Teorie językoznawcze zajmują się historią rozwoju myśli ludzkiej na temat języka.

• Językoznawstwo narodziło się w starożytności w Indiach.

• Ludzie używają języka nieświadomie.

• Granice naszego języka są granicami naszego świata. Im mniej słów w naszym słowniku, tym mniejszy jest nasz świat.

Literatura:

1. J. Fisiak, Wstęp do współczesnych teorii lingwistycznych.

2. I. Bobrowisk, Zaproszenie do językoznawstwa (część 4. - rozdział 2, 3,4).

3. R. Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej - rozdział 4, część 2 teoria pól semantycznych

4. Metafory w naszym życiu (Krzeszowski, Wstęp)

5. A. Awdiejew, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej

Okres rozwoju językoznawstwa dzieli się na 3 etapy:

1. językoznawstwo nienaukowe, przednaukowe

starożytność - XVIII wiek (włącznie)

2. językoznawstwo naukowe, przedteoretyczne

XIX wiek - 1916 r.

3. językoznawstwo naukowe, teoretyczne

1916 r. - współczesność

Pytania, na które odpowiedzi szuka językoznawstwo:

• Czym jest język?

• Jaki jest język?

• Dlaczego taki, a nie inny?

• Czy mówiąc, jesteśmy świadomi obecności języka?

• Jeśli tak, to do jakiego stopnia?

• Jak jest zbudowany język?

• Jak zbudowane są formy języka?

• Czym jest znaczenie?

• Jaka jest relacja między formami a znaczeniem?

• Czy ten związek jest stały czy zmienny?

• Czy język istnieje w jednym czy w kilku poziomach rzeczywistości?

• W jakich poziomach?

• Co może przeszkadzać w przyswajaniu języka?

• Co można zrobić, aby tym zakłóceniom przeciwdziałać?

• Jak nauczać języka?

• Ile jest języków na świecie? (4587)

Pytania te nie wyczerpują zagadnienia.

język - twór, który ma wspólnotę, która się nim posługuje i terytorium.

ETAP PRZEDNAUKOWY

1. STAROŻYTNOŚĆ

• systematyzacja i werbalizacja potocznego doświadczenia społecznego

• nie ma jeszcze metajęzyka

• na język patrzy się z punktu logicznego

• próby sformułowania reguł gramatycznych o charakterze praktyczno-naukowym

• teksty liturgiczne są pierwszymi, którymi zajmowali się badacze

• różne myśli na temat języka (refleksje filozofów na temat języka) to nie teoria, nie mają charakteru naukowego

• IV wiek p.n.e. - istotna data dla językoznawstwa - istnieją wówczas 2 ośrodki filozoficzne, w których skupiono się na języku: Indie oraz Grecja i Rzym

• Indie - izolacja języka, podział na kasty

Pierwsze refleksje dotyczące języka były refleksjami nad językiem kultu religijnego (nad sanskrytem).

Sanskryt - ind. sanskrta - język ukształtowany w sposób doskonały.

Sanskryt doczekał się szczegółowego opisu w IV w. p.n.e. - religia hindu. W języku tym napisane były księgi wedyjskie, zawierające hymny do boga Siwy. W momencie spisywania miały 1200 lat. Wcześniej były recytowane z pamięci, przekazywane w kolegiach kapłańskich. Hymny te spisane zostały przez wieszczów, poetów rsi. Śpiewane były dla bóstw, używane jako modlitwy, teksty liturgiczne.

Istnieją 4 zbiory tych hymnów:

Weda Wierszy

Weda Melodii

Weda Formuł Ofiarnych

Weda Zaklęć Magicznych

Do każdego z tych zbiorów dołączono komentarze zawierające mistyczna interpretację oddziaływań na bogów. Hymny te należało recytować w sposób wzorowy, ponieważ Hindusi wierzą, że skuteczna modlitwa to taka, którą poprzedza zrozumienie jej tekstu.

W IV wieku p.n.e. pojawił się badacz Panimi. Był największym gramatykiem indyjskim, autorem pierwszej gramatyki na świecie: Ośmioksiąg. Panimi zebrał i usystematyzował całą dotychczasową wiedzę indyjską na temat gramatyki. Miała ona wielowiekową tradycję (wymienił 68 swoich poprzedników). Dzieło to odkryto na przełomie XVIII i XIX wieku. Składało się z 8 części:

I terminy gramatyczne i zasady analizy

II wyrazy złożone i system przypadków

III derywacja (przyrostki podstawowe - rdzenie)

IV derywacja (przyrostki wtórne)

V derywacja (przyrostki wtórne)

VI akcent i alternacje wokaliczne

VII akcent i alternacje wokaliczne

VIII wyrazy w zdaniach i składnia

Ośmioksiąg zawierał 3776 reguł przeznaczonych do wyuczenia się na pamięć przez wiernych. Była to ogromna wiedza o języku i kulturze.

