Budżet państwa

Podstawową i najstarszą instytucją finansów publicznych jest budżet. Finanse publiczne w poszczególnych krajach mają różny system organizacyjny, zależny to od struktury polityczno - administracyjnej. W strukturze federalnej istnieje więcej szczebli pośrednich związanych z istnieniem autonomicznych stanów, landów, np. z których każdy ma własny system finansowy. We wszystkich krajach istnieje także budżet samorządów lokalnych.

Budżet państwa jest to plan finansowy przewidywany na przyszły rok, zawiera dochody i wydatki rozumiane jako ogół zasobów pieniężnych państwa czyli ogół zasobów pieniężnych gminy (budżet gminy)¹.

Budżet państwa jest bezpośrednio powiązany z bankiem centralnym, który prowadzi rachunek bieżący dla budżetu państwa. Oznacza to, że przyjmuje on wszystkie jego wpływy i realizuje wydatki oraz przechowuje czasowo wolne środki pieniężne. Kontrolując tak znaczną część dochodów pieniężnych, bank centralny staje się ważnym doradcą w sprawach pieniężnych, kredytowych rządu. Wszelkie niezgodności między rządową i bankową polityką pieniężną są konsultowane i rozstrzygane w drodze poszukiwania kompromisu. Jedynie w przypadku bardzo konfliktowych i niemożności znalezienia kompromisu jedna ze stron musi podać się do dymisji.

Nadwyżka budżetowa to dodatnia różnica pomiędzy wpływami budżetu państwa gromadzonymi głównie z podatków i innych opłat o podobnym charakterze (np. opłaty celne), uzupełnianymi okresowo pożyczkami wewnętrznymi (np. w drodze emisji obligacji) i zewnętrznymi, a jego wydatkami związanymi głównie z koniecznością finansowania tzw. sfery budżetowej oraz zabezpieczenia obsługi zadłużenia wewnętrznego i zewnętrznego. Jest zjawiskiem rzadkim, natomiast w przeważającej większości krajów świta po II wojnie światowej występuje zjawisko deficytu budżetowego.

Deficyt budżetowy niedobór dochodów budżetu państwa w  stosunku do jego wydatków (inaczej - nadwyżka wydatków nad dochodami). Źródłami finansowania deficytu budżetowego mogą być kredyty bankowe udzielane przez bank centralny, emisja papierów wartościowych np. obligacji, weksli, bonów skarbowych, podwyższenie stopy podatkowej, a w ostateczności dodatkowa emisja pieniądza. Deficyt budżetowy, przy niewielkich jego rozmiarach, może mieć korzystny wpływ na gospodarkę, zwłaszcza w okresie recesji (interwencjonizm państwowy). Przekroczenie jego "bezpiecznej" granicy (5% produktu narodowego brutto) może wywołać poważne zaburzenia w gospodarce (inflacja).

Równowaga budżetowa to stan, w którym wydatki budżetu państwa (także budżetów organów samorządowych) są w całości pokryte dochodami tych jednostek. Rozróżnia się równowagę budżetową planowaną i  rzeczywistą. Zrównoważenie planowanych (przewidywanych) dochodów z planowanymi wydatkami, a więc zapewnienie równowagi w fazie konstrukcji budżetu, jest jedną z kardynalnych zasad budżetowych.

Zrównoważenie planu budżetowego nie jest równoznaczne z zaistnieniem równowagi rzeczywistej, co wynika z określonego stopnia niepewności, tak co do wysokości planowanych wpływów, jak i wydatków. W celu zminimalizowania wynikającego stąd ryzyka w planowanym budżecie tworzone są rezerwy.

Geneza i funkcje budżetu są ściśle związane z powstawaniem i rozwojem parlamentaryzmu. Instytucja budżetu najwcześniej zrodziła się w Anglii i w Polsce. Wzory budżetów angielskich nie znalazły jednak szerszego zastosowania w innych państwach. Słowo budżet jest również niekiedy rozumiane jako ogół zasobów pieniężnych gminy.

Pierwszy budżet obejmował całość dochodów i wydatków państwa polskiego, zatwierdzony został przez sejm w 1768r. Budżet ten należał do jednego z pierwszych uchwalonych w świecie. Polska wyprzedziła zatem wszystkie kraje europejskie w pomyśle zorganizowania nowoczesnej kasy państwowej i zasad gospodarki finansowej państwa.

Rysunku 1 przedstawia zakupy państwowe i podatki netto w stosunku do dochodu narodowego.

wydatki, podatki netto

równowaga budżetowa

nadwyżka budżetowa

200

deficyt budżetowy

1000 dochód, produkcja

rysunek 1. Ilustracja deficytu, równowagi i nadwyżki budżetu państwa²

Stosunkowo najstarsze są polityczne funkcje budżetu związane z tym, iż w porządku prawnym współczesnych państw demokratycznych przyjęto konstytucyjną zasadę, ze zgoda organów przedstawicielskich na pobieranie dochodów i dokonywanie wydatków przez rząd jest ograniczona do roku i musi być corocznie powtarzana.

