Ontologia

Ontologia jest najstarszym działem filozofii, traktującym o wszystkim, co istnieje lub co istnieć może, a w szczególności o naturze i strukturze świata rzeczywistego jako całości.

1. Główne koncepcje ontologii

W starożytności ontologię określano mianem „filozofii pierwszej”, czyli filozofii poprzedzającej wiedzę przyrodniczą. W średniowieczu nadano jej nazwę metafizyki. Ontologią zaczęto ją nazywać dopiero w czasach nowożytnych. Współcześnie różnie definiuje się ontologię oraz metafizykę, w związku z czym różnie pojmuje się też relacje pomiędzy dyscyplinami filozofii oznaczonymi przez te terminy.

Oto siedem głównych koncepcji ontologii:

1. ontologia jako pierwsza filozofia (= metafizyka)

W rozumieniu arystotelesowskim ontologia jest najogólniejszą i najbardziej abstrakcyjną dyscypliną filozofii teoretycznej, której przedmiotem jest byt ujęty jako byt. Ontologia jako pierwsza filozofia pojawia się u wszystkich filozofów zajmujących się ontologią w innych znaczeniach, jako wprowadzenie.

zadania:

• badanie najogólniejszych własności bytu i sposobów jego istnienia;

• poszukiwanie ostatecznej zasady tego, co istnieje;

• badanie nazwy i struktury bytów, ich rodzaju;

• przeprowadzanie podziału bytów poszczególnych na kategorie;

2. ontologia jako teoria świata realnego (= metafizyka)

Teoria świata realnego, a zatem świata czasoprzestrzennego i fizycznego, oparta jest na wiedzy przyrodniczej. Do dziś to główne pole badań ontologicznych. Punktem wyjścia jest tu rozróżnienie zjawiska i rzeczywistości. Może być spekulatywna (Hegel, Spinoza, Leibniz) lub ściśle naukowa.

zadania:

• przeniknięcie warstwy zjawiskowej świata i dotarcie do bytu rzeczywistego, jego podstaw (ostatecznych zasad), a tym samym zrozumienie natury i struktury świata jako całości oraz związków między różnymi jego aspektami;

3. ontologia jako supranaturalizm (= metafizyka)

Ontologia jako doktryna ezoteryczna o bycie supranaturalnym zakłada, że u podłoża wszystkich zjawisk naturalnych znajdują się byty, procesy i zdarzenia supranaturalne (teza spirytualizmu, teorii idei, ontologii mistycznych i irracjonalistycznych). W tym sensie jest ontologia programowo uniezależniona od nauki i doświadczenia potocznego. Odwołuje się do pozaracjonalnych źródeł wiedzy (objawienie, intuicja irracjonalna, emocje, przeżycia mistyczne, olśnienia etc.), dostępnych tylko wybranym.

zadania:

• konstruowanie ogólnych koncepcji struktury i sposobów funkcjonowania bytu w jego warstwie pozanaturalnej;

• wyjaśnianie zjawisk naturalnych poprzez odwołanie się do zdarzeń supranaturalnych;

4. ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku

Opiera się na założeniu, że przekonania zdrowego rozsądku o świecie, wyrażone w języku potocznym i ukształtowane w historii setek pokoleń ludzi, odzwierciedlają w ogólnych zarysach rzeczywistą strukturę świata. Wszelkie systemy metafizyczne, nie dające się uzgodnić z tym założeniem, mają swoje źródło w błędnej interpretacji języka potocznego.

zadania:

• sporządzanie listy twierdzeń ogólnych, zawartych w myśleniu potocznym, dotyczących rozmaitych rodzajów bytów;

• poddanie tych twierdzeń analizie filozoficznej, sprawdzenie możliwości ewentualnego osłabienia ich lub umocnienia argumentacją filozoficzną;

• celem szczegółowych analiz lingwistycznych jest wykrycie właściwego znaczenia wyrażeń potocznych, odnoszących się bezpośrednio do istnienia przedmiotów uznanych przez zdrowy rozsądek;

5. ontologia jako metafizyka świadomości ludzkiej

Ujmuje zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek i natury tego, co istnieje z perspektywy sposobu jego pojawiania się w świadomości. Wszelki byt traktuje tym samym jako świadomościowy, zatem z nauki o bycie przekształca się w ontologię uświadamiania bytu, a w końcu w ontologię samej świadomości.

zadania:

• badanie struktury świadomości człowieka, jej rodzajów (świadomość - wyłączny przedmiot badań, jedyny byt, którego istnienie musi być uznane jako punkt wyjścia filozofii; przedmioty uświadamiane są korelatami świadomości);

6. ontologia jako analiza logiczna (lingwistyczna) (= semantyka)

Ontologia w tym sensie utożsamia się z analizą znaczenia pojęć i wyrażeń językowych, służących charakterystyce wszelkiego możliwego bytu i sposobów jego istnienia.

zadania:

• opracowanie języka, w którym można by poprawnie, adekwatnie i bez popadania w sprzeczność wypowiadać się o wszelkim możliwym istnieniu czegokolwiek;

7. ontologia jako logika formalna

A właściwie: ontologia jako dział logiki formalnej, obejmujący szereg teorii logicznych, w których analizowane są pojęcia kategorii semantycznej, przedmiotu, zbioru przedmiotów, własności zbiorów i ich elementów, relacji pomiędzy zbiorami i elementami et caetera. Wyniki tych analiz mają charakter logiczny, ale dostarczają narzędzi pojęciowych do analiz filozoficznych w innych typach ontologii.

zadania:

• dostarczanie tych narzędzi pojęciowych analizom w innych typach ontologii;

• wywieranie wpływu na kierunek i metody tych analiz;

Metafizyka odróżniona od ontologii to:

• teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne;

• teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje w dowolny sposób, lecz zawierająca poznanie absolutne o istocie przedmiotów rzeczywiście istniejących (a, tym samym, o koniecznych związkach między tymi przedmiotami);

• teoria zawierająca sądy egzystencjalne o istnieniu wszelkiego rodzaju bytów pozadoświadczalnych;

2. Podstawowe pojęcia i zagadnienia ontologii

• Termin przedmiot ma sens najogólniejszy, znaczy tyle, co „coś”, „cokolwiek”. Każdy przedmiot jest jakiś (jest uposażony jakościowo), ma zatem przynajmniej jedną cechę.

• egzystencjalna interpretacja przedmiotu: przedmiot jest jakiś, a zatem w pewien sposób istnieje (nie można uświadomić sobie przedmiotu bez odniesienia go do istnienia);

• nieegzystencjalna (egzystencjalnie neutralna) interpretacja przedmiotu: jeżeli coś istnieje, to jest przedmiotem, ale to, że jest przedmiotem nie znaczy, że istnieje;

• Termin byt może być rozumiany jako:

• synonim przedmiotu (zwłaszcza: przedmiotu wedle interpretacji egzystencjalnej);

• „wszystko” (największy zbiór przedmiotów, gdy przez „wszystkie przedmioty” rozumie się „wszystkie istniejące przedmioty”; rzeczywistość);

• określenie bytowego aspektu wszelkiego przedmiotu istniejącego, bądź ostatecznej zasady, konstytuującej byt jako byt;

• Rzecz jest podstawową kategorią przedmiotów - takich, które charakteryzują się autonomią, jednostkowością, konkretnością (Arystoteles mówił o nich „substancje pierwsze”, „byty jednostkowe”), w odróżnieniu od innych przedmiotów (stosunków, własności, procesów etc.). Warto zauważyć, że doktryna reizmu utożsamia rzeczy z przedmiotami.
  

• Również termin substancja nie jest jednoznaczny. Według Arystotelesa substancja to:

• określenie wszelkiego przedmiotu jednostkowego;

• określenie wszelkiego przedmiotu zdolnego do samodzielnego istnienia;

• synonim substratu - jednego podmiotu i podłoża wielu różnych cech;

• określenie stałego źródła lub centrum wszystkich zmian;

• synonim „istoty” - splotu cech istotnych danej rzeczy, wyznaczających jej naturę gatunkową;

• w sensie logicznym - podmiot w zdaniach podmiotowo - orzecznikowych;

W ujęciach alternatywnych wobec Arystotelesa substancja to:

• oznaczenie autonomicznych przedmiotów wraz z ich ucechowieniem lub oznaczenie uniwersalnej zasady, decydującej o egzystencji i naturze czegokolwiek;

• akcentowanie jedności, tożsamości i numerycznej odrębności bytów lub jednolitości ich natury (identyczności jakościowej);

• doskonałe formy (Platon);

• pierwotny, pełny, niepodzielny byt (Parmenides);

• byt konieczny, zawierający w sobie podstawę swojego istnienia;

• byt odwieczny, nieskończenie doskonały (Spinoza → Bóg);

• idea absolutna, źródło zmienności (Hegel);

• W następujący sposób określa się cechy:

• przeciwstawiano je substancji rzeczy jako elementy niesamoistne, przysługujące przedmiotom samoistnym;

• wewnętrzne cechy to własności, cechy zewnętrzne (relatywne) określają relacje pomiędzy rzeczami;

• cechy są dzielone na istotne i konieczne (atrybuty) oraz nieistotne i niekonieczne (przypadłości);

• Teraz przedstawione zostaną różne definicje i koncepcje istnienia:

• niektórzy rozumieją istnienie jako szczególną własność przedmiotu istniejącego;

• inni pojmują istnienie nie własność przedmiotu, ale ujęcie go w jakimś kontekście, wyznaczonym przez struktury czasoprzestrzenne, struktury prawidłowości i oddziaływań, świadomość indywidualną et caetera;

kryteria istnienia: obserwacja zmysłowa, introspekcja, wnioskowanie o obiektach nieobserwowalnych na podstawie zdań o obiektach obserwowalnych, konstruowanie obiektów w naukach empirycznych i matematycznych, dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych, konstruowanie obiektów fikcyjnych;

konteksty istnienia: w przestrzeni, w czasie, w czasie i przestrzeni, w świadomości indywidualnej, w świadomości społecznej (języku i doświadczeniu potocznym lub kulturze codziennym), w językach teorii naukowych, w językach literackich;

kryteria istnienia: bezpośrednie (charakter empiryczny), pośrednie (charakter logiczny - niesprzeczność sądu egzystencjalnego z innymi sądami; charakter teoretyczno - metodologiczny - kryterium interpretacyjne, kryterium eksplanacyjne, kryterium konstruowalności);

kategorie przedmiotów istniejących: realne / nierealne, aktualne / możliwe, konieczne / przypadkowe, materialne / duchowe, świadomościowe / psychiczne, transcendentalne / idealne;

Spójka „jest” może oznaczać różne rzeczy:

1. stosunek przynależności indywiduum do zbioru (np. „Sokrates jest filozofem”);

2. stosunek subsumpcji (inkluzji) (np. „człowiek jest ssakiem”);

3. stosunek identyczności (np. „Odyseusz jest Ulissesem”);

4. istnienie czegoś - „jest egzystencjalne” (np. „jest wielu dobrych logików w Polsce”);

3. Spór o tworzywo świata

3.1 Monizm i pluralizm: Ile jest substancji świata?

Nie było w filozofii nigdy sporów o istnienie świata. Założenie jego istnienia jest bowiem założeniem niezbędnym dla wygłoszenia dowolnej innej tezy, nawet jeśli świat ten miałby się ograniczać do jednego umysłu (teza solipsyzmu: solus ipse sum - sam jeden jestem). Stałym problemem filozoficznym było natomiast pytanie o to, co jest podstawowym tworzywem świata.

Punktem wyjścia musiało być sklasyfikowanie na nowo (po klasyfikacji zdroworozsądkowej) przedmiotów jakościowo różnych: rzeczy, procesów, zdarzeń, własności. Szybko okazało się, że na podstawie doświadczenia można przyjmować bardzo różne zasady grupowania, a ponadto i samo doświadczenie było kryterium niewystarczającym. Rozgorzały spory dotyczące różnych koncepcji świata rzeczywistego, z których każda pretendowała do miana adekwatnej wobec rzeczywistości. Koncepcje te zgadzały się ze sobą tylko w tym, że świat rzeczywisty tworzy jedną całość (Byt). Dopiero gdy filozofowie przystąpili do próby wyjaśnienia świata, jego jedności i różnorodności, zarysowały się różnice w programach wykonania tego zadania.

• Niektórzy filozofowie twierdzili, że istnieje jedna substancja świata - jedna fundamentalna zasada wszystkich bytów. Jest to teza monizmu ontologicznego (substancjalnego). Wyznawcy tej tezy głoszą też, że skoro wszystko, co istnieje, można wyprowadzić z jednej zasady, to wszystko można też do niej sprowadzić.

• Inni filozofowie byli przekonani, że dla różnorodnych bytów należy poszukać odmiennych ostatecznych zasad ontycznych. Twierdzenie o istnieniu w świecie dwóch lub większej liczby substancji (składających się na Byt) jest tezą pluralizmu ontologicznego (substancjalnego). Pluralizm również stosuje w swych wyjaśnieniach procedurę redukcyjną, z tą różnicą, że odrzuca możliwość przeprowadzenia jednej redukcji dla zdarzeń z różnych dziedzin.

3.1.1 Monizm

Głównym problemem monistów było wyjaśnienie różnorodności świata tworzącego jedną całość, a głównym problemem pluralistów - scalenie w jedną całość różnych dziedzin bytu. Żeby wyjść z tych trudności należało powrócić do badania tej części świata, która dostępna jest doświadczeniu człowieka. Stąd spór o liczbę substancji świata zaczął się krzyżować ze sporem pomiędzy materialistami a idealistami o naturę świata. Rzecz jasna, spór materialistyczno-idealistyczny rozgrywał się zasadniczo na polu monizmu. W wyniku tych dyskusji uformowały się różne wersje monizmu i pluralizmu. W każdej z nich odmiennie scharakteryzowano naturę substancji:

1. materia lub określony byt materialny: przestrzenny, czasowy, mający cechy fizyczne (np. elementy, ciało w rozumieniu somatyzmu);

2. duch - nieprzestrzenny byt osobowy (np. demiurg Platona, dusza w rozumieniu spirytualizmu);

3. nieprzestrzenny i pozaczasowy byt idealny, ogólny (np. idee Platona, uniwersalia u realistów scholastycznych);

4. rzecz konkretna (np. synolon Arystotelesa, rzecz w rozumieniu reizmu);

5. wszelki byt nieskończony (np. Bóg - czyli - Natura u Spinozy);

6. świadomość lub doświadczenie świadome (np. percepcja u Hume'a, czysta jaźń u Fichtego, czysta świadomość u Husserla, czysta myśl);

7. idea absolutna u Hegla (synteza bytu duchowego i idealnego);

Ze względu na charakterystykę natury substancji monizm przyjmuje dwa kierunki główne:

• monizm materialistyczny: Jedność świata polega na jego materialności (wszystko, co istnieje, jest materią lub postacią materii, formą jej istnienia i zmiany, jej stanem lub własnością).
  

• monizm idealistyczny: Substancja świata ma charakter niematerialny, a cała zawartość świata jest przejawem lub sposobem jej istnienia. Istnieją trzy główne koncepcje tego, co niematerialne: pojęcie bytu duchowego, pojęcie świadomości (lub tego, co świadomościowe) i pojęcie bytu idealnego. Ostatnia nie nadaje się do skonstruowania całokształtu obrazu świata w obrębie monizmu. Na koncepcji bytu duchowego buduje swój pogląd monistyczny spirytualizm, a na koncepcji tego, co świadomościowe, buduje monistyczny obraz świata metafizyka subiektywnego idealizmu.

Każda teza monizmu może być sformułowana w wersji słabej (genetycznej) i mocnej (aktualnej). Monizm genetyczny twierdzi, że wszystkie rodzaje bytów w świecie wywodzą się genetycznie z jednej fundamentalnej zasady ontycznej (substancji). Monizm aktualny uzupełnia tezę monizmu genetycznego i twierdzi, że natura (istota) wszelkich bytów istniejących jest taka sama jak natura zasady z której się wywodzą i nie może być inna. Monizm aktualny zakłada więc aktualną jednorodność wszelkich rzeczy i zdarzeń w świecie, ich związków i własności. Wszystkie wersje słabe tezy monistycznej implikują pluralizm aktualny (atrybutywistyczny), który głosi, że atrybuty bytów aktualnie istniejące nie są identyczne z atrybutami zasady substancjalnej i nie dają się do nich zredukować.

1. Monizm materialistyczny w wersji słabej (materializm genetyczny) głosi, że źródłem wszystkiego, co istnieje jest materia, lecz nie wszystko, co z materii się wywodzi, samo jest materialne. Monizm materialistyczny w wersji mocnej głosi, że wszystko, co istnieje aktualnie, jest materialne, gdyż materia nie może być źródłem niczego, co niematerialne.
   

2. Monizm spirytualistyczny w wersji mocnej opiera się na koncepcji bytu duchowego, który jest jedyną substancją świata. Głosi, że w terminach charakteryzujących ten byt (np. jego stany, jego aktywność) można opisać całą zawartość świata. Spirytualizm w wersji słabej (spirytualizm umiarkowany) głosi, że źródłem wszystkiego, co istnieje jest byt duchowy (np. Bóg), ale nie wszystko, co istnieje, jest duchowe.
   

