OCENA FAŁSZYWYCH ZEZNAŃ - „Psychologia kryminalist.” B. Hołyst
Analizując zeznania trzeba zwrócić uwagę na 3 możliwe problemy:
podatność na sugestię
fałszywe przyznanie się
zjawisko tzw. „odzyskania wspomnień” zdarzeń, które nigdy nie były doświadczone przez jednostkę.
Podatność na sugestię stopień, w jakim kodowanie, przechowywanie, przetwarzanie i informowanie o zdarzeniach zależy od społecznych i psychologicznych czynników związanych z przesłuchaniem (czyli nie tylko upływający od zdarzenia czas, ale i dana syt przesłuchania wpływa na zeznania).
Wg E.Loftus pamięć świadka może być:
- uzupełniana
-zmieniana i/lub
-rekonstruowana (rekonstrukcja może być wywołana z zewnątrz przez kolejno zachodzące zdarzenia lub spowodowana wewnętrznie na skutek wnioskowania, stereotypów i uprzedzeń). Jest to zniekształcanie śladu pamięciowego np. świadek wie, że coś było ”zmiażdżone”, więc wtrąca dodatkowe szczegóły np. zbite szkło, a tego w rzeczywistości nie było.
Na powstawanie fałszywych zeznań wpływają też sugestywne pytania (niewprowadzające w błąd tzn. sugerujące odpowiedzi zgodne z prawdą i wprowadzające w błąd). Przesłuchiwany ma wrażenie, że przesłuchujący zna całą prawdę i staje się on (świadek) jeszcze bardziej podatny na sugestię.
- badania Loftus po otrzymaniu błędnej info po zdarzeniu świadkowie czasami popełniają błędy w opisie oryginalnych zdarzeń (braki wynoszą czasami nawet 30-40%) . Takie skutki nawet jeśli zwłoka między podaniem błędnej info a testem przypominania( zeznaniem) wydłuża się i nawet wtedy, gdy błędna info odnosi się tylko do peryferycznych zdarzeń, a nie głównych.
Teoretyczne wyjaśnienie skutków błędnych informacji:
- hipoteza substytucji/zmiany nowa info, wprowadzająca w błąd zmienia lub zakrywa pierwotna reprezentację zdarzenia w pamięci (permanentna zmiana pamięci)
-Koshmider, Zaragoza składanie nieprawdziwych zeznań wcale nie wynika z tego, że błędna info staje się częścią naszej pierwotnej pamięci o zdarzeniu, ale mówimy tak, bo taka jest presja z zewnątrz; wynika to z samej sytuacji przesłuchania, z „jakości żądania”
-McCloskey, Zaragoza można dotrzeć do pamięci pierwotnej o zdarzeniu, ale w odpowiednich warunkach (po poinstruowaniu świadka, by ignorował błędne info po zdarzeniu). Często jest to jednak niemożliwe.
- z upływem czasu i w reakcji na błędne sugestie pierwotne cechy zdarzenia utrwalonego w pamięci stają się słabiej określone i zanikają. Słaby ślad pamięciowy może łatwo ulec sugestii z zewnątrz, staje się on kontekstem kodującym dla kolejnego błędnego śladu pamięciowego ( im słabszy ślad, tym większa podatność na sugestię, Howe twierdzi jednak, że siła śladu nie wpływa na podatnośc na sugestię, tylko np. na szybkość zapominania)
-opisanie spostrzeżonego zdarzenia bezpośrednio po nim pomaga uodpornić się przeciw błednym informacjom z zewnątrz, przeciw sugestii.
- zasada wykrywania rozbieżności (Hall, Loftus, Tousignant) pamięc może łatwiej być zmieniona jeśli świadek nie zauważy rozbieżności między informacja pozdarzeniową a śladem pamięci pierwotnej.
- świadek akceptuje info pozdarzeniową dla zapełnienia luk w pamięci
- łatwiej zapamiętujemy zdarzenia zgodne z naszymi wcześniejszymi doświadczeniami (które mamy w pamięci epizodycznej lub semantycznej, w pewnych schematach poznawczych), jeśli sugerowana info nie znajduje się ani w epizodycznej, ani w semantycznej pamięci to raczej świadek nie uzna jej za prawdziwą. Jeśli osoba nie ma epizodycznej pamięci zdarzenia, a zasugerowana info pasuje do uogólnionej wiedzy o zdarzeniu to zostanie ona zweryfikowana jako prawdziwa .
-brak wnioskowania na podstawie wiedzy (Genter, Collins) osoba przesłuchująca używa tylko metawiedzy (np. „ świadek na pewno przypomniałby to sobie, gdyby to była prawda, a jeśli nie przypomina sobie to musi to być kłamstwo”) łatwiej jest manipulowac informacją, której reprezentację mamy dobrze rozwiniętą (scenariuszem) np. dzieci udzielają znacznie więcej niepoprawnych odp na mylące pytania zgodne ze scenariuszem
Podatnośc na sugestię jest funkcją otoczenia i sytuacji (rola czynników społecznych, motywacyjnych, a nie tylko poznawczych) . Istotne są warunki przesłuchania (zjawisko spolecznej dominacji przesłuchującego- zadaje on pyt sugerujace).