• Grecja i Rzym

• trzy spory na temat istoty języka:

• o przedmiot językoznawstwa: ergon - języka, tekst, energia - język, proces

• o naturalny, konwencjonalny związek między formą znaku językowego a jego znaczeniem

• o rolę analogii i anomalii - filozofowie z Aleksandrii uważali, że wszystkie kwestie dotyczące języka da się wyjaśnić zasadą analogii; stoicy uważali, że język naturalny w swej istocie składa się z odstępstw od reguł i ogólnych zasad, przypadkowość w rozwoju języka spory nie zostały rozstrzygnięte

• Platon

427 - 347 r.p.n.e.

Wyznawca idei, że istnieje korelacja między rozumem a strukturą języka. Różne wspólnoty mają inne języki, ponieważ inaczej myślą i w innych warunkach się kształtują.

Wprowadził pojęcie czasownika i rzeczownika.

WYRAZ - materialny kształt idei, a w idei leży początek wiedzy o świecie.

RZECZOWNIK - to, o czym się coś stwierdza, np. dom, świat (dzisiejsza definicja podmiotu)

CZASOWNIK - to, co się stwierdza o rzeczowniku (dzisiejsza koncepcja orzeczenia)

• Arystoteles

384 - 322 r.p.n.e.

Jest twórcą klasycznej gramatyki europejskiej. Jego główną domeną była składnia. Stworzył również naukę o kategoriach wyrazów - kategoriach ontologicznych:

- substancja

- jakość

- ilość - liczebnik

- relacja

- egzystencja

- zmiana

Do tych kategorii Arystoteles stworzył analogiczne kategoryzację wyrazów, np. kategoria ontologiczna: relacja, kategoria wyrazowa: czasownik. Podzielił wyrazy na rzeczowniki (onoma) i czasowniki (rehma).

Skupił się na orzeczeniu.

Jego wielką zasługą było stworzenie logiki między rzeczywistością, myśleniem i językiem. Jej zadaniem było pośredniczenie między 3 elementami.

Między językiem a rzeczywistością pośredniczy człowiek, zwłaszcza jego myślenie.

Wiele koncepcji językoznawczych nawiązywało do arystotelesowskiej koncepcji logiki.

2. ŚREDNIOWIECZE

• dominujące zagadnienia:

• logika (nawiązująca do Arystotelesa), semantyka logiczna dotycząca 8 części mowy i podstawowych kategorii

• spór filozoficzny o uniwersalia - pojęcia różnią się szczegółami - pojęcia konkretne i abstrakcyjne (ogólne), np. jabłko, szczęście

• tworzenie języków narodowych

• XII/XIV wiek - Dante Alighieri O języku narodowym - postulat tworzenia wspólnego języka narodowego - języka włoskiego (14 dialektów w Italii).

Na gruncie polskim nastąpiło to w epoce renesansu (Rej, Kochanowski).

Wiek XIX

XIX wiek - punkt zwrotny w językoznawstwie:

1. odkrycie sanskrytu - Franz Bopp - Ośmioksiągu Panimiego - odkrycie języka wspólnego dla kultury europejskiej azjatyckiej i opublikowanie go w porównaniu z innymi językami europejskimi - 1816 r.

2. 1816 r. - początek językoznawstwa komparatystycznego, porównawczego jako samodzielnej dyscypliny naukowej

3. ogłoszenie teorii ewolucji przez Karola Darwina

4. badania kultur pierwotnych, języków mówionych, czyli takich, w których nie wykształciło się pismo

5. psychologizm - silny nurt w językoznawstwie, rozpoczęty przez Wilhelma von Hulbondta

Wilhelm von Hulbondt

• żył na przełomie wieków (1767 - 1835)

• filozof języka, badacz niemiecki

• Badał kulturę pierwotną na Jawie i język pierwotny kawi (język tylko mówiony) języki europejskie były w tym czasie bardzo rozwinięte - języki nowożytne. Badania te doprowadziły go do sformułowania bardzo ważnej teorii. Spowodowały, że uznał on synchronię za ważny aspekt opisu języka (synchronia - opis aktualny, współczesny).

• Uznał język za zjawisko dynamiczne, za energię.

• Uważał, że statyka w języku jest pozorna.

• Język daje nam już zinterpretowany obraz świata.

• Historia języka i język powinny być bezwzględnie rozpatrywane w połączeniu z historią kultury danego narodu - język subiektywizuje poznanie.

• Podkreślał więzi języka z myśleniem, więzi między językiem a mentalnością narodu (nie pojedynczych osób) TEORIA WEWNĘTRZNEJ FORMY. Język jest swoistą emanacją ducha danego narodu, zewnętrznym wyrazem formy wewnętrznej.

• Twierdził, że każda społeczność ma inny obraz świata utrwalony w języku, ponieważ każda społeczność żyje w innych warunkach, krajobrazach, kręgu itp. (np. 20 nazw dla śniegu u Eskimosów).

• Swoją teorię po raz pierwszy przedstawił na uniwersytecie w Berlinie 29. 06. 1820 roku.

• Jego teoria była pierwszą w takim spojrzeniu na język.

1816 rok - narodziny językoznawstwa historyczno-porównawczego i językoznawstwa jako dziedziny wiedzy.