3. Monizm absolutny odwołuje się do pojęcia substancji nie dającej się scharakteryzować za pomocą skończonej liczby atrybutów. Substancja utożsamiona jest z bytem nieskończonym (Spinoza) lub bytem samym w sobie, nieokreślonym i niezróżnicowanym (apeiron Anaksymandra, byt Parmenidesa, prajednia Plotyna, absolut Schellinga i Hegla). Monizm ten wiązał się często z pluralizmem atrybutywistycznym. Materię i ducha rozważali moniści absolutni nie jako odrębne substancje, lecz jako różne atrybuty lub przejawy jednej substancji.

3.1.2 Pluralizm

Różne wersje dychotomicznego podziału świata (na naturalny i supranaturalny, materialny i niematerialny, wieczny i skończony w czasie, niestworzony i stworzony, niezmienny i zmienny, jednorodny i różnorodny, zawierający rzeczy jednostkowe i ogólne, konkretne i abstrakcyjne, konieczne i przypadkowe) prowadziły do różnych wersji dualizmu. Należy pamiętać, że pluralistyczne podziały świata na poszczególne dziedziny rzeczywistości mogą mieć charakter wyczerpujący lub tylko częściowy.

Oto przykłady doktryn pluralistycznych:

• Systemy Platona i Arystotelesa są klasycznym wyrazem pluralizmu. U Platona mamy bowiem trzy ostateczne zasady wszystkiego, co istnieje (materia, idee, Demiurg), a u Arystotelesa - ogromną (nieokreśloną przezeń, ale skończoną) liczbę różnego rodzaju substancji jednostkowych. Platoński podział świata na świat idei i świat przedmiotów jednostkowych nie ma charakteru wyczerpującego (jest to podział ze względu na pewien wybrany jego aspekt), ale wyczerpującym jest podział na materię, idee i Demiurga.
  

• Substancjalnym, radykalnym dualizmem jest dualizm kartezjański, najbardziej znana postać pluralizmu. Radykalnie rozróżnione są w nim dwie substancje: materia (rzecz rozciągła w przestrzeni -res extensa) i duch (rzecz myśląca - res cogitans) - nic, co przestrzenne, nie może być myślące i na odwrót. Podział świata na dwie substancje jest wyczerpujący, a zatem jest to dualizm aktualny. Substancje te nie są jednak całkiem równorzędne, bowiem tylko substancja duchowa może być w pełni samoistna, a substancja materialna jest genetycznie pochodna od substancji duchowej w jej pierwotnej, najdoskonalszej postaci.
  

• Według monadologii Leibniza, świat składa się z ogromnej (chociaż skończonej) liczby substancji duchowych (monad). Monady są zróżnicowane pod względem stopnia doskonałości, każda z nich jest jednak substancją, gdyż jest numerycznie odrębna, niezależna w swym aktualnym istnieniu od innych substancji (także od substancji najwyższej) i pozbawiona jakichkolwiek związków (styków) i oddziaływań z innymi. Ten substancjalny pluralizm aktualny nie będzie już tak jednoznaczny gdy rozważymy go pod względem natury i pochodzenia poszczególnych substancji. Wszystkie substancje są natury duchowej, a zatem mamy do czynienia ze spirytualistycznym monizmem atrybutywistycznym. Ponieważ zaś wszystkie substancje mniej doskonałe biorą swój początek od jednej substancji najdoskonalszej, jest to też spirytualistyczny monizm genetyczny.
  

• Tezą reizmu Brentany jest twierdzenie, że istnieją (w sensie literalnym) tylko rzeczy, czyli substancje (w rozumieniu Arystotelesa i Leibniza). Ponieważ na świat składa się wielość jakościowa różnych, numerycznie odrębnych rzeczy, mamy do czynienia z pluralizmem. Jednak reizm pansomatyczny („wszystkie rzeczy są ciałami” - Kotarbiński) jest monizmem materialistycznym w sensie mocnym. Dualistyczną wersją reizmu jest pogląd, że wszystkie rzeczy są ciałami bądź duszami (Brentano).
  

• Fenomenalistyczne wersje pluralizmu występowały głównie pod postacią tak zwanych teorii danych zmysłowych, w których zjawiska (układy danych zmysłowych) traktowane są jako niezależne jedne od drugich.

3.2 Materializm i idealizm

O ile w sporze monizmu z pluralizmem szło głównie o sformułowanie teorii całościowej struktury świata, o tyle w spory materializmu z idealizmem koncentrują się na wyjaśnieniu natury świata jako całości, a akcent położony jest na charakterystyce substancji i powiązaniu za jej pomocą różnych rodzajów zjawisk świata empirycznego. Monizm, pluralizm, materializm i idealizm tworzą różne sploty kierunków filozoficznych dotyczących spraw najogólniejszych. Dalsza polaryzacja stanowisk zależy od sposobu rozwiązania pewnych wyróżnionych zagadnień. Jednym z nich jest zagadnie stosunku ludzkiego myślenia do otaczającej człowieka rzeczywistości.

„Zwrot kartezjański” - powstanie nowych wersji idealizmu - Przed Kartezjuszem filozofowie traktowali myślenie ludzkie instrumentalnie, jako środek penetracji bytu (poznawcza funkcja myślenia). Gdy rozważano ontyczny status myślenia, to pojmowano je jako zespół świadomych procesów psychicznych zachodzących w człowieku. Dopiero Kartezjusz ujął myślenie ontologicznie i potraktował je jako samodzielną dziedzinę bytową, w której obrębie rozgrywa się samo myślenie instrumentalne i na którą to myślenie jest bezpośrednio skierowane. Ta zmiana strzałki świadomości, czyli skierowanie świadomości na siebie samą i potraktowanie wszelkich przedmiotów myślanych wyłączenie jako treści uświadamianych, a tym samym zamknięcie ich w dziedzinie czystej świadomości, wywarło decydujący wpływ na pojawienie się nowych form idealizmu - subiektywnej i obiektywnej. Nowe tezy idealizmu musiały wywrzeć wpływ na sposoby formułowania tezy materializmu. Sam Kartezjusz wymknął się z pułapki solipsyzmu, sądził, że analizowanych przez siebie treściach świadomości znalazł podstawy do uznania tezy o istnieniu świata zewnętrznego wobec świadomości, a także do opisu tego świata w kategoriach dualizmu ducha i materii. Problem realnego istnienia świata zaczął jednak w filozofii nowożytnej żyć własnym życiem. Do sporu materializm - idealizm dołączył nowy spór: realizm - idealizm. Realizm głosi, że poza świadomością i niezależnie od niej istnieje świat realny, nie dający się opisać w kategoriach świadomości ani jakichkolwiek treści świadomościowych.

• Skrajny idealizm subiektywny (Hume) głosi, że nie istnieje świat transcendentny wobec świadomości (zaprzeczenie istnienia świata materialnego), a wszystko, co istnieje, da się opisać całkowicie w kategoriach świadomości bądź jej elementów. Widać, że skrajnemu idealizmowi subiektywnemu grozi przejście w solipsyzm.
  Umiarkowany idealizm subiektywny (Berkeley) głosi, że nie istnieje świat materialny (a nie w ogóle świat obiektywny), a ponadto, że wszystkie przedmioty spostrzegane są konstrukcją umysłu świadomego i dadzą się opisać w terminach wrażeń oraz spostrzeżeń zmysłowych. Tę wersję idealizmu subiektywnego można uzgodnić z radykalnym spirytualizmem, czyli tezą idealizmu obiektywnego.

Istnieją dwie szkoły idealizmu subiektywnego, które różnią się między sobą koncepcjami sposobu konstruowania w doświadczeniu świadomym przedmiotów zmysłowych:

1. idealizm subiektywny immanentny (Berkeley, Hume, fenomenalizm danych zmysłowych XX wieku) przyjmuje, że przedmioty zmysłowe są układami lub konstrukcjami z wrażeń zmysłowych;
   

2. idealizm subiektywny transcendentny (Kant, Husserl) twierdzi, że dla przeprowadzenia takiej konstrukcji umysł potrzebuje nie tylko materiału wrażeniowego, lecz także pewnych niezmysłowych form oraz operacji rozumowych z udziałem apriorycznych kategorii i sądów;

• Ogólną tezą idealizmu obiektywnego jest twierdzenie, że istnieje świat obiektywny, niezależny od świadomości ludzkiej, którego istotę stanowią byty niematerialne. Przez obiektywne byty niematerialne rozumie idealizm bądź samoistne byty duchowe, bądź samoistne byty idealne.
  
  
  
  
  
  
  
  

1. Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę spirytualizmu. Pojęcie ducha lub duszy pojawia się w filozofii w wyniku oddzielenia procesów i stanów psychicznych człowieka od zachodzących w nim procesów i stanów fizycznych (fizjologicznych) i domniemania, że pierwsze zachodzą w substancji odmiennej od substancji będącej podłożem drugich. Droga alternatywna dochodzenia do pojęcia bytu duchowego polega na uogólnieniu poszczególnych procesów psychicznych przez sprowadzenie ich do jednego rodzaju czynności albo stanu (np. myślenia, percepcji, świadomości), a następnie na urzeczowieniu, czyli substancjalizowaniu tej uogólnionej czynności. Tak uformowane pojęcie bytu duchowego oznacza przeważnie substancję nieprzestrzenną, będącą podmiotem przeżyć świadomych, poznawczych, emocjonalnych, wolitywnych, zdolną do spełniania aktów sprawczych, będącą więc podmiotem osobowym, odpowiedzialnym za swe czyny, a tym samym dającą się scharakteryzować pod względem dobra lub zła. Nie zawsze bytom duchowym przypisuje się wszystkie te atrybuty. Byt duchowy bywa czasem pojęty nie jako aktualny podmiot świadomości, lecz jako podmiot potencjalny. Nie wszystkie byty duchowe uznawane są za czynniki sprawcze, nie wszystkie są więc bytami osobowymi. Najogólniejsza charakterystyka bytu duchowego obejmuje pojęcie bytu substancjalnego, samoistnego, niepodzielnego, nieprzestrzennego. W spirytualizmie odróżnia się najczęściej czyste byty duchowe (duchy) od dusz organizmów cielesnych. Do pierwszych zaliczono eony (w neoplatonizmie), anioły (w chrześcijaństwie) oraz Boga. Dusze natomiast (np. duszę człowieka) pojmowano jako niematerialny składnik czasowo lub stale związany z organizmem cielesnym. Problemy związane ze skonstruowaniem teorii ontologicznej tłumaczącej współistnienie lub współwystępowanie w świecie jakościowo różnych składników (byty duchowe i byty nieduchowe) prowadziły w wielu przypadkach do odrzucenia ontologii pluralistycznej i opowiedzenia się za monizmem spirytualistycznym czyli spirytualizmem radykalnym. Przyrodę interpretowano wtedy jako układy zjawisk świadomościowych zachodzących w obrębie substancji duchowej.
   

2. Idealizm obiektywny uznający istnienie bytów duchowych nosi nazwę realizmu pojęciowego, zwanego też realizmem platońskim. Pojęcie bytu idealnego, czyli pojęcie idei, skonstruowane zostało w filozofii starożytnej w rezultacie rozważań nad przedmiotami matematyki i niematematycznej wiedzy ogólnej o istocie przedmiotów badanych, zawartej w definicjach ogólnych. Wychodzono z założenia, że wiedzy prawdziwej - w tym wiedzy o istotnych i uniwersalnych cechach zawartej w definicjach - musi odpowiadać jakiś byt w świecie realnym (pozaumysłowym). Wiedzy abstrakcyjnej i ogólnej - skoro jest prawdziwa - musi odpowiadać adekwatny jej przedmiot, mianowicie przedmiot ogólny. Przedmioty ogólne mają tylko cechy ogólne. Przedmiotami takimi mogą być tylko rzeczy ogólne, własności ogólne, relacje ogólne, zmiany ogólne, zdarzenia ogólne i ich kombinacje. Bytom ogólnym można przeciwstawić zarówno jednostkowe przedmioty fizyczne (materialne), istniejące w przestrzeni i czasie, jak i byty niefizyczne, duchowe lub świadomościowe, istniejące w czasie. Byty ogólne nie mają charakterystyk przestrzennych, ani czasowych. Są niezmienne, wieczne, nie są dostępne zmysłom ani wyobraźni, lecz są definiowalne, a więc dają się ująć pojęciowo. Nie są podmiotami żadnych stanów psychicznych ani charakterystyk osobowościowych. Nie są też przedmiotami intencjonalnymi. Mogą być myślane, ale ich istnienie jest obiektywne, nie zależy od ich pomyślenia przez jakikolwiek umysł. Przedmioty jednostkowe uczestniczą (partycypują) w świecie bytów ogólnych. Dopiero jednak złożenie idei, materii i ducha (Demiurga platońskiego) dawało Platonowi pełne wyjaśnienie pochodzenia i natury bytów jednostkowych. Uznanie istnienia idei (bytów idealnych) implikuje pluralizm ontologiczny. Z samych bytów idealnych nie sposób skonstruować żadnego bytu jednostkowego.

• Dla różnych szkół materializmu wspólne są następujące twierdzenia i postulaty:

• człowiek jest częścią świata realnego (realizm, naturalizm);

• świat stanowi jednorodną całość, wewnętrznie zróżnicowaną (monizm);

• jedność świata polega na jego materialności (monizm materialistyczny);

• wszelkie wydarzenia w świecie pojawiają się w wyniku naturalnych zależności od zdarzeń wcześniejszych lub równoczesnych (determinizm);

• wszystkie zdarzenia w świecie są zasadniczo poznawalne (optymizm poznawczy);

• źródłem wiedzy o świecie jest doświadczenie zmysłowe (empiryzm genetyczny);

• istnienie i natura świata jako całości są niewyjaśnialne i wyjaśnienia nie wymagają, gdyż nie ma innego świata, z którego można by wyprowadzić istnienie świata materialnego (antysupranaturalizm, ateizm);

Generalnie rzecz ujmując, spór materializmu z idealizmem toczy się o to, czy dla wyjaśnienia zdarzeń dostępnych doświadczeniu człowieka trzeba założyć istnienie jakichś bytów niematerialnych (duchowych bądź idealnych).

Materią jest wszelki byt realny (istniejący niezależnie od jakiejkolwiek świadomości), przestrzenny, czasowy, posiadający określone charakterystyki fizyczne, pozostający w (prawidłowych) oddziaływaniach energetycznych z innymi obiektami realnymi. Określenie to ma charakter dystrybutywny - wskazuje na wspólne własności poszczególnych obiektów materialnych. Materia w sensie kolektywnym oznacza zbiór wszystkich obiektów materialnych. Dla materialisty, materia w sensie kolektywnym jest synonimem terminów: „rzeczywistość”, „przyroda”, „świat”, „byt”. Należy pamiętać, że we współczesnym materializmie materia jest pierwotna wobec świadomości.

Materia w ujęciu substancjalistycznym - Substancjalizm pojmuje materię jako nieokreślone podłoże (substrat) wszelkich konkretnych, jakościowo kreślonych materialnych rzeczy, procesów i zdarzeń. Substancjalizm zakłada, że oprócz poszczególnych obiektów materialnych istnieje czysta materia, materia w ogóle, genetycznie pierwotna (pramateria), a jednocześnie będąca aktualnym tworzywem (materiałem) wszystkiego, co istnieje. Materia w tym ujęciu jest niedefiniowalna w kategoriach stałych atrybutów. Atrybuty i akcydensy przysługują bowiem wyłącznie poszczególnym modyfikacjom materii, czyli konkretnym przedmiotom materialnym. Koncepcję czystej materii jako nieuformowanego substratu odnajdujemy już u Anaksymandra (apeiron), później u Platona i Arystotelesa (materia pierwsza). Materia w tym rozumieniu nie jest jednak dla Arystotelesa substancją, lecz koniecznym składnikiem substancji.

Materia w ujęciu atrybutywistycznym - Atrybutywizm odrzucał koncepcję materii w ogóle i przyjmował, że substancja materialna da się określić za pomocą pewnej liczby orzeczników oznaczających stałe i uniwersalne atrybuty materii. Wśród atrybutów materii wymieniano: rozciągłość w przestrzeni, trwanie w czasie, nieprzenikliwość, masywność (posiadanie masy spoczynkowej, bezwładnej), podleganie zmianom (zmienność, ale nie aktywność), ciągłość lub nieciągłość (dyskretność), podzielność lub niepodzielność.