Podtaność na sugestię to nie tylko zjawisko poznawcze (siła śladu pamięciowego itp.), ale też spoleczne (np. świadek bardziej ulega sugestii jeśli jest przesłuchiwany w kontekście kryminalistycznym przez policjanta, prokuratora, bo są oni traktowani jak eksperci, znajduje to odbicie w pamięci)
- Techniki sugestywne stosowane wobec dzieci (wg Garvena) (oprócz pytań naprowadzających):
* informowanie dzieci, że przesłuchujący ma już pewne info na ten temat z innych źródeł
* pozytywne skutki (nagradzanie dzieci za powiedzenie lub uczynienie czegoś)
* negatywne skutki ( krytykowanie dzieci, zapisanie, że zeznanie jest niewłaściwe)
* ponowne pytanie dzieci o to, na co już raz odpowiedzialy
* zachęcanie do spekulacji i pytanie dziecka o opinie o zdarzeniach, w których nie brały udziału
Model sugestii SIRR Garvena (jak można wyjaśnić fałszywe zeznania u dzieci i dorosłych):
Pytania sugestywne mogą prowadzic do zmiany bezpośrednich zeznań
Informowanie świadka o tym , co inni powiedzieli w danej sprawie (tzw. społeczny dowód), zastraszanie, stosowanie stereotypów (np. przesłuchujący mówi o podejrzanym, że „czyni złe rzeczy”), sila lub przewaga społeczna np. dorosłego nad dzieckiem, terapeuty nad pacjentem, policjanta nad podejrzanym to wpływa na tworzenie fałszywych zeznań
Wzmocnienie (kary i nagrody fizyczne i werbalne) np. słowa „wspaniale', gdy świadek udzieli odp zgodnej z oczekiwaniami przesłuchującego, np. „możesz zapalć papierosa dopiero jak się przyznasz”,nagroda z aprzypomnienie sobie czegoś
Odstąpienie od rzeczywistości (pytania o to, czego świadek nie doświadzył)
Modyfikacje - stosowane często przez przesłuchujących( np. dodanie czegoś, czego świadek nie powiedzaił, przeredagowania zeznań), Swiadkowie często ignoruja te modyfikacje (zamiast je odrzucic lub potwierdzić)
Metody sugestywne często ich skutkiem są fałszywe zeznania, a nie przypomnienie sobie peryferycznych szczegółów
Fałszywe przyznania się ( Kassin to badał) w wyniku maksymalizacji ( zastraszanie przesłuchiwanych, aż uwierzą, że są winni poprzez podnoszenie wagi przestępstwa, rozszerzanie oskarżenia) i minimalizacji (bagatelizowanie przestępstwa przez przesłuchującego)
występują u osób podatnych na sugestię, o niskiej samoocenie lub niskim IQ
by chronić innych, by wyjść z aresztu, by przerwac policyjną presję
3 kategorie falszywych przyznań się:
* dobrowolne ( bez żadnej presji, z przyczyn osobistych takich jak:
-by zmniejszyć poczucie winy za łamanie prawa w przeszłości (u osób z depresją)
- by zapobiec dochodzeniu w poważniejszym przestępstwie
- by chronić inną osobę
- by zyskać złą sławę (patologiczna potrzeba stania się sławnym, zwięszenia samooceny)
- niezdolność odróżnienia prawdy od fantazji (schizofrenicy)
- by uzyskać niższy wyrok, gdy nie ma nadziei na skuteczną obronę
- w celu ukrycia innych, niekryminalnych faktów np. (związku pozamałżeńskiego)
- przesłuchiwany pragnie być lubiany i godzi się w milczeniu na przyznanie się do winy
* wymuszeniowo - uzgodnieniowe
- by osiągnąć pewną korzysc np. zwolnienie z aresztu (najpierw widzi te krótotrwałe korzyści tzn. zwolnienie z aresztu , a nie ewentualne późniejsze więzienie itp.)
- często u osob skłonnych do uzgodnień ( niemających zdolności uczenia się)
* wskutek przymusu wewnętrznego (wyższe wyniki w skali GSS - patrz nizej)
- wynika z internalizacji, wewnętrznej akceptacji przekonań innych np. przesłuchującego (gdy świadek zmęczony, podatny na sugestię, pełen obaw)
- syndrom nieufności pamięciowej świadek nie dowierza swojej pamięci (bo ma zaburzenia pamięci, amnezja lub pod wpływem oddziłaywania sugestywnego przesłuchującego) i polega na tym, co mówią inni
Wg Ofshe'a są 3 wspólne cechy osobowości osób czyniących fałszywe przyznanie się:
zaufanie do przedstawiecieli władzy
brak zaufania do siebie
zwięszona podatnosć na sugestię
Możłiwa jest zmaina pamięci odnośnie własnych dzialań i czynów
I przyznanie się do niepopełnionych czynów nawe przez dorosłych i inteligentnych ludzi (eksperyment z uszkodzonym komputerem )
„Teoretyczny model podatności na sugestię” ( Gudjonsson, Clark) podatnośc na sugestię zależy od strategii reagowania, jaką ludzie stosują w obliczu niepewnośći i oczekiwania podczas przesłuchania; to stopień w jakim ludzie zgadzaja się akceptowac informacje podawane podczas przesłuchania, w wyniku czego ich nastepne zachowanie podlegw wpływom
różne podatnośći na sugestię:
uleganie pytaniom naprowadzającym , kiedy odnoszą się one do rzetelności zeznania i ściśle odzwierciedlają procesy pamieciowe
negatywne sprzężenie zwrotne zmiana pierwszych odp jako reakcja nwynikająca z cech osobowosci (np. strach) lub z doświadzcenia ( np. wcześniejsze skazanie)
By je zmierzyć opracowano Skalę Podatności Gudjonssona GSS
(wysoki wynik skali to słabsza pamięć, wysoki poziom strachu, niska samoocena, brak asertywnosci)
Większa podatnośc na sugestię, gdy warunki niepewności, interpersonalne zaufanie, zwiększone oczekiwania.