Po odkryciu sanskrytu Franz Bopp opublikował materiał języka sanskryckiego porównany z innymi językami europejskimi, w którym wykazał, że wiele języków europejskich ma wspólne cechy z sanskrytem. Opublikowanie tych badań wywołało gwałtowny wzrost prac, których badacze dokonywali porównań języków każdej grupy języków europejskich:

Języki germańskie - Jakub Grimm - opublikował gramatykę niemiecką, w której porównał język niemiecki, gocki, holenderski, angielski i języki skandynawskie.

Języki romańskie - Fridrich Diez (czyt. Fridriś Dic) - opublikował gramatykę języków romańskich.

Języki słowiańskie - Jirzij Dąbrowski, Wostokow, Franz Miklošič (jest autorem czterotomowej gramatyki języków słowiańskich wydawanej w latach 1872 - 1875).

Wpływ teorii Darwina na językoznawstwo

Było to nowatorskie osiągnięcie teoretyczne. Wszystkie nauki zaraziły się naturalizmem. Także językoznawstwo - 1857 r. Naturalizm spowodował, że postrzegano język jako twór ewolucji.

1. August Szlajszer - teoria drzewa genealogicznego

• Język jest niezależnym od człowieka żywym organizmem biologicznym.

• Język się rodzi, żyje, daje życie innemu i regularnie się rozprzestrzenia.

• Języki nie są do siebie podobne. Można wyróżnić 3 główne typy języków:

• rdzeniowe - główną jednostką języka jest rdzeń, morfem, a nie wyraz, np. język chiński

• aglutynacyjne - luźne morfemy przyłączają się do siebie, np. język węgierski (cząstka ś w języku polskim)

• fleksyjne - fleksja imienna i werbalne, części mowy odmieniają się przez różne kategorie, np. język polski

2. Johanes Szmidt

• uczeń Szlajszera, nie zgadzał się z regularnym rozprzestrzenianiem się języka

• Na każdym kroku w języku dostrzegamy nieregularności, np. teoretycznie rzeczowniki odmieniają się w liczbie pojedynczej i mnogiej, jednak istnieją takie rzeczowniki jak pluralia i singularia tantum. Anomalie powstają w języku w sposób naturalny. Nie ma sensu ich zmieniać, próbować im zapobiegać. Trzeba przywyknąć i odnotować. Innowacje te rozchodzą się jak fale wodne - teoria falowa. 2 kamienie wrzucone do wody jednocześnie wytworzą kręgi, które w końcu się spotkają. Teoria falowa pokazuje jak zachodzą zmiany w języku.

XIX-wieczny PSYCHOLOGIZM

1. Heiman Steinthal (czyt. Sztajntal) - teoria asocjacjonistyczna

Język w naszym umyśle funkcjonuje na zasadzie skojarzeń. Wyrazy nie mają na zawsze ustalonego znaczenia, lecz są zindywidualizowane kontekstem.

2. Wilhelm Wundt - teoria apercepcjonistyczna

Język ma taką postać w umyśle, jaką dyktują mu nasze zmysły. Świat naszych wyobrażeń, z których rodzą się idee, buduje się z naszych zmysłów. Nie należy badać samego języka, ale wszelkie przejawy życia (obyczaje, ideologie).

Szkoła młodogramatyków

Powstała na Uniwersytecie w Lipsku w latach 70. XIX wieku. Istniała do roku 1916.

• Centralna postać tej szkoły - Herman Paul - zwolennik historyzmu.

• Programowa teza - bezwyjątkowy charakter praw głosowych

• Jeżeli w jakimś języku albo dialekcie zachodzi w określonym kontekście zmiana fonetyczna, to zachodzi ona u wszystkich użytkowników tego języka czy dialektu i we wszystkich wyrazach, w których zachodzą warunki do takich zmian.

• Stworzyli metodę historyczno-porównawczą, nadali jej naukowy charakter.

• Zajmowali się historią języka - to, co nie jest historyczne w językoznawstwie, nie jest naukowe.

• Przedmiotem językoznawstwa powinny być wyłącznie procesy rozwojowe w języku.

• Językiem rządzą niezależne prawa.

• Językoznawstwo jest jedną z nauk o kulturze ludzkiej.

Kazańska szkoła polskiej lingwistyki

1875-1883

• Jan Baudouin de Courtenay i jego uczeń Mikołaj Kruszewski

• konieczność zastosowania logiki i matematyki do badań językowych

• rozróżnienie między statycznym i dynamicznym aspektem języka

• statyka - prawo równowagi języka

• dynamika - ruchy w czasie

• prawa statyczne - prawa działające w synchronicznym stanie językowym

• prawa dynamiczne - działają w stanie diachronicznym języka

• języka jako abstrakcyjny kompleks elementów od mówienia, czyli konkretnej realizacji tego abstrakcyjnego kompleksu elementów

• pierwsze sformułowania dotyczące fonemu jako jednostki dyferencyjnej (różnicującej znaczenie)

• fonem - minimalna, abstrakcyjna jednostka językowa należąca do języka (systemu), a nie mówienia

Wiek XX

• psychologia behawiorystyczna - zewnętrzne zachowanie człowieka - języka jako zachowanie człowieka, znaczenie jako reakcja na bodziec, jakim jest słowo

• socjologia - Durkheim - wszystkie dziedziny humanistyczne sprowadzone do aktów społecznych

Strukturalizm

Jego podłoże ma charakter zarówno filozoficzny, jak i naukowy. Strukturalizm dostrzec można zarówno w filozofii, jak i logice, psychologii, socjologii, językoznawstwie - ogarnął wszystkie dziedziny.