Do najważniejszych kierunków materializmu w filozofii dawnej i współczesnej należą następujące:

1. Materializm naturalistyczny, czyli ogólny pogląd na świat jako zespół obiektów (procesów, zdarzeń) materialnych, wśród których znajdują się obiekty ożywione, wyposażone w struktury psychiczne. Naturalizm w tym szerokim znaczeniu jest przeciwstawny supranaturalizmowi, dla którego wszelkie zjawiska świadomościowe (poznawcze, moralne, estetyczne) i społeczno-kulturowe są przejawem jakiegoś czynnika supranaturalnego (niematerialnego), racjonalnie niewyjaśnialnego (np. ducha, duszy, Boga, idei). Naturalizm w sensie węższym sprowadza się do poglądu, że wszelkie zjawiska świadomościowe, społeczno-historyczne i kulturowe dadzą się opisać w kategoriach nauk przyrodniczych. Naturalizm taki zawiera założenie o możliwości redukcji procesów świadomościowych i społeczno-kulturowych do procesów fizykochemicznych i biologicznych. Materializm naturalistyczny implikuje realizm (antysubiektywizm) i racjonalizm (zjawiska doświadczalne są wyjaśniane przez odwołanie się do zależności naturalnych), czyli antyirracjonalizm i antysupranaturalizm. Powiązanie przyrodoznawstwa z materializmem widoczne jest u Bacona, Priestleya, Huxleya, Darwina, Helmholtza, Boltzmanna, Hertza.
   

2. Materializm mechanistyczny jest rozwinięciem i uszczegółowieniem ogólnej podstawy materializmu naturalistycznego. Jego specyfiką jest dążenie do wykrycia ostatecznych elementów świata materialnego, stałych i niezmiennych własności tych elementów oraz wyjaśnianie wszelkich zdarzeń złożonych przez odwołanie się do praw mechaniki. Materializm mechanistyczny rozwinął się w XVII i XVIII wieku, opierając się na założeniach fizyki klasycznej (mechaniki newtonowskiej), ale jego wzorzec spekulatywny powstał już w starożytności (Demokryt).
   

3. Materializm wulgarny, czyli uproszczony pogląd materialistyczny, oparty na założeniu naturalizmu węższego, charakteryzuje się tłumaczeniem wszelkich zjawisk społeczno-kulturowych odwołaniem się do prawidłowości biologicznych (walka o byt) oraz sprowadzenia psychiki do procesów neurofizjologicznych (myśl jako materialna wydzielina mózgu). Jego przedstawicielami byli Buchner i Moleschott.
   
   

4. Materializm dialektyczny został stworzony przez Marksa i Engelsa z heglizmu i materializmu naturalistycznego. Akceptuje tezę realizmu, tezę materializmu o jedności materialnej świata, tezę determinizmu o naturalnych prawidłowościach, tezę emergentyzmu o wyłanianiu się coraz to nowych własności nieredukowalnych. Uznaje dialektykę za teorię zmian oraz metodę badawczą. Stawia pytanie: co jest pierwotne - duch czy materia? Według tego pytania dzielono filozofię na materialistyczną i idealistyczną.
   Materializm historyczny został stworzony przez Marksa. Jest materialistyczną interpretacją procesów społeczno-historycznych i kulturowych - uznaje, że materialne warunki określają kierunki rozwoju społecznego. Odrzuca naturalistyczną koncepcję społeczną, nie redukuje zjawisk społeczno-historycznych do biologii.
   

5. Ontologiczną tezą reizmu (pansomatyzmu) Kotarbińskiego jest twierdzenie, że świat składa się wyłącznie z rzeczy konkretnych, a każda rzecz jest ciałem. Istnieją więc tylko ciała, przez które Kotarbiński rozumie zarówno rzeczy w rozumieniu potocznym, jak i w rozumieniu nauki. Pogląd ten został sformułowany celem przeciwstawienia się ontologii subiektywizmu, spirytualizmu, a zwłaszcza platonizmu.
   

6. Materializm fizykalistyczny (redukcjonistyczny) głosi, że istnieją wyłącznie obiekty (zdarzenia, procesy) fizyczne, natomiast wszelkie złożone obiekty (zdarzenia, procesy) biologiczne, społeczne, psychologiczne, świadomościowe składają się całkowicie z tego, co fizyczne i dadzą się wyjaśnić w kategoriach własności i prawidłowości fizykochemicznych. Materializm fizykalistyczny jest ontologiczną konsekwencją programu zunifikowania wiedzy naukowej o świecie w oparciu o język fizyki (Neurath, Carnap).Różnice między poszczególnymi grupami materialistów kierujących się programem redukcjonizmu fizykalistycznego polegają na odmiennych technikach przeprowadzania analizy redukcyjnej oraz dokonywania ponownej syntezy całej różnorodności zjawisk doświadczalnych.

Behawioryzm skrajny głosi, że wszelkie procesy, stany i zdarzenia uważane za umysłowe, psychiczne, wewnętrzne mogą być wyjaśnione w kategoriach własności organizmów i ich zachowań w otoczeniu zewnętrznym. Procesy biologiczne i neurofizjologiczne organizmów są złożonymi procesami fizykochemicznymi.

Teoria stanu centralnego głosi całkowitą identyczność stanów umysłowych (uznanych wbrew behawioryzmowi za stany wewnętrzne organizmu) z fizykochemicznym stanem centralnego układu nerwowego, a także teorię identyczności procesów umysłowych z procesami umysłowymi (Armstrong).

7. Materializm emergentystyczny

Emergetyzm jest próbą objaśnienia jakościowego zróżnicowania wzrostu różnorodności zdarzeń w świecie na podstawie następujących założeń:

• jakościowo nowe zdarzenia pojawiają się w danym układzie materialnym nagle, bez zachowania ciągłości z wcześniejszymi stanami układu;

• charakterystyka zdarzenia (lub układu zdarzeń) wyłaniających się ze zdarzeń wcześniejszych zawiera nowe cechy, niewyjaśnialne w terminach cech zdarzeń wcześniejszych, w terminach cech elementów układu oraz relacji między nimi;

• pojawienie się nowego zdarzenia lub układu zdarzeń jest nieprzewidywalne, na podstawie znajomości stanu układu zdarzeń przed pojawieniem się nowego zdarzenia, przy czym jest to nieprzewidywalność zasadnicza, a nie tylko techniczna;

Za emergentne mogą uchodzić zdarzenia, własności rzeczy, procesy nowe, prawidłowości (czyli nowe regularne zależności).

Materializm emergentystyczny buduje nowe modele wyjaśniania, wykraczające poza wyjaśnienia deterministyczne i przewidywanie zdarzeń przez dedukcję jego opisu z teorii.

Mocna teza materializmu emergentystycznego głosi, że zjawiska umysłowe i społeczno-kulturowe są nadbudowane na przedmiotach materialnych i genetycznie od nich zależne, lecz chociaż są niematerialne, uzyskują autonomię bytową i mogą być przyczynami nie tylko innych zjawisk umysłowych, ale także zmian w przedmiotach fizycznych - dualizm aktualny.
Najsłabsza wersja materializmu emergentystycznego głosi, z kolei, że zjawiska emergentne nie mają charakteru fizycznego, lecz ponieważ istnieją realnie, muszą mieć ostatecznie charakter materialny.

Epifenomenalizm głosi, że zjawiska umysłowe (procesy psychiczne, treści świadomościowe) są niefizycznymi (niematerialnymi) zjawiskami ubocznymi systemu nerwowego, które nie mają jednak żadnego wpływu (nie mogą być przyczynami) na przebieg zdarzeń fizycznych.

3.3 Teizm i ateizm: Czy pojęcie Boga jest w filozofii niezbędne?

• Teizm filozoficzny musi znaleźć dla siebie podstawy racjonalne, musi odróżnić Boga filozofii od Boga religii.

W odróżnieniu od różnorodnych filozoficznych koncepcji Boga, ortodoksyjna myśl chrześcijańska (Augustyn, Tomasz) zmierzała od początku do uzgodnienia Boga religii z Bogiem filozofii, do identyfikacji ostatecznej zasady moralnej z metafizyczną zasadą bytu. Teologiczno-filozoficzna koncepcja Boga w chrześcijaństwie tłumaczy Go jako Byt nieskończony, jedyny, wieczny, niezmienny, duchowy, osobowy, jako najwyższe dobro, najwyższą moc, wszechwiedzę, stwórcę świata kierującego jego biegiem i nadającego mu sens.

Esencjalizm chrześcijański akcentuje w Bogu Jego najwyższą doskonałość, czyni Go zdeterminowanym przez swoją własną istotę.

Egzystencjalne ujęcie Boga ukazuje Go przede wszystkim jako Byt, jako potęgę, stwórcę i zarządcę świata, działającego według własnej absolutnie wolnej woli. W tym ujęciu doskonałość Boga jest pochodną Jego bezwzględnego istnienia.

Cała filozofia chrześcijańska oscyluje między tymi dwoma ujęciami Boga jako ostatecznej zasady ontycznego i moralnego porządku świata. Żadne z nich nie rozstrzyga jednak wątpliwości w dwóch kwestiach: stworzenia świata przez Boga oraz istnienia zła w świecie stworzonym przez Boga. Roztrząsanie tych zagadnień skłoniło niektórych filozofów do rozważenia od nowa zagadnienia stosunku Boga do świata:

1. Kreacjonizm głosi, że Bóg jest transcendentny wobec świata i jest jego przyczyną sprawczą. Ta przyczyna sprawcza pojmowana jest albo jako jedna z przyczyn, obok materii i wzorców idealnych, albo jako jedyna konieczna i wystarczająca przyczyna. Tę drugą wersję przyjmuje chrześcijańska koncepcja kreacji ex nihilo. Rozpada się ona jeszcze na dwa: jedni uważają, że Bóg stworzył świat i nie ingeruje już w niego (deizm), inni wskazują na naturalną tendencję świata do zaniku, która implikuje tak zwaną „permanentną kreację” (klasyczne systemy teologiczno-filozoficzne).

2. Zgodnie z doktryną koegzystencji Bóg jest przyczyną celową świata - niczego w nim nie sprawia ani nie tworzy, ani nawet niczego o tym świecie nie wie, gdyż nie jest duchem ani osobą, ale samomyślącą się myślą. Tak Boga pojmuje Arystoteles.

3. Semipanteizm mówi, że Bóg jest jedyną substancją, jedyną rzeczywistością. W tym ujęciu świat ma być sposobem istnienia Boga i zawierać się w Nim całkowicie. Natura Boga nie ogranicza się jednak do świata, lecz zachowuje swą osobową odrębność, częściowo transcendując poza świat. Jest to stanowisko pośrednie między deizmem i panteizmem, formułowane w różnych wersjach przez Plotyna, Eriugenę, Mikołaja z Kuzy.

4. Panteizm głosi, że Bóg immanentnie zawiera się w świecie. Bądź jest identyczny ze światem (Spinoza), bądź przenika świat naturalny, będąc źródłem życia, prawidłowości i racjonalności (stoicy).

5. Teizm solipsystyczny mówi, że jedynym bytem jest Bóg, a cokolwiek nie jest Bogiem, istnieje w umyśle Boga w taki sposób, w jaki istnieją przedmioty intencjonalne. Świat zawiera się więc immanentnie w Bogu.

6. Teizm ewolucyjny mówi, że Bóg, będący czystą myślą, wyłania z siebie świat i rozwija się wraz z nim.

7. Emergentystyczny ewolucjonizm deifikacyjny głosi, że pierwotnie istnieje odwieczny świat materialny, który wyłania z siebie coraz to inne formy emergentne, aż do Boga duchowego i osobowego jako najwyższego stadium ewolucji.

Teizm filozoficzny poszukiwał też rozumowych podstaw dla twierdzenia o istnieniu Boga. Teiści uważali, że istnienie Boga da się wyprowadzić za pomocą rozumowania, którego jedna z przesłanek oparta będzie na poznaniu bezpośrednim:

• intuicyjne twierdzenie o treściowej zawartości pojęcia istoty nieskończenie doskonałej - podstawa dowodu ontologicznego (Anzelm z Canterbury);

• introspekcyjne twierdzenie o istnieniu w umyśle ludzkim pojęcia istoty nieskończenie doskonałej - podstawa dowodu psychologicznego (Rene Descartes);

• introspekcyjne twierdzenia o pragnieniu szczęścia, o poczuciu obowiązku moralnego - jako podstawy postulowania istnienia Boga przez rozum praktyczny (Immanuel Kant);

• introspekcyjne twierdzenia o istnieniu doświadczeń religijnych (William James) i przeżyć mistycznych (Henri Bergson) jako podstawy kolejnych wersji dowodu psychologicznego;

• twierdzenia ekstraspekcyjne (oparte na spostrzeżeniach zmysłowych): o istnieniu ruchu w świecie (Arystoteles, Tomasz z Akwinu), o istnieniu związków przyczynowych (Arystoteles, Tomasz z Akwinu), o przypadkowości bytów (Tomasz z Akwinu), o zróżnicowanym przysługiwaniu bytom doskonałości transcendentalnych (Tomasz z Akwinu, neoplatonicy), o dążeniu bytów do celów odpowiadających ich naturze (Arystoteles, Jan z Damaszku, Tomasz z Akwinu), o prawidłowych ruchach ciał niebieskich (Arystoteles, Isaac Newton).

Żaden z dowodów nie uzyskał w teizmie zgody powszechnej. W każdym można odkryć jakiś błąd logiczny. Uznanie istnienia Boga określić trzeba jako zależne od woli człowieka i jego nastawienia emocjonalnego. Tak właśnie sprawę tę potraktował Blaise Pascal, gdy w swoim „zakładzie” uznał zgodę na istnienie Boga i kierowanie się w życiu wiarą w niego za hazard o niewielkim ryzyku. Podobne rozumowania nie przekonują jednak ateistów (Feuerbach, Marks, Nietzsche, Russell, Freud, Sartre, Merleau-Ponty, Levi-Strauss).

• Ateizm oznacza takie opracowanie ontologii świata i filozofii człowieka, że pojęcie Boga nie znajduje w nich zastosowania. Pojawia się we wszystkich stanowiskach materialistycznych, konsekwentnie monistycznych oraz w wielu stanowiskach idealistycznych. Ciężar dowodu (onus probandi) spoczywa w tym wypadku na teistach. Ateiści dążą do wykazania, że wszystkie filozoficzne problemy człowieka mogą być rozwiązywane bez religijnych założeń o Bogu.

4. Struktura świata materialnego

Wśród wielu koncepcji ontologii, za podstawową można obrać drugą, która zakładając stanowisko realistyczne, zmierza do sformułowania ogólnej koncepcji świata materialnego (czasoprzestrzennego), struktury jego składników oraz związków pomiędzy nimi. Wśród wyjaśnień tych tradycyjnie konkurują ze sobą opcje materialistyczne i idealistyczne.

4.1 Przestrzeń i czas

Ontologie realistyczne uznają czas i przestrzeń za obiektywne. Idealizm subiektywny rozpatruje je wyłącznie w ich aspektach epistemologicznych, czyli jako formy lub własności doświadczeń subiektywnych podmiotu bądź samego podmiotu.

4.1.1 Przestrzeń

Charakterystyka - Podstawą konstrukcji klasycznego pojęcia przestrzeni jest pojęcie odległości pomiędzy dwoma punktami oznaczonymi na ciele bądź na dwóch ciałach nie poruszających się względem siebie. Jeżeli obierzemy jakiś jeden punkt O w danym układzie odniesienia, to od jednoznacznego określenia położenia dowolnego innego punktu P w tym układzie niezbędne są trzy niezależne współrzędne. Przestrzeń (trójwymiarową) można teraz określić jako nieskończony zbiór wszystkich punktów wyznaczonych przez współrzędne. Podstawowe pojęcia geometrii (punkt, prosta, odcinek prostej, wektor, płaszczyzna, bryła itd.) oraz jej prawa zgodne są z fizycznymi opisami relacji przestrzennych między obiektami fizycznymi i stanowią matematyczne ich odzwierciedlenie. Geometria abstrahuje jednak od fizycznych własności przestrzeni (np. pola grawitacyjnego) i obiektów przestrzennych, a fizyka posłuje się geometrią w swych opisach ruchu ciał. Zamiast geometrycznego pojęcia punktu fizyka używa pojęcia punktu materialnego jako punktu dającego się zlokalizować przestrzennie i czasowo oraz określić fizycznie. W tradycji filozoficznej znaleźć można dwie przeciwstawne sobie koncepcje przestrzeni:

• Koncepcja absolutystyczna (substantywistyczna) głosi, że przestrzeń jest absolutna, czyli niezależna od obiektów materialnych (własności geometryczne są niezależne od własności fizycznych, lecz nie odwrotnie). Dominowała ona w filozofii i nauce do końca XIX wieku. Przestrzeń absolutną, ze względu na jej relacje do materii, pojmowano na trzy główne sposoby:

1. jako pusty i nieruchomy ośrodek (nieskończony i nieograniczony), będący potencjalnym pojemnikiem obiektów materialnych;

2. jako nieruchomy ośrodek wypełniony odwiecznie materią w sposobów ciągły lub nieciągły;

3. jako byt samodzielny (substancjalny), którego własności geometryczne są źródłem nowych (emergentnych) własności fizycznych bądź też są identyczne z własnościami fizycznymi (własności fizyczne są redukowalne do geometrycznych, materia zaś jest tożsama z przestrzenią);

1. Koncepcja przestrzeni jako próżni zakłada istnienie przestrzeni bez materii. Przestrzeń jest wieczna (nie ma początku w czasie) lub w ogóle nie podlega charakterystykom czasowym. Tak pojmował ją Newton. Napotykała ona jednak na dwie przeszkody: jak wyjaśnić pojawienie się materii w przestrzeni odwiecznie pustej oraz jak określić ontyczny status przestrzeni oraz jej własności. Problem pierwszy rozstrzygano często odwołując się do aktu kreacji (Newton). Problem drugi jest poważniejszy: czy próżni przypisać należy status niebytu? Skoro jednak przypisywano jej własności geometryczne (euklidesowe a później nieeuklidesowe), to chyba nie uważano przestrzeni za niebyt.

