stosunku do rówieśników wszyscy uczniowie zgodnie stwierdzili, że powinny ich obowiązywać te wszystkie zakazy, które były wymieniane wcześniej w stosunku do siebie.
Podsumowaniem zajęć było podkreślenie dwustronności praw człowieka, gdy chcemy, by przestrzegano nasze powinniśmy respektować prawa innych, przede wszystkim tych, z którymi spotykamy się na co dzień.
Spotkanie piąte
Cel: kształtowanie postawy asertywności w kontekście używek
Metody: słowna, zadaniowa
Formy: pogadanka, dyskusja,
Liczba dzieci: cała klasa (30 uczniów) i małe zespoły (po 7-8 osób)
Czas trwania: 45 minut
Prowadząca: jedna studentka
Prowadząca wyjaśniła dzieciom pojęcie asertywności, że jest to umiejętność mówienia „nie”. Uczestnicy dostali cztery kartki z zadaniami do wykonania:
scenka sytuacyjna, w której kolega mówi do kolegi „chodź, napijemy się piwa”. Zadaniem było napisanie odpowiedzi w formie odmowy. Dzieci dyskutowały na temat sposobów odmawiania.
konsekwencje używania i nie używania: alkoholu, narkotyków i papierosów. Zadaniem było wypisanie w każdej wymienionej kategorii trzech konsekwencji używania i trzech pozytywnych stron nie używania. Dzieci analizowały swoje wypowiedzi w małych zespołach.
„Co wiesz o narkotykach?” - test piętnastu stwierdzeń (np.: narkotyki kupowane na ulicy są bezpieczne, posiadanie narkotyków jest niezgodne z prawem). Zadaniem było zaznaczenie, czy to prawda, czy fałsz. Po rozwiązaniu testu nastąpiła dyskusja nad rozbieżnościami w wypowiedziach. Prowadząca wyjaśniła, które ze stwierdzeń były prawdziwe, a które fałszywe.
„Chwila szczerości” - ankieta podsumowująca dotychczasowy cykl zajęć, z pytaniami otwartymi do dzieci: czy są z nich zadowolone?, co się najbardziej podobało?, czego się nauczyły?, co utkwiło im najbardziej w pamięci?, co by chciały zmienić?, na jakie tematy jeszcze można porozmawiać?. Uczniowie bardzo przychylnie ocenili zajęcia, wskazywali jedynie na zbyt małą wiedzę na temat narkotyków gdyż nie będą umiały odmawiać dealerom, jeżeli nie będą wiedziały jak wyglądają prawdziwe narkotyki
Prowadząca, po zapoznaniu się z wypowiedziami dzieci, zaproponowała jeszcze jedno spotkanie z policjantem, poświęcone wyłącznie narkotykom.
Spotkanie szóste
Cel: zapoznanie uczniów z rodzajami narkotyków i konsekwencjami ich używania
Metoda: słowna, poglądowa
Forma: dyskusja, pokaz
Liczba dzieci: cała klasa (30 uczniów)
Czas trwania: 45 minut
Prowadzący: policjant z Wydziału Prewencji i studentka
Prowadząca przypomniała dzieciom problematykę poprzednich zajęć i rozpoczęła się dyskusja na temat narkotyków. Uczniowie zapamiętali konsekwencje używania i wiedzieli jak odmawiać, jeżeli ktoś zaproponuje im ich kupienie. W drugiej części zajęć policjant z Wydziału Prewencji zaprezentował różne narkotyki. Dzieci były zdziwione, że narkotykiem może być preparat w tabletce lub w strzykawce (kojarzony z lekarstwem) czy też klej. Prowadzący podkreślił, że mimo podziału narkotyków na mocniejsze i słabsze, wszystkie są szkodliwe, a rozprowadzanie ich przez dealerów jest niezgodne z prawem.
Na zakończenie prowadzący podsumowali cykl zajęć, wskazując, że wszystkie były równie ważne. Istotna jest bowiem znajomość praw dziecka i człowieka, wiedza na temat przemocy czy narkotyków jak i umiejętność odmawiania osobom, które namawiają do zrobienia czegoś złego. Dzieci powinny zatem częściej rozmawiać i współdziałać ze sobą, a o poważnych sytuacjach zagrożenia informować osoby dorosłe.
Podsumowanie
Przedstawiony projekt spełnił swoją funkcję - dzieci dowiedziały się, że mimo różnych zagrożeń, o których była mowa w trakcie zajęć, nie są same - mają wokół siebie kolegów oraz dorosłych, z którymi można rozmawiać i współdziałać. Zapoznały się z prawami dziecka i człowieka, ucząc się ich przestrzegania zarówno w stosunku do innych jak i względem siebie. Nauczyły się odmawiać i nie ulegać manipulacji. Dzięki temu lepiej radzą sobie z problemami dnia codziennego niż ich rówieśnicy. Niewątpliwym sukcesem projektu jest to, iż od czasu jego zakończenia nie pojawiły się w klasie żadne większe problemy, grupa stała się bardziej zintegrowana, poprawił się kontakt z nauczycielami. Podobne zajęcia były jeszcze przeprowadzone w kilkunastu wrocławskich szkołach podstawowych. Efekty były zbliżone, jednakże w kilku placówkach pojawiła się konieczność powtórzenia zajęć, z ukierunkowaniem na stałą pracę terapeutyczną. Zrealizowany projekt jest zatem wart powtórzenia z innymi grupami dzieci. Sprawa jest o tyle istotna, że w świecie narastającej agresji i przemocy powinno się nauczać sposobów przeciwstawiania się niekorzystnym zjawiskom, starając się poprawić realne bezpieczeństwo dzieci. Takie założenia są jednak możliwe jedynie przy ich bezpośredniej współpracy i zrozumieniu celowości podejmowanych, dla ich dobra, działań.
Bibliografia:
Ostrowska K.: Efektywność programu „Promocja zdrowia fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego w systemie edukacji i poprzez system edukacji” w profilaktyce agresji [w:] K. Ostrowska, J. Tatarowicz (red): Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, Warszawa, 1998;
Ostrowska K.: Przemoc w szkole: rozmiary, przejawy, uwarunkowania osobowościowe [w:] I. Pospiszyl (red): Przemoc w instytucjach opiekuńczo - wychowawczych, Warszawa, 1997;
Ostrowska K., Tatarowicz J. (red): Zanim w szkole będzie źle. Profilaktyka zagrożeń, Warszawa, 1996;
Schmidt H-L: Przemoc w szkołach niemieckich [w:] K. Ostrowska, J. Tatarowicz (red): Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, Warszawa, 1998;
Schneider H.J.: Przemoc w instytucjach [w:] B. Hołyst (red): Przemoc w życiu codziennym, Warszawa, 1997;
Sitkowska K.: Przeciwdziałanie przestępczości nieletnich [w:] B. Hołyst (red): Przemoc w życiu codziennym, Warszawa, 1997;
Tatarowicz J.: Agresja i przemoc w badaniach oświatowych [w:] K. Ostrowska, J. Tatarowicz (red): Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, Warszawa, 1998;
8