Strukturalizm jest to teoria, która zakłada badanie struktury, czyli budowy danego zjawiska.

Strukturalizm w językoznawstwie zakłada, że język jest systemem synchronicznym, zamkniętym układem elementów, nie wolno w nim niczego istotnego dodać i ująć bez naruszenia równowagi tego systemu. Język jest układem elementów wzajemnie warunkujących się i zhierarchizowanych. Język to układ powołany do pełnienia określonej funkcji na podstawie określonej formy, czyli układ abstrakcyjny, formalno-funkcyjny.

Przedmiotem badania lingwistyki przestała być substancja dźwiękowa i psychiczna, a stała się nim sama struktura języka jako dziedzina stanowiąca o jego autonomii w stosunku do innych dziedzin.

Metoda strukturalna:

• nastawienie synchroniczne - aktualne, współczesna - w miejsce diachronicznego - historycznego

• pytanie o formę w miejsce substancji

• pytanie o funkcję, cel, miejsce przyczyny i ewolucji

Motto jedynym i rzeczywistym przedmiotem lingwistyki jest język analizowany sam w sobie i dla siebie samego.

3 europejskie szkoły strukturalne:

1. genewska - F. de Saussure - 1916 r. - pierwsza europejska szkoła teoretyczna

2. praska - grupa językoznawców (Roman Jakobson, Mikołaj Trubiecki, Mukařovskij, Havranek, Trnka, Vachek (Waszek) - 1926-1939

3. kopenhaska - Hjelmslev

2 sposoby powstawania szkół językowych:

1. z postacią centralną, która stworzyła teorię, przyciągającą młodych adeptów, którzy ją rozwijają w drodze wymiany poglądów - np. szkoła genewska

2. po wspólnych ustaleniach grupy osób - np. szkoła praska

Szkoły językowe mogę być sformalizowane lub nie.

Szkoły (nie)strukturalne

Strukturalizm nie kończy się na teoriach Hjelmsleva. Takie myślenie trwa do dziś, np. teoria gniazd słowotwórczych Jadackiej. Wyróżnia się dwie szkoły nie do końca strukturalne - (nie)strukturalne: szkoła londyńska i neohulboltyści. Ich badacze zajmowali się także tym, co poza strukturą: kontekstem (szkoła londyńska) i semantyką (neohulboltyści).

Szkoła londyńska (1934-1970)

Szkołę tę stanowili orientaliści i afrykaniści. Badali sanskryt, język sudański, języki arabskie i język turecki. Szkoła ta powstała pod wpływem badacza - Bronisława Malinowskiego - antropologa, socjologa, etnologa, który żył w latach 1884-1942 i przyczynił się do rozwoju językoznawstwa funkcjonalnego.

BRONISŁAW MALINOWSKI - twórca brytyjskiego funkcjonalizmu; ur. 1884 r. (Kraków) w rodzinie intelektualistów (ojciec - profesor UJ), studiował w Krakowie (fizykę i matematykę, następnie filozofię i inne nauki humanistyczne). Został doktorem filozofii („O zasadzie filozofii myślenia”). Był członkiem Akademii Umiejętności. Przyjaźnił się z Witkacym. W 1909r. wyjechał do Lipska, Londynu i rzadko wracał do Polski. W Londynie rozpoczął pracę z profesorem Uniwersytetu Londyńskiego, który stał się jego mentorem. W Anglii też opublikował Malinowski swoje książki m.in. Rodzinę wśród australijskich Aborygenów. W 1914 r. wyjechał na badania na Nową Gwineę. 4 lata spędził na wyspach Triobranda, gdzie jego badania przyniosły spektakularne efekty. Opublikował serię prac dotyczących tych badań np. Argonauci zachodniego Pacyfiku; Magia, nauka, religia; Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji.

Założenia programu badawczego Malinowskiego:

• współuczestnictwo w codziennym życiu mieszkańców - wtapianie w społeczność nie powinno odbywać się bez dystansu obserwatora i badacza;

• istnienie pewnej bazy związanej z cywilizacją zachodnioeuropejską, do której można na chwilę powrócić i spojrzeć na badaną rzecz z dystansem, ale nie powinno się z niej wychodzić co dzień, by dystans nie był za duży;

• dogłębne poznanie języka i punktu widzenia tubylców, codziennych realiów ich życia, poglądów, opinii, przejawów folkloru, formuł magicznych;

• przyzwyczajenie obserwowanej społeczności do obecności obserwatora;

• obserwator musi zebrać dane, mówiące o tym, jak ludzie określają dane działania, jak chcą postępować, jakimi wartościami teoretycznie się kierują, jak rzeczywiście postępują w życiu codziennym, jak rzeczywiście myślą.