2. Koncepcja dualizmu przestrzeni i materii dominowała w filozofii starożytnej. Przestrzeń pojmowano jako (nieograniczony bądź ograniczony) pojemnik, naczynie, lub nieokreślone tło dla substancji rozciągłych. Także Newton, gdy przyjął, że przestrzeń wypełniona jest eterem (ośrodkiem fizycznym, sprężystym i nieważkim), wymieniony może być w tej grupie poglądów.

3. Klasycznym reprezentantem w pełni substancjalnej koncepcji przestrzeni jest Kartezjusz. Substancja materialna sprowadza się do rozciągłości przestrzennej, a każdy fragment przestrzeni jest porcją materii. Próżni nie ma. Fizyczne własności substancji materialnej redukują się do jej własności geometrycznych, wielkościowo- ilościowych. Numerycznie odrębne obiekty przestrzenne (materialne) są modyfikacjami substancji materialnej (przestrzeni), która poruszając się ruchem wirowym wytwarza całą złożoną strukturę świata fizycznego. Zwolennik Kartezjusza dysponuje dziś geometrią Riemanna, teorią względności i mechaniką kwantową. Twierdzenie, że przestrzeń jest materialna, można przekształcić w twierdzenie, ze cała przestrzeń wypełniona jest jakimś polem fizycznym. Pogląd odrzucający istnienie próżni pozostaje w zgodzie z dzisiejszym rozumieniem próżni fizycznej, pojętej jako pole kwantowe w stanie niezaburzonym. Twierdzenie, że fizyczne własności materii są identyczne z własnościami przestrzeni, zgodne jest ze współcześnie wypowiadanym poglądem, że topologiczne własności materii (trójwymiarowość) warunkują istnienie zjawisk fizycznych i charakter wzajemnych ich oddziaływań (a nie odwrotnie).

• Koncepcja przestrzeni relacyjnej głosi, że przestrzeń jest systemem relacji, w jakich pozostają do siebie percypowane obiekty. Leibniz uważał, że przestrzeń jest zbiorem zdarzeń współistniejących, czyli równoczesnych. U Berkeley'a, Macha i w materializmie dialektycznym przestrzeń jest jak współistny (z czasem i ruchem) atrybut materii, uniwersalna własność świata materialnego, forma istnienia materii. Przestrzeń istnieje obiektywnie, gdyż jest formą lub własnością obiektywnego świata, nie można więc jej sprowadzić - jak uczynił to Kant - do formy oglądu przedmiotów zmysłowych. Topologiczne i metryczne własności przestrzeni wyznaczone są przez prawidłowości ruchu materii. Rzeczywista struktura przestrzeni trójwymiarowej (lub czasoprzestrzennej) wyznacza zależność przyczynowo-skutkową między obiektami makroświata. Idea przestrzeni relacyjnej pojawiła się już w epoce fizyki nierelatywistycznej - współczesna fizyka relatywistyczna dostarcza na jej poparcie nowych argumentów:

1. Argument oparty na STW polega na związaniu przestrzeni z czasem i wykazaniu egzystencjalnych zależności struktury przestrzenno-czasowej od materii. Prawa fizyki są inwariantne względem przekształceń współrzędnych od jednego ciała do drugiego. Długość ciała ma charakter względny, zależny od prędkości układu inercyjnego (skrócenie długości ciała w kierunku ruchu). Wymowę tego argumentu osłabia inne twierdzenie STW o absolutności interwału czasoprzestrzennego między ciałami.

2. Argument oparty na OTW wskazuje na własnościową (a nie tylko egzystencjalną) zależność przestrzeni od materii. Rozkład przestrzenny materii determinuje nieeuklidesową strukturę geometrii czasoprzestrzeni. OTW odkrywa zależność odchylenia geometrii przestrzeni od euklidesowego, przejawiającego się jako pole grawitacyjne zdeterminowane przez rozkład mas, a tym samym ujawnia zależność własnościową struktury przestrzeni od materii (relatywistyczny efekt OTW - zależność długości od natężenia pola grawitacyjnego). Osłabienie tego argumentu - materia (czyli ciała pola) wypełniająca przestrzeń wpływa modyfikująco na jej przestrzeń jedynie lokalnie, co nie wyklucza przestrzeni absolutnej (niezależnej od materii).

Koncepcja przestrzeni relacyjnej preferowana w fizyce relatywistycznej nie znajduje dotychczas pełnego potwierdzenia w tej fizyce.

4.1.2 Czas

Charakterystyka - W uformowaniu pojęcia czasu fizycznego podstawową rolę odgrywają dwa stosunki czasowe między zdarzeniami fizycznymi: stosunek równoczesności i stosunek następstwa. Dwa zdarzenia przestrzennie odległe są równoczesne wtedy, gdy sygnały świetlne wysłane z punktów, w których te zdarzenia zachodzą, koincydują ze sobą w środkowym punkcie drogi. Dwa zdarzenia koincydują zaś ze sobą, gdy zachodzą równocześnie w tym samym punkcie czasoprzestrzeni. Za pomocą pojęcia równoczesności można określić podstawowy element czasu, czyli moment czasu (lub punktochwilę). Moment można zdefiniować (przez abstrakcję) jako część wspólną wszystkich i tylko tych zdarzeń, które są ze sobą równoczesne. Moment to klasa zdarzeń równoczesnych. Gęsty i ciągły zbiór momentów, zwierający się między dowolnymi dwoma momentami, utworzy interwał czasowy. Ciąg momentów tworzących interwał czasowy uporządkowany jest według relacji następstwa czasowego (relacja nierównoczesności). Czas można określić jako zbiór momentów uporządkowanych według relacji później (lub wcześniej). W nauce uznaje się czas za jednowymiarowy. W tradycji filozoficznej znaleźć można dwie przeciwstawne sobie koncepcje czasu:

• Absolutystyczna koncepcja czasu sprowadza się do twierdzenia, że czas ma charakter absolutny, czyli jest niezależny od jakichkolwiek zmian (fizycznych lub niefizycznych) zachodzących w czasie, jeśli jakieś zmiany w ogóle zachodzą. Własności czasu nie zależą od charakterystyk zmieniających się obiektów. Obiekt absolutny, rozważany ze względu na jego relacje do zdarzeń fizycznych (zmiana materii) lub niefizycznych pojmować można w dwojaki sposób:

1. jako pusty potencjalny pojemnik zdarzeń, czyli jednostajne nadchodzenie i przemijanie momentów czasu nie wypełnionych zdarzeniami; w tym rozumieniu czas jest samoistny, jednorodny, izotropowy, jednowymiarowy, nieskończony;

2. jako jednostajny liniowy ciąg momentów wypełniony zdarzeniami (zmianami obiektów fizycznych i niefizycznych), lecz niezależny od tych zdarzeń (dualizm czasu i zdarzeń);

Koncepcja czasu absolutnego, jako odrębnego i niezależnego od przestrzeni, nie ma dzisiaj wielu zwolenników. Dopiero włączenie pojęcia czasu absolutnego w szersze pojęcie absolutnej czasoprzestrzeni pozwala jeszcze zachować niektóre idee filozoficzne tej koncepcji. Z koncepcją czasu absolutnego związany jest między innymi paradoks przemijania czasu.

• Relacyjna koncepcja czasu jest wolna od paradoksów i znajduje oparcie w fizyce współczesnej. Relacyjne pojęcie czasu pojawiło się w filozofii równolegle do relacyjnego pojęcia przestrzeni. W materializmie dialektycznym czas pojęty jest jako atrybut materii lub forma istnienia wszystkich procesów materialnych. Dzisiejsza fizyka dostarcza argumentów za egzystencjalnym związkiem czasu z materią oraz zależność własności od własności materii.

1. STW głosi, że prawa fizyki są niezmienne względem translacji czasu. Oddziaływania między ciałami rozchodzą się w przestrzeni stopniowo (co wyklucza działanie na dystans), z określoną prędkością skończoną (nie przekraczającą prędkości światła). Interwał czasowy między dwoma zdarzeniami jest względny - wielkość interwału zależy od prędkości ciała, a w wypadku zdarzeń odległych od siebie, także od tej odległości. Równoczesność zdarzeń przestrzennie odległych jest względna (jeżeli w jednym układzie dwa zdarzenia odległe są równoczesne, to w innym układzie, poruszającym się względem pierwszego zdarzenia te nie są już równoczesne). Względna jest także długość odcinka czasu, czyli długość trwania procesu (relatywistyczny efekt zwolnienia procesów w danym układzie ze względu na inny układ poruszający się względem pierwszego, proporcjonalnie do prędkości tego ruchu). Przyjmuje się jednak, że porządek kauzalny zdarzeń fizycznych w czasie ma charakter absolutny, niezależnie od układu, w którym one zachodzą.

2. Według OTW czas trwania procesu jest zależny od miejsca, w którym ten proces przebiega (od natężenia pola grawitacyjnego w tym miejscu wyznaczonego przez rozkład mas). Dopuszcza się też pogląd, że zależność powyższa może mieć jedynie charakter lokalny (ograniczony wpływ własności materii na własności czasu).

Związek czasu z przestrzenią (współzależność odcinka czasu i odcinka przestrzeni) leży u podstaw pojęcia czasoprzestrzeni w fizyce relatywistycznej. Wprowadzenie teorii czasoprzestrzeni nie rozstrzyga jeszcze filozoficznego sporu absolutyzmu z relacjonizmem. Po pierwsze, czas i przestrzeń zachowują w ramach czasoprzestrzeni swoją odrębność (odmienne własności topologiczne: jednowymiarowość - trójwymiarowość).

Według OTW struktura czasoprzestrzeni zależy od rozkładu materii w świecie. OTW dopuszcza jednak sytuacje, w których występują tzw. zakrzywienia (lub skręcenia) czasoprzestrzeni bez udziału materii (masy), a w związku z tym masa bezwładna ciała może przynajmniej w części zależeć od wpływu czasoprzestrzeni wszechświata na lokalne pole metryczne.

W związku z pojęciem czasu pojawiło się wiele problemów:

• Problem kierunku („strzałki”) czasu pojawił się w wyniku pozornej sprzeczności między przyjętą w nauce symetrią czasu (zasada odwracalności - izotropowości - czasu), a opisami procesów nieodwracalnych, jednokierunkowych (II zasada termodynamiki). Zasada jednorodności głosi, że prawa fizyki nie zmieniają się w czasie - wszystkie momenty czasu są fizycznie równoważne. Zasada izotropowości (odwracalności) głosi natomiast, że prawa fizyki są symetryczne w czasie - relacja wcześniej nie różni się od relacji później. Zatem dla każdego proces fizyczny mógłby zachodzić proces czasowo doń odwrotny - wszystkie procesy fizyczne są odwracalne.

Potocznie uważa się, że procesy odwrotne do takich, jak pożar czy rozpuszczanie kropli atramentu w szklance wody są albo niemożliwe fizycznie, albo przebiegają według innych praw przyrodniczych, a więc są jakościowo odmienne. Przekonanie to zostało wzmocnione odkryciem II zasady termodynamiki i związanej z nią zasady entropii. Zgodnie z tymi zasadami żaden proces w układach izolowanych cieplnie nie może przebiegać w taki sposób, żeby entropia malała. Wszelkie samorzutnie przebiegające procesy w takich układach charakteryzują się wzrostem entropii układu. Zasady te sugerują czasową jednokierunkowość większości procesów fizycznych.

W tej materii istnieją dwa stanowiska. Jedni bronili modelu świata z czasem izotropowym (bez „strzałki” czasu). Drudzy poszukiwali w fizyce podstaw modelu z czasem anizotropowym. Zwolennicy pierwszego stanowiska akcentują rozróżnienie nomologicznej (czyli mającej podstawy w prawach fizyki) izotropii czasu oraz fenomenologicznej (opartej na doświadczeniu potocznym) anizotropii czasu. Treść żadnego prawa fizyki nie daje podstaw do twierdzenia, że istnieją procesy nomologicznie nieodwracalne. Słynne prawo wzrostu entropii sprowadza się zaś  do twierdzenia, że w układzie izolowanym - nie znajdującym się w stanie równowagi - wzrost entropii jest bardziej prawdopodobny niż spadek entropii. Spadek entropii nie jest przez prawo zakazany i jest nomologicznie możliwy. Wyjaśnienia procesów nieodwracalnych, podpadających pod II zasadę termodynamiki, poszukiwać należy nie w treści tego prawa (ani jakiegokolwiek innego prawa fizyki), lecz w warunkach brzegowych lub początkowych. Faktyczna, czyli warunkowa asymetria czasu procesów nieodwracalnych ma zawsze charakter lokalny i czasowo ograniczony. Sformułowane zostały cztery teorie, które mają ustalić, jakie warunki brzegowe lub początkowe panujące na dostępnych obszarach świata i w jego obecnej epoce kosmicznej determinują faktyczną nieodwracalność znanych nam procesów:

1. Teoria kauzalna (Leibniz, Kant) - Wyjaśnienie kierunku czasu w kauzalnej strukturze świata fizycznego. Trudności - relacja kauzalna może porządkować zbiór zdarzeń bez wyznaczenia kierunku czasu. Wszak w relacji kauzalnej pozostają zarówno przyczyna ze skutkiem, jak i skutek z przyczyną. Trudności te zmusiły Mehlberga do porzucenia tej koncepcji.

2. Teoria struktur rozgałęzionych - Zadaniem tej teorii było zbadanie czy anizotropowość czasu w poszczególnych podukładach dostępnego nam wszechświata (odgałęziających się od wielkiego układu) ma jeden i ten sam kierunek na osi „czasu generalnego”, tworzącego jednowymiarowe kontinuum. Otóż okazuje się, że procesy w tych podukładach przejawiają statystycznie ten sam kierunek, zgodny z zasadą wzrostu entropii. Krzywe entropii w przeważającej liczbie podukładów wskazują zgodnie ten sam kierunek, który jest prawdopodobnie kierunkiem zmian całego wielkiego układu. Nie wyklucza to jednak fluktuacji entropii wszechświata od małej do wielkiej i od wielkiej do zmniejszającej się. Statystyczne ujęcie krzywych entropii we wszystkich podukładach wszechświata prowadzi do twierdzenia o statystycznej izotropowości czasu generalnego.

3. Teoria falowa (Popper) - Opiera się na opisie procesów rozchodzenia się fal elektromagnetycznych ze źródeł punktowych, dla których to zjawisk nie zachodzą w obecnych warunkach wszechświata procesy odwrotne tzn. procesy kontrakcji rozproszonego światła do punktów. Jeżeli nawet kontrakcja rozproszonego światła zgodna jest z prawami optyki tak samo, jak rozproszenie światła, to jednak trudno sobie dla niej wyobrazić fizycznie dopuszczalne warunki początkowe. Konkluzją Poppera jest twierdzenie, że asymetria czasu w procesach rozchodzenia się fal nie ma charakteru nomologicznego, lecz związana jest z warunkami początkowymi i brzegowymi.

4. Teorie kosmologiczne - Jedna z nich głosi, że kierunek czasu wszechświata podlega okresowej oscylacji wraz z zagęszczeniem lub rozrzedzeniem materii i opowiada się za modelem cyklicznym wszechświata (Gamow). Druga broni tezy o procesie ekspansji wszechświata, która jest źródłem wszelkich lokalnych procesów entropijnych i nieentropijnych (Gold).

• Kolejnym problemem jest problem odróżniania teraźniejszości, przeszłości i przyszłości. Polega on na tym, że nawet gdy dysponujemy wzorcowymi przykładami dla relacji R (równocześnie), W (wcześniej) i P (później), nawet gdy rozstrzygnęliśmy problem strzałki czasu, to nie dysponujemy jeszcze kryterium wyróżnienia na linii czasu przedziałów dla przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.

Z pojęciem teraźniejszości związany jest klasyczny paradoks czasu Augustyna. Jeżeli czas ma być miarą następstwa zdarzeń, to jak możemy takie następstwo uchwycić, skoro teraźniejszość jest tylko (nieuchwytnym) momentem granicznym między przeszłością a przyszłością, a przeszłość i przyszłość dla nas nie istnieją? Istnieją trzy odpowiedzi na ten paradoks:

1. teraźniejszości nie można wyznaczyć inaczej niż za pomocą świadomości: rozróżnienie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości jest zależne od czynnika subiektywnego (podmiotowego);

2. należy poszukiwać obiektywnego kryterium tego rozróżnienia (przy zaniedbaniu czynników świadomościowych);

3. koncepcja pośrednia (obiektywno-podmiotowa) polega na włączeniu czynnika podmiotowego do charakterystyki teraźniejszości i traktująca obserwatora jako realny składnik świata obiektywnego.