Za najważniejsze funkcje budżetu zazwyczaj uznaje się:

1. funkcję fiskalną, która polega na gromadzeniu dochodów umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań;

2. funkcję redystrybucyjną, umożliwiającą dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak zmniejszanie nadmiernych różnic w wysokości dochodu różnych grup społecznych czy tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych;

3. funkcję stymulacyjną, polegająca na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne;

Realizacja wymienionych funkcji jest możliwa głównie dzięki świadomemu kształtowaniu przez państwo systemu podatkowego, tj. określeniu podmiotów podlegających opodatkowaniu, systemu ulg i zwolnień podatkowych, oraz kształtowaniu wydatków zgodnie z bieżącymi potrzebami państwa. Zmiany funkcji państwa pociągają za sobą odpowiednie modyfikacje dochodów i wydatków budżetu państwa. Na realizację wielu zadań nastawiony jest budżet państwa w gospodarce centralnie planowanej.

Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz państwowych, władz lokalnych i ubezpieczeń społecznych. Struktura budżetów lokalnych zależy od politycznej organizacji państwa. O włączeniu określonych rodzajów dochodów i wydatków do budżetu centralnego lub do budżetów terenowych decyduje ich znaczenie dla gospodarki oraz zasięg.

Wstępują różne koncepcje finansowania wydatków budżetów lokalnych. Od finansowania bieżących wydatków lokalnych głównie z własnych źródeł. Własne dochody budżetów lokalnych pochodzą z podatków i opłat obciążających ludność danego terenu oraz dochodów uzyskania z działalności prowadzonej przez władze lokalne².

We współczesnej gospodarce obserwuje się wzrost zadań realizowanych przez władze lokalne. Niedobory budżetów lokalnych stają się często coraz bardziej dotkliwe, systematycznie wzrasta więc rola źródeł uzupełniających, a zwłaszcza subwencji z budżetu centralnego. Redystrybucja środków z budżetu centralnego budżetów lokalnych zazwyczaj traktowana jest jako zjawisko pozytywne. Dzięki redystrybucji możliwe staje się:

1. pokrycie wydatków na cele ogólne,

2. ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie założeniami polityki społeczno - gospodarczej państwa,

3. zmniejszenie dysproporcji między różnymi regionami kraju

Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach umożliwiających władzy wykonawczej prowadzenie polityki fiskalnej państwa, a władzy ustawodawczej na jej zakres i formy oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu w tym zakresie. W teorii finansów publicznych wyodrębnia się następujące zasady polityki budżetowej:

- zasada budżetowania - polega na włączeniu danej jednostki państwowej do właściwego budżetu pełnymi kwotami, czyli wszystkimi dochodami i wydatkami.

- zasada zupełności - budżet swym zasięgiem powinien obejmować całą działalność państwa, wszystkie jego dochody i wydatki

- zasada jedności - dotyczy wewnętrznej strony budżetu i wymaga, by wszystkie dochody budżetowe tworzyły jeden ogólny zasób środków pieniężnych, by nie występowało wiązanie określonych dochodów budżetowych

- zasada jawności - wymaga, by wydatki i dochody budżetowe nie były tajne, by społeczeństwo mogło przyglądać się kasie publicznej i miało możliwość oceny gospodarowania groszem publicznym przez uprawnione do tego organy.

- zasada równowagi budżetowej - suma planowanych i rzeczywiście wydatkowanych środków nie może być wyższa od sumy przewidywanych i osiąganych dochodów budżetowych.

- zasada szczegółowości - dochody i wydatki powinny zostać w ustawie budżetowej ujęte w sposób szczegółowy, a nie ogólny.

Zasady te w wyniku wielokrotnych doświadczeń uległy modyfikacji. Ze względu na wzrastające znaczenie wydatków rządowych coraz częstszym zjawiskiem w praktyce wielu krajów rozwiniętych gospodarczo jest w ciągu ostatnich kilkunastu lat deficyt budżetowy.

Głównym źródłem wpływów budżetowych są podatki bezpośrednie płacone od dochodów przedsiębiorstw i dochodów indywidualnych ludności oraz podatki pośrednie płacone za pośrednictwem cen przy nabywaniu dóbr i usług. Podatki towarzyszą ludności od zarania jej rozwoju i są tak stare, jak stara jest instytucja państwa stojąca na straży porządku publicznego i bezpieczeństwa granic kraju.

Podatek od dochodów przedsiębiorstw ma charakter liniowy, tzn. stopa podatku dochodowego płacone od zysku brutto jest jednakowa dla wszystkich producentów niezależnie od wysokości osiąganego dochodu.

Podatek bezpośredni od dochodów indywidualnych we wszystkich krajach zbudowany jest na zasadzie progresji podatkowej. Najniższa stopa podatku, płacona od najniższych dochodów, stopniowo wzrasta, aż osiąga granicę sięgającą czasami 50 czy też 60% od dochodów najwyższych.

Polityka podatkowa w wielu krajach wskazuje, że zależność między stopą opodatkowania dochodów a wielkością wpływów do budżetu państwa może oddziaływać nie tylko korzystnie, ale także niekorzystnie na sytuacje finansową państwa. Tę zależność dobrze ilustruje krzywa Laffera.⁴

dochód fiskalny b

D_f1

D_f2 a

0 T₁/Y T_opt/Y T₂/Y stopa procentowa

rysunek 2. Krzywa Laffera

Krzywa ta opiera się na założeniu, że wpływy do budżetu zależą od dwóch wielkości:

• podstawy opodatkowania ( wielkości dochodów )

• wysokości stóp podatkowych

BIBLIOGRAFIA

¹ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, Praca zbiorowa pod redakcją E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str. 96

² „System rynkowy”, Mieczysław Nasiłowski, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1993, str.184

³ „System rynkowy”, Mieczysław Nasiłowski, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1993, str.186

⁴ „System rynkowy”, Mieczysław Nasiłowski, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1993, str.189

---