JĘZYK - tłumaczenie słów języka pierwotnego nie jest możliwe bez dokonania szczegółowego opisu kultury użytkowników języka. Znaczenie wypowiedzi językowych określane jest przez kontekst sytuacji społecznej i kulturowej. Wypowiedź jest sposobem działania, a nie przejawem myśli człowieka.

Badany przez Malinowskiego lud triobrandzki znajdował się na pierwotnym etapie rozwoju. Malinowski nie był w stanie badania przeprowadzić, ponieważ używali oni języka jako narzędzia, nie mieli mowy narracyjnej, używali słowa w funkcji całego zdania, równocześnie mówili i wykonywali czynność. Używali języka do działania. Nazywali tylko te rzeczy, które były im potrzebne (w sąsiedztwie znajdowały się 2 góry, nazwę nadali tylko tej, na którą wchodzili). Ten sam wyraz w różnych kontekstach sytuacyjnych oznaczał coś innego.

Teoria kontekstu sytuacyjnego (Malinowski) - 5 formuł:

• język jest rodzajem czynności społecznej

• wypowiedzi są tworzone i rozumiane nie jako oderwane i niezależne wydarzenia, ale ściśle w kontekście sytuacji, w otoczeniu ludzkim, kulturalnym, historycznym i fizycznym

• znaczenie należy pojmować nie jako stosunek wyrazu do desygnatu, ale jako funkcję wypowiedzi w kontekście, w którym wypowiedź ta występuje

• znaczenia wyrazów i zdań nie mają charakteru uniwersalnego, lecz są uwarunkowane kulturą danej wspólnoty językowej Malinowski wprowadza czynnik kulturowy

• prymarną, podstawową jednostką językową jest zdanie, nie wyraz język jako kod komunikacyjny

Do czasu tej teorii uważano, że prymarną jednostką językową jest wyraz. To przekonanie pochodziło od Arystotelesa.

Dla Malinowskiego stworzono w Uniwersytecie w Londynie katedrę antropologii społecznej. W 1938 roku wyjechał do USA. Zmarł na zawał mając 58 lat.

John Rupert Firth (1890-1960; aktywny w latach 1944-1956)

Członek szkoły londyńskiej. Przejął teorię Malinowskiego i zastosował do języków europejskich. Stworzył własną koncepcję kontekstu sytuacyjnego.

Koncepcja kontekstu sytuacyjnego (Firth)

Kontekst sytuacyjny - zbiór abstrakcyjnych kategorii takich, jak:

• relewantne (istotne, wyróżniające) cechy osób i osobowości uczestników

• czynności werbalne i niewerbalne

• relewantne przedmioty

• rezultaty czynności werbalnych i niewerbalnych

Kategorie te można wskazać w każdej sytuacji komunikacyjnej, np.:

• kawiarnia, dwie koleżanki:

1. relewantne cechy: równouprawnienie w komunikacji, nie ma hierarchii

2. relewantne przedmioty: filiżanki, ciasto

3. rezultaty: miłe zakończenie

• egzamin:

1. relewantne cechy: egzaminator ma prawo pytać, egzaminowany powinien odpowiadać

2. relewantne przedmioty: indeks, długopis, zestaw pytań

3. rezultaty: nie zawsze zadowalający

Wyróżnił też konteksty szersze i węższe. Kontekstem szerszym jest kontekst kulturowy. Konteksty węższe to konteksty: morfologiczny, fonologiczny, leksykalny, składniowy, kolokacyjny.

Kolokacja - (łac. umieszczanie) łączliwość wyrazów uwarunkowana leksykalnie. Wyrazy w szkole londyńskiej traktowano jako komponenty zdań, szukając połączeń łączliwych semantycznie bądź utrwalonych, np. blond włosy, piwne oczy. Fotel wchodzi w kolokację z miękki, wygodny, przepastny, ale nie gruby, wysoki. Istnieją wyrazy zbliżone znaczeniowo, jak np. dowodzić i kierować.

Dowodzić	Kierować
- wojskiem - harcerstwem - plutonem	- firmą - oddziałem - zespołem - szkołą

Choć są one podobne znaczeniowo, ale różnią się ich kolokacje.




M.A.K. Halliday

Twórca gramatyki systemowej w szkole angielskiej.

• Stworzył pierwszą koncepcję, pokazującą, że język składa się z płaszczyzn:

1. płaszczyzna substancji - materialny aspekt języka, jego graficzna i dźwiękowa strona grafemy, fonemy

2. płaszczyzna formy - gramatyka i słownik, wewnętrzna struktura języka

3. płaszczyzna kontekstu - stosunek formy do cech sytuacji zewnętrznej, pozajęzykowej

• Językoznawstwo zajmuje się tylko formą i kontekstem.

• Substancja jest materialnym aspektem języka. Może być fizyczna lub graficzna. Płaszczyznę formy stanowi gramatyka i słownik. Gramatykę stanowią składnia i morfologia - jest to płaszczyzna relacji zamkniętych. Słownik to studium relacji otwartych, ponieważ istnieją nieskończone możliwości wyboru.