1. Stanowiska subiektywistyczne:

Idealizm subiektywny - zaprzeczanie obiektywności zdarzeń i czasowych związków między nimi. Subiektywne jest nie tylko odróżnienie teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, ale także same relacje R, W i P. Subiektywne pojmowanie teraźniejszości polega na tym, że teraźniejsze będą te i tylko te zdarzenia, które pojawiają się aktualnie w polu świadomości danego podmiotu, czyli treści percypowane w odróżnieniu od przypominanych lub oczekiwanych. Teraźniejszość jest zawsze teraźniejszością dla określonego podmiotu. Wynika stąd, że tyle może być odrębnych teraźniejszości, ile jest podmiotów świadomych. Konsekwencji tej można spróbować uniknąć przez wprowadzenie podmiotu wyższego rzędu (obserwator i sprawca - gwarant teraźniejszości globalnej - Berkeley, Leibniz). Z kolei Hume, który odrzucił teistyczne rozwiązanie Berkeley'a, lecz utrzymał tezę, że wszelkie relacje czasowe mają charakter subiektywny i zachodzą między immanentnymi składnikami doświadczenia, dopuszczał w konsekwencji solipsyzm chwili bieżącej - istnieje tylko jeden układ (sekwencja doświadczeń); nie ma rozsądnych podstaw, aby w obrębie tego układu odróżnić przeszłość od teraźniejszości; istnieje tylko teraźniejszość zdarzeń spostrzeganych i wyobrażanych.

Jeżeli zdarzenia są momentalne i wszelka zmiana jest jakąś sekwencją zdarzeń, to albo nasze spostrzeżenia zmiany są iluzją, albo nie mamy w spostrzeżeniu do czynienia wyłącznie z teraźniejszością. James i Russell twierdzili, że spostrzeżenia powiązane są w naszym doświadczeniu z bezpośrednią pamięcią, co umożliwia zauważenie zmian. Teraźniejszość doświadczenia zmysłowego nie jest punktowa, lecz rozciągnięta w czasie. Jest to więc teraźniejszość pozorna i dopiero jej końcową granicę można nazwać rzeczywistą teraźniejszością.

Subiektywizacja wyróżnienia teraźniejszości przy zachowaniu realizmu epistemologicznego (przy uznaniu realności świata oraz obiektywności relacji R, W i P między zdarzeniami w świecie). Chociaż sam czas, własność czasu, relacje czasu i ewentualnie także strzałka czasu są obiektywne (niezależne od świadomości) i przysługujące zdarzeniom nawet w sytuacji nieistnienia jakiegokolwiek podmiotu świadomego, to jednak wyróżnienie pewnej chwili jako teraźniejszości staje się możliwe dopiero w sytuacji, gdy pojawia się w świecie podmiot świadomy. Podział czasu świata na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość jest pozbawiony sensu, jeżeli w świecie nie istnieje podmiot świadomy, zdolny do nadania temu podziałowi sensu subiektywnego. Jeżeli dodamy do tego, że czasoprzestrzeń może być zakrzywiona i pofałdowana, to nie będzie dla nas zaskoczeniem, że niektórzy filozofowie fizyki (Einstein) dochodzą do koncepcji czterowymiarowego zamkniętego Wszechświata Parmenidesa, całkowicie zdeterminowanego, w którym nie zachodzi realna różnica między zdarzeniami teraźniejszymi, przeszłymi i przyszłymi (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość są równie realne). Wycinki czasu natomiast, sukcesywnie i pojawiające się w doświadczeniu człowieka, muszą być traktowane jako współwystępujące ze sobą.

Argumentację za koniecznością odrzucenia obiektywności teraźniejszości, przeszłości i przyszłości odnaleźć można także u neoheglisty McTaggarta, który oddzielił dwie serie zdarzeń: A (usytuowane w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości) i B (wcześniejsze bądź późniejsze). Za istotną dla idei zmiany (a więc i czasu) uznał serię A, po czym uznał ją za iluzję.

Najsłabszą wersją subiektywnego ujęcia teraźniejszego, przeszłości i przyszłości jest koncepcja społeczno-subiektywna. Nie doświadczenie pojedynczego człowieka czy poszczególnej grupy ludzi, lecz społeczno-historyczne doświadczenie ogólnoludzkiej ustanawia sens teraźniejszości, sens przekazywany środkami kulturowymi z pokolenia na pokolenie. W tym ujęciu przeszłość, teraźniejszość, to obszar aktualnych oddziaływań poznawczych i praktycznych, a przyszłość to zakres zdarzeń przewidywanych lub oczekiwanych jako obszar oddziaływań potencjalnych. Relacje R, W i P zachowują swą obiektywność, teraźniejszość, przeszłość i przyszłość mają natomiast charakter intersubiektywny.

2. Stanowisko sprowadzające się do poszukiwania obiektywnych różnic między teraźniejszością danego układu materialnego i jego przeszłością oraz przyszłością opiera się przeważnie na założeniach determinizmu. Czasowość zdarzeń wyznaczona jest przez liniowy ciąg zależności przyczynowych. Same związki przyczynowe mają charakter czasowy - przyczyny są wcześniejsze od swych skutków. Nie każda sekwencja zdarzeń jest jednak ciągiem przyczynowo-skutkowym. Koncepcja kauzalna Reichenbacha mówi, że teraźniejszość oddziela obiektywnie przeszłość od przyszłości w ten sposób, że przeszłość danego układu jest całkowicie zdeterminowana, przeszłość pozostaje natomiast niezdeterminowana i podległa oddziaływaniom ze strony zdarzeń teraźniejszych (a ściślej - przeszłych).
   Obiektywnych znamion zróżnicowania przeszłości, teraźniejszości poszukują filozofowie marksistowscy. Opierając się na założeniach determinizmu uważają oni, że każdy zmieniający się w czasie układ materialny zawiera swój naturalny zegar z pamięcią przeszłości, czyli zegar z kalendarzem. Geolog odkrywa obiektywny zegar geologiczny, rejestrując ślady minionych procesów. Biolog odkrywa zegary z pamięcią genetyczną (gatunkową). Pamięć indywidualna ludzi oraz pamięć społeczna to pewne odmiany pamięci genetycznej, która z kolei jest cząstką pamięci geologicznej. Według Askina każdy proces jest swego rodzaju zegarem odmierzającym czas, w którym przebieg, i rejestrującym przeszłość. Nie ma jednak jakiegoś idealnego zegara naturalnego. Wszystkie znane nam zegary same bowiem nieuchronnie ulegają zniszczeniu. Koncepcja zegarów naturalnych zawiera jednak obserwatora (geologa, biologa, astronoma), zdolnego do odczytywania zakodowanych śladów przeszłości. Zdolność obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróżnienia przyszłości od przyszłości nie ma jednak charakteru czysto subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem obiektywnych różnic między okresami czasu. Mechanizm dziedziczności odzwierciedla różnice i związki między przeszłością i teraźniejszością, a mechanizmy odruchów warunkowych i sterowania odzwierciedlają różnice i związki między teraźniejszością i przyszłością.
   

3. Zgodnie z koncepcją obiektywno-podmiotową, pełna charakterystyka teraźniejszości, przeszłości i przyszłości wymaga włączenia obserwatora, traktowanego jako realny składnik świata obiektywnego. Zdolność obserwatora do rozpoznawania teraźniejszości i odróżnienia przyszłości od przeszłości nie ma charakteru czysto subiektywnego, lecz sama jest odzwierciedleniem obiektywnych różnic pomiędzy okresami czasu serii A.

4.2 Układy materialne

4.2.1 Indywidua przestrzenno-czasowe. Spory interpretacyjne

Ontologie realistyczne, a zwłaszcza materialistyczne, opierając się na doświadczeniu potocznym i wynikach przyrodoznawstwa, przyjmują, że świat materialny charakteryzuje się określoną strukturą obiektywną. Własności układu złożonego zależne są od własności jego podukładów, od ich ilości i od wzajemnych relacji pomiędzy nimi.

• Ontologie redukcjonistyczne przyjmują założenie, że własności układu całościowego są redukowalne do jego części składowych, w tym także do własności powstających z oddziaływań pomiędzy nimi.
  

• Ontologie emergentystyczne przyjmują założenie holizmu, czyli twierdzenie o nieredukowalności charakterystyk danej całości do opisu własności jej części i oddziaływań między tymi częściami. Zgodnie z poglądem holizmu, każda całość zawiera przynajmniej jedną własność, której nie ma żadna z jej części i której nie można wyprowadzić z wiedzy o wewnętrznej strukturze tej całości.

Istnieją następujące koncepcje istnienia układów materialnych:

1. Substancjalizm sprowadza się do poglądu, że ciała (względnie izolowane układy przestrzenno-czasowe podlegające zmianom fizycznym) są podstawowymi jednostkami bytu (składnikami świata), istniejącymi w podstawowym znaczeniu słowa istnieć. Być (istnieć) = być substancją, czyli rzeczą cielesną. Substancjalizm tradycyjny, nawiązujący do Arystotelesowskiej koncepcji substancji jednostkowych, uznaje także istnienie zdarzeń, procesów, relacji i różnego rodzaju oddziaływań. Nie uważa się ich jednak za istniejące samodzielnie. Istnieją, ale nie w sensie literalnym.

Radykalną wersją substancjalizmu jest reizm somatyczny (pansomatyzm). Odrzuca on podwójne rozumienie słowa „być” lub „istnieć”. Istnieją tylko rzeczy konkretne, będące ciałami. Nie istnieją zdarzenia, procesy, własności, relacje, oddziaływania, istnieją tylko ciała. Teza substancjalizmu mocnego: nie istnieje nic, co nie jest rzeczą cielesną. Teza substancjalizmu słabego: wszelki układ materialny jest substancją (rzecz cielesna), ale w obrębie substancji oraz między substancjami zachodzi coś, co substancją nie jest: zdarzenia, procesy, relacje.

Problematyczną jest kwestia względności tożsamości obiektów materialnych. Tożsamość ta może być rozumiana jako identyczność genetyczna, a nie absolutna. Przez identyczność genetyczną rozumie się ciągłość między stanami danego układu w danym interwale czasu. Ciągłość ta zależy od trwałości cech strukturalnych układu, trwałości związków zdarzeń i procesów zachodzących w obrębie układu. Warunkiem dodatkowym zachowania tożsamości układu jest utrzymanie przewagi wewnętrznych procesów i związków układu, nad oddziaływaniami zewnętrznymi.

2. Relacjonizm ontologiczny, czyli opis układu materialnego w kategoriach samych tylko relacji, jest niemożliwy do wykonania. O istnieniu relacji można mówić sensownie tylko wtedy, gdy przyjmuje się istnienie członów relacji, które same nie są relacjami.

3. Ewentyzm zakłada, że wszelki układ materialny jest zbiorem zdarzeń. Cokolwiek istnieje, jest zdarzeniem lub zbiorem zdarzeń. Przez zdarzenie rozumie się tu nie tyle zmianę stanu układu materialnego, ile raczej rezultat tej zmiany, czyli stan fizyczny układu wzięty w jego przekroju czasowym lub przestrzenno-czasowym. Same zmiany stanów jakichkolwiek obiektów oraz same te obiekty opisywane są w ewentyzmie w terminach zbiorów zdarzeń w pewnym kontinuum przestrzenno-czasowym. Zgodnie z ewentyzmem punktowym każdy przedmiot jest zdarzeniem punktowym (przedmiotem przestrzennie i czasowo nierozciągłym bądź zbiorem takich zdarzeń - Reichenbach, Augustynek). W ewentyzmie Augustynka rzeczy, procesy, relacje, oddziaływania, prawidłowości oraz ich własności dadzą się określić w terminach zbiorów zdarzeń wyższego typu logicznego. Przyjmuje się jednak graniczny typ logiczny w postaci superzbiorów, czy zbiorów najwyższego typu logicznego, np. zbiorów relacji między zbiorami (własnościami) indywiduami.

4. Pogląd głoszący, że wszystko, co istnieje, jest ruchem, energią lub procesem, znany jest pod nazwą pankinetyzmu lub energetyzmu (Ostwald). Substancjalne rozumienie materii uważał Ostwald za przestarzałe, a wszelkie zjawiska materialne traktował jako przestrzenne uporządkowane układy różnych rodzajów energii. Poprzednim pankinetyzmu, dynamizm (Boscovich), głosi, że wszelkie zjawiska przyrody są przejawami działania siły fizycznej (pojmowanej jako energia).

4.2.2 Ciągłość czy nieciągłość tworzywa świata?

Ciągłość i pełnię tworzywa świata (jego jednorodność, jedność, brak wewnętrznego zróżnicowania) zakładały przeważnie ontologie monistyczne. Indywidua nie mają w tych koncepcjach bytu autonomicznego, lecz uważane są za sposoby istnienia i przejawiania się substancji. Sama substancja redukuje się natomiast do swych obiektów numerycznie odrębnych i rozróżnialnych ze względu na usytuowanie w przestrzeni i (lub) czasie. Indywidua mają byt wtórny, zjawiskowy, zaledwie przelotny lub wręcz pozorny. Koncepcja świata pełni dopuszcza równorzędne, fenomenalne istnienie rzeczy, zdarzeń i procesów, bez przyjmowania postulatów o ich redukowalność do jednego rodzaju indywiduów. Opisu rzeczywistości dokonuje się w terminach jakościowych, przy założeniu nieprzerwanych związków i oddziaływań bezpośrednich między poszczególnymi sposobami istnienia substancji.

Koncepcja tworzywa nieciągłego zakłada dyskretność materiału, czyli numeryczną odrębność jego części składowych. Struktura samego tworzywa jest zatomizowana, a dla utrzymania trwałości atomów pojmuje się je raczej jako korpuskuły.

4.2.3 Układy materialne mikro- i makroświata. Mechanicyzm i dialektyka

• Mechanicyzm ma następujące założenia:
  

1. Istnieją elementarne składniki rzeczywistości, charakteryzujące się brakiem struktury wewnętrznej, czyli niezłożonością, co pociąga za sobą ich niepodzielność i niezmienność. Cechami składników są: wielkość, kształt, bezwładność (związana z masą spoczynkową) oraz ruch mechaniczny, polegający na zmianie położenia w przestrzeni pod wpływem oddziaływania zewnętrznego (bądź ciążenia, czyli działania sił grawitacyjnych na odległość, bądź bezpośredniego kontaktu).

2. Cokolwiek istnieje w świecie, jest składnikiem elementarnym lub układem takich składników. Układy proste (zawierające składniki elementarne) i układy złożone (zawierające podukłady).

3. Każdy układ ma strukturę wewnętrzną, którą konstytuuje: zbiór składników elementarnych i prostych ich układów, zbiór własności składników elementarnych i własności prostych ich układów oraz zbiór relacji (zwłaszcza przestrzenno-czasowych) i oddziaływań między składnikami elementarnymi oraz relacji i oddziaływań między podukładami danego układu.

4. Ogólne własności układu o danej strukturze wewnętrznej są następujące: złożoność z wielu składników elementarnych; przestrzenny (przestrzenno-czasowy) rozkład składników w tym układzie, wyznaczających pojemność, wielkość i kształt układu; podzielność, czyli możliwość rozpadu układu; zmienność; ruchomość układu pod wpływem sił i oddziaływań zewnętrznych; prawidłowość zmian wewnętrznych i ruchu zewnętrznego układu (według praw mechaniki Newtonowskiej).
   

Program badań nad strukturami układów materialnych zawierał w mechanicyzmie postulat przeprowadzenia redukcji wszelkich układów złożonych do układów prostych oraz opisu układów prostych w terminach ich elementów składowych.

Redukcjonizm - wszystkie własności (materii) sprowadzają się do własności fizycznych. Teza ontologiczna: własności, prawidłowości obiektów z wyższych poziomów organizacji przyrody sprowadzają się do ich struktury oraz własności i prawidłowości części. Teza epistemologiczna: wiedza dotycząca obiektów z wyższych poziomów organizacji przyrody jest pochodna względem wiedzy o strukturze tych układów i własnościach i prawidłowościach ich składników. Inny wariant: prawa dotyczące wyższych poziomów organizacji przyrody mogą być wyjaśnione w oparciu o prawa dotyczące składników i opis struktury.

• Emergetyzm dowodzi, że pewne własności materii nie są redukowalne do własności fizycznych. Własności złożonych układów materialnych stanowią nowy typ własności (np. przezroczystość wody).

Emergetyzm skrajny, akcentując jakościowe novum tego, co się pojawia w układach złożonych, uważa je za niewyjaśnialne ani w kategoriach strukturalno-funkcjonalnych, ani historycznych. Historia ukazuje jedynie ciągi wyłaniające się w świecie stale czegoś nowego, ale to novum może być badane jedynie fenomenologicznie (badanie zmierzające do ukazania istoty jakościowej odmienności nowych procesów i zdarzeń). Procesy i zdarzenia jako emergentne uznane są za niewyjaśnialne z zasady i traktowane jako deus ex machina. Własność emergentna jakiegoś obiektu to taka, której nie można przewidzieć ani wyjaśnić, rozpatrując wewnętrzną strukturę obiektu czy badając jego zewnętrzne powiązania z innymi obiektami.