• Wyróżnia się jednostki języka. Jednostka jest jedna z podstawowych kategorii gramatycznych. Każdy język posiada przynajmniej dwie takie jednostki:

• zdanie niezależne, które zawiera znaczenie kontekstowe, sentence

• wyraz, który wchodzi w zdaniu w stosunki leksykalne

Jednostki tworzą hierarchię. Każda tworzona jest z jednej lub więcej jednostek bezpośrednio niższej rangi. Liczba jednostek jest stała dla każdego języka.

FONEM MORFEM WYRAZ ZDANIE TEKST

W języku angielskim Halliday wyróżnia 5 jednostek:

• zdanie niezależne

• zdanie zależne (zależy od innego)

• grupa wyrazowa lub zwrot

• wyraz

• morfem

W tej gramatyce językoznawstwo zajmuje się tylko tym, co ma znaczenie. Substancją - fonemem zajmuje się fonetyka.




NEOHULBOLTYŚCI

Kierunek lingwistyce niemieckiej zapoczątkowany przez Leo <?> ok. 1930 roku, kontynuowany po 1950 roku w Niemczech Zachodnich. Kierunek ten nawiązuje do teorii von Hulbondta, de Saussere'a.

Powstała gramatyka odnosząca się do treści autorstwa Petera Hartmana. Zakłada ona, że istoty języka nie stanowią ciągi głoskowe czy poprawnie zbudowane formy, ale wyrażone przez wyrazy, formy wyrazowe oraz konstrukcje składniowe.

W ramach tego nurtu istnieje specyficzny sposób myślenia o języku:

• język jako ciągły proces, ciągłe stawanie się języka; język = twór dynamiczny

• języka w swych podstawach i jądrze jest bardzo trwały, prawie niezmienny, co daje prawie niezmienne następujące obszary:

- podstawowy zrąb słownictwa

- podstawowe ujęcia i klasyfikacje

- kategorie gramatyczne

- rodzaje wartościowania

- wartości i oceny

Lingwistyka kultury, kulturowa teoria języka

Język jest faktem niezbitym. Na tym fundamencie wszystko w języku się nadbudowuje. Każdy język ma niezmienny trzon i to na nim język się rozbudowuje. To, że język ma niezmienny trzon i elementy zmienności pokoleniowej świadczy o kulturowym charakterze każdego języka. W każdym języku naturalnym zawarty jest tylko jemu właściwy ogląd świata.

Centralną kategorią pojęciową tej teorii jest pojęcie językowego obrazu świata.

Językowy obraz świata - rozumienie i interpretowanie tego świata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsądku; jest wypadkową codziennych doświadczeń, przyjętych i zaakceptowanych przez daną wspólnotę komunikatywną, norm, wartości, sposobów, wartościowania i wyobrażeń lub nastawień wobec tej rzeczywistości materialnej (substancjalnej, zewnętrznej) i duchowej rzeczywistość ma wiele wymiarów.

Teoria pól semantycznych

Pole semantyczne, językowe jest mikrokosmicznym modelem, poznawczym wycinkiem z makrokosmosu języka jak takiego. Od badań nad słownictwem jako etykietkami można było przejść do badania słownictwa jako obiektu wypełnionego treściami.

Sem = sfera znaczeniowa u Hjelmsleva

człowiek [istota ludzka]

kobieta [istota ludzka] + [żeńskość]

dziecko [istota ludzka] + [niedorosłość]

staruszek [istota ludzka] + [męskość] + [starość] + [nacechowanie emocjonalne]

Wyrazy w języku nie funkcjonują pojedynczo, a w polach semantycznych (od de Saussure'a). W języku są ze sobą powiązane. Pola semantyczne mają charakter gniazda synonimicznego.

O polach semantycznych mówili: Porzig (czyt. Porcig), Trier (czyt. Trir), Hartmann.




Strukturalizm amerykański

Ukształtowały go dwa czynniki:

• badania nad językami i kulturami indiańskimi,

• ogólnie przyjęta psychologia behawiorystyczna.

W tym samym czasie tradycyjne językoznawstwo było słabo reprezentowane przez badaczy, którzy kształcili się u młodogramatyków. Nie udało się przeszczepić tych teorii, ponieważ język amerykański zawiera naleciałości różnych języków i różni się od języka angielskiego.

Amerykańscy badacze funkcjonowali w innej sytuacji, więc skupili się na faktach językowych, a nie na teorii. Odrzucili wszystkie spekulacje związane ze znaczeniem (spekulacje mentalistyczne). Przyjęli założenie, że cokolwiek użytkownik danego języka powie, jest gramatyczne.

Języki indiański były im nieznane. Prowadzili nagrania i dopiero z nich wyłaniali jednostki językowe, dopiero później odkrywali znaczenie.

Analiza językoznawcza rozpoczynała się od badania tzw. korpusu - skończonego zbioru zdań danego pochodzącego od 1 lub więcej użytkowników danego języka. Na podstawia badania korpusu, budowano gramatykę, która sprowadzała się do:

• wyłonienia inwentarza jednostek i struktur,

• określenia ich dystrybucji - wszystkich pozycji, w których elementy te mogą występować.

Badanie języka polegało na wyjściu od podstaw: od fonologii, przez morfologię, po składnię.

Podstawową metodą, jaką posługiwali się badacze amerykańscy, była metoda dystrybucyjna. Polegała ona ustaleniu cechy dystynktywnych (wyróżniających) badanych jednostek językowych na podstawie ich cech relacyjnych (w odniesieniu do innych), wynikających z ich opozycji tekstowych, a nie na podstawie ich cech jakościowych, ustalonych na mocy opozycji systemowych. W szkole praskiej badano fonemy w opozycjach systemowych wyabstrahowane z tekstu. W badaniach amerykańskich językoznawców brano pod uwagę fonemu w kontekście, np. adaptować a adoptować otoczenie to samo, a inne znaczenie. Sytuacja odwrotna niż w szkole praskiej. Tam najpierw szukano w otoczeniu podobnych dźwięków, potem ustalali, które są wariantami. (Dla Amerykanów warianty należą do struktury fonemu.)

Franz Boas (1858-1942)

Nie był językoznawcą, a etnografem. Jest autorem indywidualistycznej koncepcji kultury. Przed nim wszyscy etnografowie uważali, że wszystkie kultury są jednakowe - uniwersalizm kulturowy. Każda kultura, która jest inna, jest gorsza.

Według indywidualistycznej koncepcji kultury poznanie kultury pokazuje, że jest to czynność uzasadniona.

Boas połączył lingwistykę i antropologię. Poznanie języka danej kultury ułatwia kontakt, generuje dane w postaci językowych elementów, czynności lub wytworów należących do różnych dziedzin kultury symbolicznej. Chcąc ustalić oryginalne czynniki badanych kultur, musimy wskazać sądy, które są uchwytne przez werbalizację. Uważał, że języki mają swoją wewnętrzną logikę, swoistą strukturę, która wyklucza zastosowanie uniwersalnej zasady. Naturalną jednostką języka jest zdanie, nie wyraz. Gdyby był to wyraz, to niepotrzebna byłaby w języku fleksja i szyk. Istnieją także tzw. puste wyraz, czyli przyimki, zaimki, które nie są znaczeniowe.

Badanie językowe to opis synchroniczny, uchwycenie struktury danego języka oraz oparcie się na języku mówionym.

Wydał dwutomowy Podręcznik języków Indian amerykańskich. Pierwszy tom ukazał się w 1911 roku, drugi w 1923. Opisał w nim 19 języków indiańskich.

Edward Sapir (1884-1939)

Był uczniem Boasa. Jest twórcą nurtu lingwistyki antropologicznej (relacje między językiem a kulturą). Był mentalistą. Patrzył na język przez pryzmat psychologii.

Stworzył teorię wzorców językowych: każdy człowiek nosi w sobie podstawowe schematy organizacji języka i według takich psychicznych wzorców językowych wyraża swoje myśli, posługując się w tym celu konkretnymi środkami językowymi. Aby poznać i zrozumieć organizacje tych wzorców trzeba poznać atmosferę kulturową.

Język - system znaków, w którym rzeczą najbardziej istotną jest relacja między rzeczywistością a wszystkim tym, co składa się na zdolność mówienia.

O języku decydują nie substancja, lecz forma i funkcja.

Gramatyka języka jest systemem struktur tekstowych, czyli wzorców, będących odbiciem sposobu myślenia i widzenia świata przez daną społeczność. Sapir wyróżnił 6 struktur gramatycznych:

• szyk - każdy język ma określony szyk wyrazów w zdaniu,

• kompozycja,

• afiksacja,

• alternacja,

• reduplikacja - powtarzanie - tworzenie wyrazów z 2 takich samych sylab, np. ma-ma; z dwóch takich samych elementów językowych powstają nowe jednostki,

• akcent.

4 typy jednostek (pojęć) składających się na funkcję:

• konkretne - podstawowe - morfemy leksykalne, np. las, noc, kobiet(a);

• derywacyjne - treść afiksów, np. (słon)eczko - znaczenie deminutywne, zdrabniające;

• konkretno-relacyjne - np. końcówki fleksyjne rodzaju, liczby, osoby i czasu;

• czystorelacyjne - kategoria przypadka rzeczownika, która reguluje stosunki zdaniowe (każdy przypadek pełni określoną funkcję składniową).

Benjamin Lee Whorf (1897-1941)

Był współpracownikiem Sapira. Z wykształcenia chemik i agent ubezpieczeniowy. Interesował się kulturą hopi, navaho (czyt. nawajo).

Stworzył tezę o zależności poznania języka od kultury. Nie możemy poznać rzeczywistości, która nas otacza bez języka.

W języku hopi nie występuje kategoria czasu, ponieważ była to kultura synchroniczna. Ludzie ci żyli zgodnie z rytmem przyrody. W ich języku charakterystyczne było także rozbudowanie kategorii trybu, szczegółowe tryby.

Whorf zetknął się z Sapirem w 1928 roku i rozpoczęli wówczas współpracę. Whorf zaczął wtedy systematyczne studia lingwistyczne nad językiem hopi.