Emergetyzm umiarkowany przyjmuje najczęściej jeden z trzech słabszych sposobów rozumienia emergencji:

1. Własności i zdarzenia emergentne to takie, których nie można przewidzieć na mocy wiedzy o stanie układu, lecz można je następnie wyjaśnić. Przyjmuje się tu założenie o zachodzeniu niejednoznacznych powiązań deterministycznych między dwoma stanami danego układu.

2. Emergentna własność układu to taka, której nie można wyjaśnić (ani przewidzieć) za pomocą samej wiedzy o obiektach składowych i strukturze tego układu, lecz trzeba odwołać się do wiedzy o jego otoczeniu zewnętrznym, a więc także o wiedzy o związkach między danym układem a innymi układami.

3. (najsłabsze rozumienie emergencji) Własność układu jest emergentna wtedy, gdy nie można jej wyjaśnić ani przewidzieć za pomocą wiedzy o częściach składowych układu, lecz można to uczynić odwołując się do wiedzy o wewnętrznej strukturze układu, czyli o związkach przestrzenno-czasowych i rodzajach oddziaływań między jego składnikami.

W tej tematyce niemałą rolę pełni następujące zagadnienie:

• Problem zmiany w filozofii klasycznej:

Pojęcie ruchu jest czasami odróżniane od ogólniejszego pojęcia zmiany i używane na określenie zachodzącej w czasie zmiany położenia w przestrzeni. Założeniami tego odróżnienia jest przypuszczenie, że mogą występować jakieś zmiany w czasie poza przestrzenią lub zachodzące w punkcie przestrzeni i nie mające charakteru zmiany położenia. Zmienność wiązano w filozofii od początku z doświadczaną powszechnie wielością i różnorodnością bytów:

1. Parmenides: zróżnicowanie i zmienność nieuchronnie implikują sprzeczność. Ponieważ istnieje tylko byt, a niebytu nie ma, więc niemożliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyż musiałaby ona polegać na przejściu bytu w niebyt. Nie jest to możliwe logicznie (to, co podlega zmianie musiałoby jednocześnie istnieć i nie istnieć), a więc nie jest to możliwe faktycznie. W rezultacie za pierwszą zasadę ontyczną musi filozof uznać Byt jeden, niezróżnicowany, niezmienny (nieruchomy), pojęty przez Parmenidesa jako abstrakcyjna cielesność wypełniająca kulistą przestrzeń (monizm statyczny).

2. Heraklit: świat nie zawiera żadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustających zmian. Nic nie jest trwałe, lecz wszystko zarazem staje się i przekształca (wariabilizm, monizm dynamiczny). Wszelka zmiana jest sprzecznością, więc sprzeczność, czyli jedność przeciwieństw, stanowi samą istotę rzeczywistości. Doświadczalna trwałość rzeczy to tylko subiektywne pozory. Rozum wskazuje, że rzeczywistość zawiera wyłącznie procesy, czyli sekwencje zdarzeń.

3. W filozofii przeważył pogląd, że byt musi być opisany zarówno w kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co zmienne. Jedni próbowali dzielić świat na dwie odrębne dziedziny ontyczne (Platon), inni natomiast rozpatrywali go jako jedną całość, w której różnicowaniu się i zmianom podlega to, co w swej substancjalnej naturze pozostaje niezmienne. Odróżnienie tego, co niezmienne, od tego, co zmienne, znajdujemy u Arystotelesa (nieruchomy poruszyciel i zmienne substancje jednostkowe) oraz w filozofii chrześcijańskiej. W filozofii starożytnej i nowożytnej dominował pogląd, że istnieje jeden świat podlegający zmianom. Filozofowie jońscy sformułowali tezę monizmu o jednej wiecznej zasadzie bytu podlegającej zmianom i przyjmującej różne postacie. Empedokles i Anaksagoras rozważali zmienność rzeczy w kategoriach przemieszania ostatecznych trwałych składników bytu. Koncepcję tę rozwinęli atomiści - świat jest jednością tego, co niezmienne (atomy i próżnia), i tego, co zmienne (układy atomów). Wszelka zmiana sprowadzona została do zmiany mechanicznej. Trzy główne koncepcje natury ruchu i wszelkiej zmiany:

• Dialektyczna koncepcja zmiany: Ruch ma w sobie sprzeczność, twierdził za Heraklitem Hegel. Czy można pogodzić sprzeczności dialektyczne z logiczną zasadą niesprzeczności? Hegel odrzucał logikę, bo uczyła ona o obiektach statycznych. Marksiści albo odrzucali, albo włączali logikę do dialektyki. Źródłem wszelkiego rozwoju są sprzeczności dialektyczne. Sprzeczności rodzą nową sytuację, która znowu rodzi sprzeczność etc.
  

• Determinizm i indeterminizm: Zdeterminowany znaczy: uwarunkowany, określony, ograniczony, zależny, dający się przewidzieć. Układ jest zdeterminowany, wtedy gdy: stan układu jest w danej chwili jednoznacznie i całkowicie określony przez cechy wewnętrzne i zewnętrzne (brzegowe) układu lub gdy zmiana układu w czasie podlega prawidłowym uwarunkowaniom.

Determinizm głosi, że wszystkie zdarzenia w świecie są zdeterminowane w sensie drugim (zmiana układu w czasie podlega prawidłowym uwarunkowaniom). Wyznaje przy tym tezę negatywną: nie ma w świecie zdarzeń niczym nie uwarunkowanych. Determinizm mocny: stan danego układu w dowolnej chwili wyznacza całkowicie stany z dowolnej chwili wcześniejszej lub późniejszej. Determinizm umiarkowany: każde zdarzenie podlega jakiemuś rodzajowi uwarunkowań - pluralizm prawidłowości obiektywnych.

Zaprzeczenie zasady kauzalizmu (przyczynowości) jest akauzalizm, który jest związany z indeterminizmem. Indeterminizm skrajny - przyjmuje postać akcydentalizmu, jeśli uznaje wszystkie zdarzenia za przypadkowe, ewentualnie teleologii jeśli widzi jakiś cel zdarzeń. Indeterminizm umiarkowany zastępuje wyjaśnienia kauzalne funkcjonalnymi bądź statystycznymi.

Współczesne interpretacje determinizmu: W teorii względności rozważa się diagramy czasoprzestrzenne zdarzeń - ale nie ma takiego układu, z którego widać całą historię. Laplace pod wpływem sukcesów modelu Układu Słonecznego sądził, że wszystko da się przewidzieć. Teraz wiemy, że nawet w prostych układach fizycznych czai się chaos. „Efekt motyla” Lorentza powoduje, że najdrobniejsze zaburzenia atmosfery mają po dłuższym czasie nieprzewidywalne skutki. Na poziomie kwantowym nie ma determinizmu, można opisać układ tylko statystycznie, a nie przewidzieć indywidualne zdarzenia. Nie istnieją „ukryte parametry” pozwalające na takie przewidywania; wynikło to z prac Bohma. Wniosek: determinizm nie jest możliwy nawet dla stosunkowo prostych układów fizycznych, na pewno nie jest możliwy dla mózgów.

4.2.4 Układy megaświata. Filozoficzne problemy kosmologii

Współczesna kosmologia opiera się na założeniach teoretycznych i coraz bogatszym materiale obserwacyjnym. Do założeń teoretycznych należą twierdzenia OTW (o zależności geometrii czasoprzestrzeni od rozkładu mas) oraz zasady kosmologiczne. Pierwsza zasada kosmologiczna, powszechnie akceptowana w nauce, głosi, że we wszechświecie nie ma żadnych miejsc wyróżnionych; jest więc rozszerzeniem zasady Kopernika głoszącej, że Ziemia nie zajmuje wyróżnionego położenia w przestrzeni wszechświata. Pierwsza zasada kosmologiczna jest współcześnie interpretowana w następujący sposób: jednorodność przestrzenna wszechświata polega na jednorodnym rozkładzie mas materii o określonej średniej gęstości, przy założeniu skończonego promienia objętości wszechświata. Druga (idealna) zasada kosmologiczna głosi, że wszechświat jest jednorodny w czasie (a więc nie ewoluuje jako całość).

Współczesna kosmologia dostarcza ponad dwadzieścia podstawowych modeli wszechświata, opracowanych za pomocą aparatu matematycznego. Filozofię interesują w tych modelach trzy kwestie:

1. jak rozwiązują one problemy przestrzeni wszechświata;

2. jakie rozwiązanie proponują odnośnie do czasu wszechświata, jego skończoności bądź nieskończoności oraz związku między czasem, przestrzenią i globalną masą materii wszechświata;

3. jak opisują zmiany wszechświata lub przynajmniej ruch układów materialnych w wielkiej skali, czy ma on charakter ewolucyjny, czy też nie;

1. przestrzeń wszechświata:

Każdy z modeli kosmologicznych zakłada określoną geometrię wszechświata. Zastosowanie w kosmologii geometrii nieeuklidesowych prowadzi do trzech typów geometrycznych modeli. Typ przestrzeni zależy od krzywizny (k) trójwymiarowej przestrzeni świata. Dla k = +1 przestrzeń jest sferyczna i zamknięta (Riemann), dla k = 0 jest płaska (euklidesowa), dla k = -1 jest hiperboliczna (Łobaczewski). Określenie znaku krzywizny w przestrzeni, a więc i wybór określonego typu modelu kosmologicznego, zależy od przyjętych wartości charakteryzujących średnią gęstość materii wszechświata oraz ruch materii (krzywizna ma dodatnią wartość przy wysokiej średniej gęstości materii i stosunkowo niewysokiej stałej Hubble'a, oznaczającej stałą proporcję między prędkością oddalania się galaktyk a ich odległością od obserwatora).

Kosmologiczne modele relatywistyczne mogą zawierać trzy odmienne wyobrażenia promienia wszechświata. W modelu Einsteina promień był stały (a więc i objętość wszechświata była stała). W pozostałych modelach (modelach friedmannowskich) promień jest zmienny w czasie. W jednych rośnie w czasie, a w innych (hierarchiczny model Charliera) ma wielkość nieskończoną, a średnia gęstość materii w nieskończoności zbliża się do zera.

2. czas wszechświata:

Związek przestrzeni i czasu ma podstawowe znaczenie w badaniach astronomicznych i kosmologicznych. Odkrycie stałej i nieprzekraczalnej prędkości światła umożliwiło mierzenie odległości w jednostkach czasowych. Związek ten najdobitniej wyraża współczesna kosmologia w powiązaniu geometrii wszechświata z globalną ewolucją w czasie, co widać w ewolucyjnych modelach wszechświata (modelu pulsującego wszechświata - dla geometrii sferycznej, modelu jednokierunkowej ewolucji - dla geometrii euklidesowej i hiperbolicznej).

We wszystkich modelach ewolucyjnych przyjmuje się tak zwany czas kosmiczny (uniwersalny) wyznaczający etapy ewolucji wszechświata, który mierzy czas własny dowolnego obserwatora.

Modele nieewolucyjne (hierarchiczny, statyczny i stacjonarny) mogą przyjmować różne geometrie przestrzeni wszechświata.

Model statyczny (Einstein, 1917) polegał na uznaniu prędkości galaktyk za małe w stosunku do prędkości światła, co prowadziło do wniosku o jednorodnym i niezmiennym w czasie rozkładzie mas materii, a tym samym do stwierdzenia, że promień wszechświata w czasie się nie zmienia. Statyczność wszechświata ma ostatecznie polegać na tym, że przyciąganie grawitacyjne i odpychanie kosmologiczne równoważą się. W późniejszym czasie zastąpiono model Einsteina bądź modelem de Sittera (model wszechświata poruszającego się bez materii), bądź modelem Eddingtona-Lemaitre'a (założenie nieskończonej przeszłości wszechświata w stanie równowagi; już nieznaczne wytrącenie go z tego stanu mogło doprowadzić do stopniowej ekspansji materii wszechświata), bądź modelami friedmannowskimi.

W modelu stacjonarnym akceptuje się wniosek o rozszerzaniu się wszechświata, a więc stałym wzroście jego promienia. Teoria ta opiera się na idealnej zasadzie kosmologicznej: wszechświat jest dla każdego obserwatora taki sam w każdym miejscu i w każdej chwili. Prawa fizyki mają więc zastosowanie wszędzie i we wszystkich momentach czasu. Stacjonarność wszechświata polega na tym, że stan fizyczny wszechświata jest niezależny od czasu. Najsłabszym punktem tej teorii jest koncepcja ciągłego tworzenia się materii w przestrzeni, którą wyprowadza się dla zapewnienia stacjonarnego charakteru wszechświata i która narusza zasadę zachowania masy i energii.

Podstawą do obliczeń wieku wszechświata jest stała Hubble'a. Ostatnie dane wskazują, że wiek wszechświata wynosi około dwudziestu miliardów lat. Ta liczba nie pokrywa się w wiekiem wszechświata ekspansywnego.

3. zmiany wszechświata

Na podstawie dostępnej dzisiaj wiedzy kosmologowie wyróżniają następujące etapy globalnej ewolucji wszechświata:

• ewolucja fizyczna;

• ewolucja chemiczna;

• ewolucja biochemiczna i biologiczna;

• ewolucja społeczno-kulturowa;

5. Struktura zmian w świecie

5.1 Ogólna teoria zmian (ruchu)

Pojęcie ruchu jest czasem odróżniane od pojęcia zmiany i używane do określenia zachodzącej w czasie zmiany położenia w przestrzeni.

5.1.1 Problem zmiany w filozofii klasycznej

Zmienność wiązano w filozofii od początku z wielością i różnorodnością bytów. W filozofii klasycznej problem zmiany pojawia się w postaci zagadnienia, czy można bez sprzeczności mówić o bycie zróżnicowanym. Heraklit i Parmenides odpowiedzieli na to pytanie przecząco.

Według Parmenidesa (monizm statyczny) istnieje tylko byt (niezróżnicowany i nieruchomy, będący abstrakcyjną cielesnością), a niebytu nie ma, więc niemożliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyż musiałaby ona polegać na przejściu bytu w niebyt. Jego wywód prowadził do odrzucenia powszechnego przekonania o istnieniu obiektów zmiennych, a uzupełniony został czterema argumentami przeciwko ruchowi Zenona z Elei. Kryterium Parmenidesa było nie doświadczenie zmysłowe, a rozum.

Według Heraklita (wariabilizm) świat nie zawiera żadnych bytów niezmiennych, lecz jest systemem nieustannych zmian. Skoro wszelka zmiana jest sprzecznością, to sprzeczność, wbrew Parmenidesowi, musi istnieć. Kryterium Heraklita także był rozum.

W późniejszym czasie żadne z tych dwóch stanowisk nie zyskało szerszego poparcia. Stało się jasne, że byt musi być opisany zarówno w kategoriach tego, co niezmienne, jak i tego, co zmienne. Platon, Arystoteles, a w późniejszym czasie także chrześcijanie uznali te dwie dziedziny za odrębne ontycznie. Z kolei Jończycy, pluraliści i atomiści uznali jeden świat podlegający zmianom. Później pogląd ten został przejęty przez materializm.

Filozofia klasyczna stworzyła trzy koncepcje zmiany: heraklitejską (źródłem zmiany są ścierające się ze sobą przeciwieństwa), mechanistyczną (źródłem zmiany jest obiekt zewnętrzny i jego zetknięcie się z drugim obiektem) oraz arystotelesowską (zmiana ma pierwotne źródło w nieruchomym motorze poruszającym i polega na przejściu od możności do aktu).

5.1.2 Dialektyka zmiany

Hegel podtrzymał pogląd Heraklita, że zmiana implikuje sprzeczność. Ta sprzeczność ma charakter dialektyczny i znajduje swój wyraz w sprzeczności logicznej. Hegel w niejasny sposób uzgadniał sprzeczność dialektyczną z logiczną zasadą niesprzeczności. W rezultacie tolerował logikę jako naukę o formalnej poprawności, przydatną jedynie dla wiedzy powierzchownej. Ten niejednoznaczny stosunek do logiki utrzymał się też w marksizmie i neoheglizmie brytyjskim, gdzie logika formalna jest traktowana bądź jako część dialektyki, bądź jako nauka z dialektyką się krzyżująca, bądź jako nauka od dialektyki niezależna, która narzuca jednak dialektyce swoje zasady (podobnie jak innym naukom). W rezultacie powyższej ewolucji uznano, że sprzeczności odkrywane przez dialektykę nie mogą być utożsamiane ze sprzecznością logiczną.

sprzeczność dialektyczna: Heglowi ani późniejszym teoretykom dialektyki nie udało się pokazać, na czym polega sprzeczność dialektyczna w ruchu mechanicznym. Wspólne jest im natomiast twierdzenie, że źródłem wszelkiego rozwoju są sprzeczności dialektyczne, że wszelki rozwój dokonuje się na skutek przezwyciężenia istniejących sprzeczności, czyli powstania sytuacji jakościowo nowej, która z kolei prowadzi do pojawienia się nowej sprzeczności. Przez „sprzeczność” rozumie się tu wzajemne oddziaływanie na siebie obiektów odrębnych numerycznie, charakteryzujących się przeciwstawnymi własnościami, procesami bądź kierunkami zmian. Przez sprzeczność dialektyczną rozumie się zazwyczaj sprzeczności wewnętrzne. We współczesnej dialektyce marksistowskiej istnieją trzy stanowiska odnoszące się do sprzeczności dialektycznej. Według stanowiska tradycyjnego (uniwersalistycznego), sprzeczności występują we wszystkich dziedzinach rzeczywistości materialnej. Według stanowiska umiarkowanego uniwersalizmu - tylko w niektórych strukturach i procesach przyrodniczych, społecznych i poznawczych. Według stanowiska nieuniwersalistycznego - sprzeczności dialektyczne występują wyłącznie w przyrodzie ożywionej.

dialektyka rozwoju: Dla Hegla dialektyka była ogólną zasadą rozwoju idei absolutnej, który miał doprowadzić do wyłonienia z niej przyrody oraz ducha obiektywnego. Rozwój ten przebiegał poprzez sprzeczności dialektyczne według schematu triady - tezy, antytezy i syntezy. Marksiści zaakceptowali dialektykę Hegla jako ogólną teorię rozwoju, odrzucili jednak ontologiczną idealistyczną postawę. Dialektykę rozwoju połączyli z ontologią materialistyczną i odnieśli ją do samej przyrody, a zwłaszcza do historycznego procesu rozwoju społeczeństw ludzkich.

prawa dialektyki sformułował już Hegel, a Marks i Engels nadali im interpretację materialistyczną:

• I prawo - prawo jedności i sprzeczności przeciwieństw - stwierdza, że wszelkie zjawiska przyrodnicze, społeczne i świadomościowe mają taką strukturę wewnętrzną, że współistniejące w nich przeciwieństwa („jedność przeciwieństw”) oddziałują na siebie, ścierają się ze sobą i prowadzą do jakościowych zmian danej struktury;

• II prawo - prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe i odwrotnie - wyjaśnia mechanizm rozwoju, odwołując się do następującej zasady: każdy układ, poddany pod jakimś względem stopniowej zmianie ilościowej, jeśli zmiana ta przebiega w tym samym kierunku przez dostatecznie długi czas, przekształci się pod jej wpływem jakościowo; nowa jakość wygeneruje kolejne zmiany ilościowe; poza procesem rozwojowym przejście od zmian ilościowych do jakościowych może następować stopniowo, bez skoków;

• III prawo - prawo negacji negacji - pełny cykl rozwojowy danej całości przebiega według założeń heglowskiej triady: pierwotna jakość zostaje po pewnym czasie zastąpiona inną, będącą jej zaprzeczeniem, a ta z kolei, po pewnym czasie, zostaje zastąpiona przez trzecią, będącą zaprzeczeniem poprzedniego zaprzeczenia, różną od jakości pierwotnej; dialektyczna negacja tym się różni od logicznej, że nie znajduje w niej zastosowania prawo podwójnego przeczenia;

formy ruchu materii: Engels podzielił formy ruchu na ruch mechaniczny, fizyczny, chemiczny, biologiczny oraz procesy społeczne. Klasyfikacji form ruchu odpowiada z kolei klasyfikacja nauk empirycznych (mechanika, fizyka, chemia, biologia, nauki społeczne). Dialektyka zakłada nieredukowalność wyższych form ruchu do niższych.

Nie można pojmować materii jako pierwotnej wobec ruchu ani też ruchu jako pierwotnego wobec materii. Pierwotność i wtórność odnosić się może ontycznie do poszczególnych rodzajów zmian i organizacji układów materialnych. Filozoficzną zasadę ontycznej i pojęciowej nierozdzielności materii (masy) i ruchu (energii) wyraża w fizyce równanie Einsteina (E=mc²). Twierdzenie to implikuje też tezę o samozmienności materii.

5.2 Determinizm i indeterminizm

Determinizm to pogląd filozoficzny mówiący, że każde zdarzenie jest zdeterminowane przez pewne inne zdarzenie. Sformułowanie: „stan układu materialnego jest zdeterminowany” znaczy tyle, co:

• „stan układu materialnego w danej chwili jest całkowicie i jednoznacznie określony przez dany zespół cech i przez warunki brzegowe układu”;

• „zmiana stanu układu w czasie podlega prawidłowym uwarunkowaniom”;

W znaczeniu pierwszym zdeterminowane są wszystkie zdarzenia minione. Znaczenie drugie jest najogólniejszą tezą determinizmu, której zaprzeczeniem jest teza indeterminizmu.

1. Determinizm przyjmujący jednoznaczne uwarunkowanie następstwa stanów układów nazywa się determinizmem jednoznacznym (mocnym). W nauce determinizm mocny zawiera założenie, że układ, którego sekwencja stanów jest jednoznacznie zdeterminowana, jest układem izolowanym. Teza ta implikuje, że jednoznacznie zdeterminowane są nie tylko stany z dowolnej chwili w przeszłości, lecz także w teraźniejszości i przyszłości. Po drugie, sekwencja stanów układu jest absolutna. Z determinizmem w tym sensie wiąże się problem „strzałki czasu”.
   

2. Umiarkowana (słaba) wersja determinizmu nie zawiera twierdzenia o jednoznacznym zdeterminowaniu wszelkich stanów i ich zmian. Przyjmuje zaś tezę determinizmu ogólnego, że każde zdarzenie podlega jakiemuś rodzajowi uwarunkowań.

Determinizm głoszący powszechność uwarunkowań przyczynowo-skutkowych nosi nazwę kauzalizmu (determinizmu przyczynowego). Zaprzeczeniem kauzalizmu jest indeterminizm nazywany akauzalizmem. Gdy indeterminizm skrajny przyjmował postać akcydentalizmu (powszechna przypadkowość wszystkich zdarzeń) bądź teleologii (celowościowe ukierunkowanie wszystkich zdarzeń), to indeterminizm akauzalny umiarkowany zastępował wyjaśnienia kauzalne funkcjonalnymi bądź statystycznymi.

5.2.1 Klasyczna problematyka kauzalizmu

Zasada kauzalizmu: wszystkie z osobna wzięte zdarzenia w świecie są skutkami jakichś innych poszczególnych zdarzeń. Implikuje ona określoną ontologię świata, zwaną esencjalizmem ontologicznym, którego przeciwieństwem jest fenomenalizm. Według esencjalizmu, obiekty muszą móc wchodzić w powiązania wzajemne, ale powiązania te nie mogą być zabsolutyzowane, by nie dopuścić do wszechzwiązku zjawisk. Czynnikiem sprawczym wobec swojego otoczenia jest przede wszystkim człowiek lub inna istota żywa.

Filozofia starożytna wypracowała dwie koncepcje przyczynowości: demokrytejską i arystotelesowską. Dyskusje nad relacją przyczynowo-skutkową koncentrowały się wokół trzech zagadnień:

1. Jakiego rodzaju przedmiotami są przyczyna i skutek?

2. Jakie własności można przypisać związkowi kauzalnemu?

3. Czy wszystkie rodzaje przedmiotów a) wchodzą w związki kauzalne o charakterystyce określonej przez b)?

Klasyczne pojęcie związku przyczynowo-skutkowego zakłada, że członami relacji kauzalnej są konkretne indywidua - stany rzeczy i procesy. Arystoteles pojmował przyczyny jako substancje i wyróżnił cztery rodzaje przyczyn: sprawczą, formalną, materialną i celową. Demokryt, z kolei, tłumaczył przyczyny jako wzajemne zderzenia atomów, a skutki jako wyniki tych zderzeń.

W nowożytności (Galileusz, Newton) zachowano z czterech przyczyn arystotelesowskich tylko przyczynę sprawczą i odróżniono ją od przyczyny fizycznej. W XVIII wieku dla określenia związku przyczyny ze skutkiem zaczęto używać określenia „stałego następstwa zdarzeń”.

Wraz z kauzalizmem formował się indeterminizm metafizyczny (Malebranche), odmawiający jakimkolwiek zdarzeniom w świecie miana przyczyn sprawczych. Taką przyczyną jest tylko Bóg.

U Spinozy pojawia się koncepcja bytu, który jest przyczyną siebie samego. Jest nim substancja nieskończona, identyczna z całym światem, samodeterminująca się i samoporuszająca się.

własności relacji kauzalnej: relacji kauzalnej przypisywano w filozofii przynajmniej jedną z wymienionych niżej własności:

1. P jest warunkiem wystarczającym S, S następuje koniecznie po P;

2. P jest warunkiem wystarczającym S, lecz nie odwrotnie;

3. związek między P i S ma charakter warunkowania fizycznego (relacja sprawczości);

4. związek przyczynowo-skutkowy ma charakter przechodni i ciągły, prowadzi do powstania sekwencji kauzalnych;

5. związek między P i S ma charakter obiektywnej prawidłowości;

Hume kwestionował istnienie związków przyczynowo-skutkowych, powołując się na stałe następstwo czasowe i styczność przestrzenną. Ingarden twierdził, że skutek pozostaje do przyczyny nie w stosunku następstwa czasowego, ale w relacji jednoczesności.

Niełatwe okazało się też wyodrębnienie przyczyny spośród wszystkich warunków realnych, niezbędnych do pojawienia się skutku. Jedni twierdzili, że przyczyną jest warunek wystarczający, inni, że jest nią warunek konieczny, jeszcze inni, że są to obydwa te warunki. Pojawiły się też poglądy, że przyczyną jest ostatni warunek dopełniający zbiór warunków koniecznych lub że jest nią warunek istotny, a nie czasowo ostatni.

prawidłowości związku kauzalnego: Materialiści upatrują w każdym poszczególnym powiązaniu kauzalnym realizację określonego prawa obiektywnego. Prawdą jest jednak, jak twierdził Hume, że za pomocą żadnej obserwacji nie można wykryć konieczności w jakimkolwiek związku kauzalnym. Nie znaczy to, że jej tam nie ma.

prawidłowość związku kauzalnego:

• prawidłowość esencjalna - wewnętrzna konieczność obecna w każdym poszczególnym związku kauzalnym;

• prawidłowość fenomenalna - bezwyjątkowe następstwo zdarzenia typu A po zdarzeniu typu B;

Oba ujęcia prawidłowości mogą zakładać wspólną koncepcję jednostajności przyrody (trwałości praw przyrody).

przypadkowość: Przez „przypadek” rozumie się zazwyczaj zdarzenie niekonieczne, które nie ma przyczyny lub którego przyczyna jest nieznana. W materializmie mechanistycznym nie uznawano obiektywnych przypadków. Dopiero w materializmie dialektycznym znaleziono im miejsce obok kauzalizmu - jako charakterystykę obiektywną zdarzenia.

5.2.2 Współczesne interpretacje determinizmu

W XX wieku przedmiotem krytyki stała się zasada kauzalizmu, głosząca uniwersalność związków kauzalnych, a także jej wzmocnienie - teza o prawidłowym charakterze tych związków. Wyniki mechaniki kwantowej dowiodły, że zdarzenia w mikroświecie nie mogą być opisane w terminach teorii klasycznej, spełniającej zasadę determinizmu kauzalnego. Klasyczny opis obiektu fizycznego polega na wskazaniu jego współrzędnych i pędu w danym momencie czasu. Klasyczna fizyka opierała się na zasadzie determinizmu. Mechanika kwantowa wykazała, że taki opis jest niemożliwy w odniesieniu do obiektów mikroświata, czego wyraz otrzymujemy w zasadzie nieoznaczoności Heisenberga. Zgodnie z nią, gdy znamy pęd cząstki elementarnej w danym momencie czasu, to nie możemy znać jej położenia. W związku z tą zasadą rozpoczęto głosić w fizyce indeterminizm, co wzmocniło pozycje indeterministów w filozofii. Filozofowie nauki zaczęli głosić upadek determinizmu kauzalnego i opowiadać się za redukcją wszelkich praw nauki do praw funkcjonalnych (strukturalnych) lub probabilistycznych (statycznych).

W metafizyce indeterminizm upowszechniano pod postacią akcydentalizmu lub teleologii (finalizmu). Tymczasem w środowisku teoretyków fizyki i materialistów dialektycznych zrodził się sprzeciw wobec indeterminizmu i swoisty kontratak. Pierwszą próbą odparcia wniosków indeterministycznych w fizyce było następujące rozumowanie: nieokreśloność mierzonych parametrów cząstek elementarnych wynika z samej procedury pomiarowej. W związku z tym mechanika kwantowa nie może być uznana za teorię pełną. Argumentacja ta musiała upaść, gdy zostało wykazane, że mechaniki kwantowej nie da się pogodzić z hipotezą o istnieniu parametrów utajonych. Zjawiska kwantowe nie mają określonego zarazem położenia i pędu, w związku z czym nie podlegają prawom kauzalnym, a co najwyżej statycznym (probabilistycznym). Determinizm klasyczny został więc w nauce zastąpiony determinizmem w szerszym sensie. Zamiast twierdzenia, że nauka powinna odkrywać jednoznaczne prawidłowe zależności między zdarzeniami, przyjmuje się dzisiaj, że zadaniem nauki jest wyjaśnianie i prognozowanie zdarzeń poprzez odkrywanie prawidłowości charakterystycznych dla różnych typów zdarzeń oraz formułowanie odpowiadających im praw nauki.

5.3 Rozwój i postęp. Filozoficzne problemy biologii

Filozoficzne spory między mechanicystami i witalistami, między zwolennikami i przeciwnikami ewolucjonizmu, ogólniej: między linią materialistyczną a idealistyczną, przeniesione zostały z XIX wieku do biologii współczesnej.

• W początkach biologii nowożytnej mechanicyzm stanowił program rozciągnięcia wyjaśnień naukowego przyrodoznawstwa opartego na mechanice klasycznej w odniesieniu do zmian materii nieożywionej na cały świat materii ożywionej, z człowiekiem włącznie. Doszło więc do oparcia się na zasadach determinizmu kauzalnego i badania organizmów żywych jako układów materialnych.
  

• Różnice między układami ożywionymi i nieożywionymi podkreślał witalizm. Źródeł organizmów żywych nie można poszukiwać w świecie nieożywionym. Poza tym organizmy nie rozwijają się tylko według praw fizyki. Ujawniają wewnętrzne źródła wzrostu i zachowań zewnętrznych, których nie można sprowadzić do oddziaływań kauzalnych (obecność vis vitalis). Ponadto, samoistne działanie organizmów ma charakter celowościowy. Według witalistów, aktywność czynnika ożywiającego polega na nieustannym dokonywaniu wyboru jednego z alternatywnych stanów, jakie może przyjąć układ. Dla wyjaśnienia funkcjonowania układów organicznych trzeba się więc odwołać do siły supranaturalnej.
  

• Odmienną od witalizmu koncepcją antymechanistyczną, zmierzającą do zasypania przepaści między światem organicznym i nieorganicznym, jest holizm. Jego punktem wyjścia jest teza, że wyczerpującego opisu całości nie można dokonać wyłącznie w terminach opisu jej części. Całość jest bytem autonomicznym, wyłaniającym się emergentnie (niezależnie od zależności kauzalnych i strukturalnych) w procesach ewolucyjnych, posiadającym cechy swoiste, zrozumiałe jedynie w terminach wyższej całości oraz nadającym obiektom wchodzącym w jego obręb nowe własności.
  

• Determinizmowi mechanistycznemu przeciwstawiano w biologii teleologię (finalizm biologiczny), będącą stałym składnikiem skrajnych koncepcji emergentystycznych. Teleologia opisuje organizm żywy jako całość, której struktura i funkcje wykazują charakter celowościowy.
  

• Quasi-teleologiczny charakter biologicznych funkcji spełniany przez organy i układy funkcjonalne organizmu podkreślali zwolennicy teleonomii. Teleologia odrzuca wyniki witalizmu, teleologii i finalizmu, a opowiada się za ujęciem funkcjonalno-celowościowym procesów biologicznych, które traktuje jako quasi-celowe.

biogeneza: przejście od ewolucji chemicznej do ewolucji biologicznej;

postęp biologiczny: omne vivum ex vivo

ewolucja i rozwój

6. Ontologia człowieka. Podstawy biologiczne

6.1 Antropogeneza

6.2 Natura i kultura

Naturalizm akceptowany jest przez filozofie materialistyczne i większość teoretyków biologii. Im mocniejsza jest wersja naturalizmu, tym silniejszy jest sprzeciw wobec koncepcji autonomizacji kultury wobec natury. Naturalizmy umiarkowane bronią koncepcji genetycznej i aktualnej więzi kultury z naturą, dopuszczają względną autonomię pierwszej wobec drugiej, lecz zaprzeczają możliwości pełnej autonomizacji kultury wobec natury. Naturalizm skrajny (socjobiologia), z kolei, redukuje wszystkie aspekty kultury ludzkiej do ich funkcji biologicznych, całkowicie zdeterminowanych kodem genetycznym i wpływem otoczenia. Właśnie to zdeterminowanie przez kod genetyczny jest częstym przedmiotem ataków ze strony przeciwników skrajnego naturalizmu.

Antynaturalizm absolutyzuje różnice pomiędzy kulturą a naturą i twierdzi, że kultury nie można wyprowadzić z natury. Antynaturalizmy różnią się między sobą tezami pozytywnymi.

6.3 Problem psychofizyczny

6.3.1 Założenia

Problem psychofizyczny powstaje poprzez wyróżnienie w człowieku i przeciwstawienie sobie stanów i procesów fizycznych oraz stanów i procesów psychicznych. Punktem wyjścia do badań nad tym problemem jest dla filozofów przyjęcie stanowiska naturalistycznego bądź antynaturalistycznego.

Wśród założeń naturalistycznych występują najczęściej następujące:

1. cały zakres doświadczeń ludzkich jest wynikiem działania systemu neurofizjologicznego, ewolucyjnie wykształconego w organizmie człowieka i uzdalniającego go do zachowań adaptacyjnych;

2. to, co nazywa się psychiką, związane jest nieodłącznie z systemem neurofizjologicznym człowieka i nie może wystąpić poza jego obrębem; przez „psychikę” należy rozumieć funkcjonowanie centralnego układu nerwowego;

3. „świadomość” to zbiór wszystkich procesów psychicznych, spełniających funkcje poznawcze i funkcje ukierunkowywania zachowań i działalności człowieka w otoczeniu;

Naturalizm ogólny (umiarkowany) akceptuje rozróżnienie takich odmian świadomości, jak świadomość ekstrospektywna (np. doznania zmysłowe obiektów zewnętrznych), świadomość introspektywna (introspekcja), samoświadomość (doświadczanie siebie jako podmiotu przeżyć świadomych). Może też uznać rozróżnienie na świadomość aktualną i potencjalną (latentną). Naturalizm radykalny, występujący w postaci skrajnego behawioryzmu, odrzuca pojęcie introspekcji i kwestionuje występowanie samoświadomości.

Skrajną postacią naturalizmu jest supranaturalizm (spirytualizm). Umiarkowaną postacią naturalizmu jest emergentyzm, zgodnie z którym organizm ludzki jest organizmem cielesno-duchowym. Psychika związana jest genetycznie z układem nerwowym organizmu, ale jej własności są niewyjaśnialne w terminach własności tego układu.

1. kwestionowanie możliwości wyjaśnienia wszelkich zjawisk psychicznych i procesów świadomościowych przez odwołanie się do własności systemu neurofizjologicznego;

2. stany i procesy świadomościowe rozgrywają się nie w przestrzeni, a w czasie;

3. wszystkie procesy świadomościowe mają charakter intencjonalny, skierowane są zawsze na jakieś przedmioty.

Antynaturalista poszukuje zasady jednoczącej wszystkie rodzaje stanów i aktów świadomości. Prowadzi to do zróżnicowania stanowisk antynaturalistycznej na umiarkowane (dualizm) oraz skrajne (spirytualizm).

Filozoficzne rozstrzygnięcia problemu psychofizycznego można więc rozpatrywać w kategoriach materializmu i idealizmu oraz monizmu i dualizmu.

6.3.2 Stanowiska materializmu i idealizmu

Dla materialisty istota problemu psychofizycznego polega na określeniu w kategoriach filozoficznych natury psychiki, świadomości, umysłu. Do najważniejszych materialistycznych filozofii umysłu należą: materializm redukcyjny (w wersji behawioryzmu i teorii stanu centralnego), materializm emergentystyczny, materializm dialektyczny.

• Behawioryzm filozoficzny może przyjmować postać behawioryzmu faktualnego lub behawioryzmu lingwistycznego. Pierwszy jest stanowiskiem ontologicznym, którego tezą jest twierdzenie, że nie istnieją żadne swoiste niefizyczne procesy wewnętrzne lub stany umysłowe (psychiczne, świadomościowe), natomiast procesy i stany określane mianem percepcji, emocji, myślenia i zamiarów dadzą się zinterpretować w kategoriach określonych zespołów behawioralnych. Behawioryzm lingwistyczny (logiczny) sprowadza się do poglądu epistemologicznego, że wszelkie zdania o procesach i stanach umysłowych są przekładalne na zdania o procesach i dyspozycjach behawioralnych oraz dadzą się całkowicie wyjaśnić mocą tych ostatnich. Behawioryzm, odrzucając fakty introspekcyjne, redukuje całą sferę zjawisk psychicznych do samych zachowań człowieka, które z kolei pojęte są w kategoriach korelacyjno-funkcjonalnej zależności reakcji organizmu od bodźców zewnętrznych. Problem psychofizyczny zostaje więc w behawioryzmie nie rozwiązany, ale usunięty.
  

• Teoria stanu centralnego odrzuca skrajnie behawiorystyczną koncepcję umysłu tożsamego z behawiorem, a rozwija tezę przyjmowaną czasem przez behawioryzm umiarkowany, że stany psychiczne są dyspozycjami organizmu do określonego zachowania się. Teza ta interpretowana jest następująco:

1. dyspozycje behawioralne organizmu to rzeczywiste stany wewnętrzne - stany centralnego systemu nerwowego, uzdalniające osobę do określonego zachowania się w sprzyjających warunkach;

2. jako stany faktycznie o charakterze neurofizjologicznym, stany centralnego systemu mają moc sprawczą;

3. wszelkie stany i procesy psychiczne (świadomościowe, umysłowe) są identyczne z fizycznymi stanami lub zmianami stanów systemu neurofizjologicznego, a więc są materialne;

Główna trudność, na jaką napotyka TSC, polega na tym, że utożsamiając wszelkie procesy psychiczne z procesami mózgowymi, nie przyjmuje tezy odwrotnej, a jednocześnie nie potrafi sformułować kryterium odróżnienia procesów mózgowych psychicznych od procesów mózgowych niepsychicznych.

Wspólnymi cechami TSC i behawioryzmu są redukcjonizm, fizykalizm, determinizm i monizm materialistyczny.

• Materializm emergentystyczny twierdzi, że zjawiska psychiczne są emergentnymi stanami mózgu. Wraz z behawioryzmem i TSC odrzuca materializm emergentystyczny supranaturalistyczne interpretacje psychiki, ale krytykuje behawioryzm za eliminację całej gamy zjawisk psychicznych, a TSC - za redukcję tych zjawisk do zdarzeń fizykochemicznych. Mózg ludzki pojmuje jako złożony system, składający się z podsystemów jakościowo odmiennych. Błąd TSC polega na utożsamieniu tego, co materialne, z tym, co fizyczne lub fizykochemiczne i na niedostrzeganiu emergentnych różnic między własnościami i prawami fizycznymi, biologicznymi i psychicznymi. Specyfikę stanów psychicznych wychwytuje introspekcja, może ją też badać nauka.
  
  Różnice pomiędzy poszczególnymi wersjami materializmu emergentystycznego dotyczą kwestii, jaką jest podanie dokładnej interpretacji wspólnego założenia o emergentnych własnościach zdarzeń psychicznych oraz o naturze ich powiązań. Emergentyzm słabszy zakłada, że zjawiska psychiczne są funkcjami zjawisk neurologicznych. Emergentyzm mocniejszy idzie w stronę epifenomenalizmu i obdarza zjawiska psychiczne autonomią.
  
  
  
  
  
  
  
  

• Materializm dialektyczny uważa psychikę za funkcję mózgu, właściwość wysoko zorganizowanej materii. Przeciwstawia się redukowaniu jej do behawioru bądź do fizykochemicznych zdarzeń mózgowych. Teoria odbicia Lenina w następujący sposób określa specyfikę ludzkiej psychiki i świadomości:

1. psychika to system funkcjonowania mózgu, polegający na odzwierciedlaniu rzeczywistości zewnętrznej i zmian zachodzących w samym organizmie;

2. odbicie nie ma charakteru biernego i nie ogranicza się do jednokierunkowego kauzalnego oddziaływania bodźców świata zewnętrznego na organizm; funkcje odzwierciedlania spełnia psychika w ramach całokształtu aktywnej, celowej działalności człowieka w jego otoczeniu;

3. otoczenie, w którym działa człowiek i które odzwierciedla w swoich świadomych i nieświadomych procesach, a także stanach psychicznych, jest otoczeniem przyrodniczo-społecznym;

4. psychika ludzka nie tylko rozwinęła się poprzez sprzeczności, lecz występują one i w niej samej; istota funkcji psychicznych sprowadza się do nieustannego rozwiązywania coraz to nowych sprzeczności pojawiających się w codziennej praktyce życia;

Teraz omówione zostaną idealistyczne koncepcje psychiki (umysłu, duszy):

• Spirytualizm skrajny głosi, że człowiek jest substancją duchową, a ciało nie istnieje autonomicznie, lecz jest tylko pewnym sposobem istnienia i samoświadomości ducha. Żadnemu filozofowi nie udało się jeszcze określić pozytywnie natury „czystego ducha”, przyjmuje się więc opis przez negację materii. Wśród pozytywnych jego własności wymienia się to, że jest substancją ożywioną, aktywną, zdolną do intencjonalnych aktów świadomych, a jako taki, podlega charakterystykom moralnie wartościującym ze względu na dobro i zło. Akty duchowe przebiegają w czasie, czasowy charakter ducha zależy natomiast od rodzaju substancji duchowej (dusza ludzka, Absolut). Rozmaicie może być objaśniane świadome przeżywanie własnego ciała oraz spostrzeganie innych ciał. Skrajny spirytualizm jest monizmem idealistycznym.
  

• Spirytualizm umiarkowany (dualizm substancjalny) pojmuje człowieka jako byt złożony z dwóch numerycznie odrębnych substancji o całkowicie odmiennej naturze: substancji materialnej i substancji duchowej. W kwestii tej relacji spirytualizm umiarkowany ma dwie podstawowe drogi wyjścia: paralelizm psychofizyczny i interakcjonizm. Ogólna trudność natury metafizycznej tyczy się tezy, że nieprzestrzenna dusza ma się znajdować w przestrzennym organizmie. Innym zagadnieniem rozważanym w idealizmie dualistycznym jest kwestia możliwości istnienia duszy i zachowania przez nią indywidualnej tożsamości po odłączeniu się od ciała.
  

Ontologiczny subiektywizm odrzuca zarówno doktrynę idealizmu, jak i materializmu. Różne wersje tego poglądu można ująć w dwóch typach: immanentyzmu i transcendentalizmu. Immanentyzm sprowadza się dziś do fenomenalizmu danych zmysłowych, a transcendentalizm - do fenomenologii transcendentalnej Husserla. Obie koncepcje zmierzają do ustanowienia jakiejś postaci ontologicznego monizmu.

• Immanentyzm bazuje na koncepcji doświadczeń świadomych, koncepcji interspekcjonistycznej, atomistycznej i asocjacjonistycznej (Locke, Hume). Jego tezą jest twierdzenie, że bezpośrednim przedmiotem doświadczeń zmysłowych i myślenia są treści zmysłowe i pojęciowe, pojęte jako fenomeny psychiczne i nazywane ideami, percepcjami lub danymi zmysłowymi. Tezą ontologiczną konsekwentnego immanentyzmu jest twierdzenie, że wszystko, co istnieje, jest fenomenem psychicznym bądź konstrukcją fenomenów. Gdy wprowadzi się do immanentyzmu konsekwencje solipsystyczne, wszelkie problemy ontologii i epistemologii stracą w nim swój sens.
  

• Transcendentalizm osiąga konsekwencje subiektywistyczne przez redukcję fenomenologiczną, która polega na zawieszeniu wszystkich sądów egzystencjalnych transcendujących poza immanentną zawartość świadomości oraz na oczyszczeniu przedmiotów świadomości ze wszystkich dodatków nie mających podstaw w intuicyjnym oglądzie. Idealizm transcendentalny Husserla pozwala po przeniknięciu przez zewnętrzne warstwy ludzkiego doświadczenia ująć obie sfery człowieka (cielesną i psychiczną) jako intencjonalne wytwory konstytutywnych aktów czystej świadomości. Husserl próbował uniknąć solipsyzmu przez założenie istnienia wielu indywidualnych dziedzin czystej świadomości, mnogości transcendentalnych alter ego.

Pomiędzy materializmem i idealizmem próbuje ustalić się monizm neutralny. Może on przyjąć postać metafizycznego monizmu substancjalnego lub fenomenalizmu faktualnego.

• Monizm neutralny substancjalny zakłada, że istnieje jedna substancja świata, przestrzenna i myśląca, która nie ma charakteru materialnego ani duchowego. Obiekty materialne i podmioty myślące są równorzędnymi aspektami tej samej substancji o nieznanej naturze.
  

• Fenomenalistyczne monizm neutralny (teoria podwójnego aspektu) zakłada, że ostateczne składniki doświadczenia mają charakter neutralny - ani fizyczny, ani psychiczny. W zależności od sposobu ich pojawienia się w doświadczeniu uzyskują charakter zjawisk fizycznych lub psychicznych.

6.3.3 Relacja psychofizyczna w stanowiskach monizmu i dualizmu

Można wyróżnić sześć głównych teorii relacji psychofizycznej:

• Teoria identyczności tego, co psychiczne, z tym, co fizyczne, odrzuca dualistyczne założenie o numerycznej odrębności ontycznej i tego, co fizyczne, i tego, co psychiczne. W jednej wersji zakłada realne istnienie jedynie świata obiektów fizycznych, w drugiej - psychicznej. W pierwszej uznaje wszystkie zjawiska psychiczne za fizyczne i niektóre zjawiska fizyczne za psychiczne, w drugiej - na odwrót.

• Teoria paralelizmu psychofizycznego zakłada ontologiczny dualizm psychofizyczny, czyli przyjmuje numeryczną odrębność ontyczną między substancją materialną i duchową lub między zjawiskami fizycznymi i psychicznymi. Teoria ta głosi, że pomiędzy dwoma rodzajami substancji lub zjawisk, ze względu na ich istotną jakościową odmienność, nie mogą zachodzić żadne oddziaływania kauzalne.

• Teoria interakcjonizmu przyjmuje założenia dualistyczne o numerycznej i jakościowej odrębności substancji lub zjawisk fizycznych i psychicznych oraz głosi, że zachodzą między nimi oddziaływania kauzalne, oddziaływania wzajemne, dwustronne.

• Teoria epifenomenalizmu zakłada ontyczną nierównoważność zjawisk fizycznych i psychicznych, uważając pierwsze za pierwotne, a drugie za wtórne. Teoria głosi, że zjawiska psychiczne są ubocznymi produktami zjawisk fizycznych, pozbawionymi autonomii bytowej i jakichkolwiek zdolności sprawczych. Oznacza to, ze oddziaływanie między tymi dwoma typami zjawisk może mieć jedynie charakter jednokierunkowy.

• Teoria animizmu i panpsychizmu zakłada istnienie w świecie fizycznym czynnika duchowego, który jednokierunkowo oddziałuje na zjawiska fizyczne. Animizm przyjmuje przy tym istnienie substancjalnych dusz, które oddziałują na zachowanie się układów materialnych, w których się znajdują. Panpsychizm głosi, że cała materia wyposażona jest nie tylko we własności fizyczne, ale i w psychiczne. Panpsychizm jest rozwinięciem koncepcji hylozoizmu („cała materia jest ożywiona”).

• Teoria dwóch aspektów twierdzi, że zjawiska psychiczne i zjawiska neurofizyczne są nie dwoma numerycznie różnymi rodzajami zjawisk, ale dwoma różnymi aspektami zjawisk jakiegoś jednego rodzaju.

Nastąpi zestawienie stanowisk filozoficznych w problemie psychofizycznym ze względu na monistyczny bądź dualistyczny charakter ich rozstrzygnięć:

• Monizm psychofizyczny mocny głosi tezę, że wszelkie zdarzenia w świecie mają wspólną naturę, że nie istnieją ani odrębne substancje, ani zasadniczo odmienne rodzaje zjawisk.
  

• Monizm psychofizyczny słaby nie dokonuje redukcji jednych zjawisk do drugich, a więc uznaje odmienność zjawisk fizycznych i psychicznych. Opowiada się więc za dualizmem atrybutywistycznym, a zazwyczaj głosi przy tym tezę monizmu genetycznego o pierwotności jednych zjawisk wobec drugich.

• Dualizm substancjalny występuje współcześnie przeważnie w wersji słabej. Przyjmuje on substancjalne źródła zróżnicowania zjawisk na fizyczne i psychiczne, ale obu substancji, materialnej i duchowej, nie traktuje jako ontycznie równorzędnych.

• Dualizm atrybutywistyczny zakłada faktyczne zróżnicowanie zjawisk na fizyczne i psychiczne, ale źródła tego zróżnicowania można tłumaczyć rozmaicie: zgodnie z ontologicznymi założeniami monizmu neutralnego bądź fenomenalizmu, bądź materializmu emergentystycznego i dialektycznego.

Teoriami relacji psychofizycznej są więc fizykalistyczna teoria identyczności, epifenomenalizm i interakcjonizm. Każda z nich ma swoje kłopoty.

---