Hipoteza Sapira - Whorfa

SAPIR	WHORF
ludzie dokonują segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez ich języki język danej społeczności organizuje jej kulturę, ponieważ klasyfikuje i porządkuje wrażenia ludzi odbierane ze świata, ustrukturowując niejako konkretną rzeczywistość determinizm językowy język determinuje poznanie, nie jesteśmy w stanie poznać świata bez języka	rzeczywistość jawi się jako kalejdoskopowy strumień wrażeń, strukturę nadają jej nasze umysły, tj. tkwiące w nich systemy językowe język jest czynnikiem kształtującym wyobrażenia ludzi o świecie relatywizm językowy język narzuca sposób widzenia świata, dlatego języki różnią się, każda wspólnota żyje w innej rzeczywistości




Gramatyka generatywno-transformacyjna - N. Chomsky

Teoria ta pod względem popularności porównywana jest do teorii de Saussure'a.

N. Chomsky urodził się w 1928 roku. W 1945 rozpoczął studia w zakresie lingwistyki, matematyki i filozofii w Uniwersytecie Pensylwania. Interesuje go psychoanaliza i idee polityczne. W 1949 roku otrzymał licencjat (bakalaureat) za pracę o morfonemach i była to pierwsza rozprawa dotycząca gramatyki generatywnej. W 1951 roku otrzymał magisterium, a już w 1955 roku otrzymał doktorat z lingwistyki za pracę z gramatyki transformacyjnej. W tym samym roku powierzono mu stanowisko w uniwersytecie w Massachuttes. W 1961 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. Do tej pory pracuje w tym uniwersytecie. Jest aktywny politycznie. Opublikował kilkadziesiąt książek, z czego większość dotyczy relacji między językiem a… (filozofią, polityką itp.). W jego badaniach zawsze interesuje go struktura języka.

Praca z 1957 roku „Struktury syntaktyczne” - praca przełomowa, koncepcja gramatyki pierwszego modelu - modelu prostego, ze skończoną liczbą stanów.

Uważa się Chomsky'ego za psycholingwistę. Interesuje się tymi sferami w umyśle, które decydują o języku.

2 zasadnicze twierdzenia:

1. Większość naszych wypowiedzi jest unikatowa w tym sensie, że składa się ze zdań gramatycznych, których nigdy przedtem nie użyliśmy i prawdopodobnie nie użyjemy. Gramatyka jako zbiór reguł umożliwia generowanie nieskończonej liczby zdań. Gramatyka jest tylko zbiorem reguł, którymi możemy się posługiwać,

2. Sądząc z tempa, w jakim dzieci uczą się formułowania i używania zdań, z którymi nigdy wcześniej się nie zetknęły, zdolności językowe są do pewnego stopnia wrodzone. Nie świadczy to, że człowiek rodzi się z wrodzoną zdolnością do konkretnego języka. Wrodzone zdolności dotyczą głębokich struktur naszego umysłu - charakter uniwersalny.




1. UNIWERSALIA JĘZYKOWE - fonemy - każdy język ma zbiór charakterystycznych dla siebie dźwięków, z których buduje jednostki wyższego rzędu. Dziecko szybko przyswaja fonemy.

2. MECHANIZM STAWIANIA HIPOTEZ - dziecko wyprodukowuje formę, otoczenie odbiera to, jako coś naturalnego, dziecko stawia hipotezę, że to dobra forma, następnie słyszy, że otoczenie mówi inaczej, więc szuka formy poprawnej. Metoda tworzenia wyrazów o charakterze bardziej uniwersalnym. Dopóki widzi, że może się posługiwać tym wyrazem, będzie go używać, ale jednocześnie przechodzi do 3. poziomu.

3. MECHANIZM WERYFIKACJI HIPOTEZ

Dzieci szybko przyswajają języki, ponieważ mają gramatykę w głowie.

Język - zbiór wszystkich generowanych przez daną gramatykę zdań. Generalnie zbiór ten może być skończony bądź nieskończony. Wg Chomsky'ego zbiór zdań języka jest nieskończony.

Skończony jest jedynie zbiór reguł, czyli gramatyka i słownik (słownictwo i leksyka). Jest to skończona liczba reguł, jednak nie może ich być za dużo. Część z nich jest powtarzana - reguły rekursywne.

Gramatyka - narzędzie do produkowania zdań, znajdujące się w naszym umyśle mechanistyczny charakter gramatyki.

Elementy terminalne (słownikowe) - faktyczne elementy zdania - słowa na poziomie syntaktycznym i fonemy na poziomie fonologicznym.

Elementy pomocnicze - wszelkie inne terminy i symbole używane przy formułowaniu reguł gramatycznych.

Zdania reprezentowane są na 2 poziomach:

• syntaktycznym - ciąg słów,

• fonologicznym - ciąg fonemów.

Teoria ta jest teorią abstrakcyjną, nie dotyczy konkretnego języka. Chomsky uważa, że na języku angielskim można pokazać te struktury, także na każdym innym - teoria uniwersalna, pasująca do każdego języka (w założeniach miała taka być).

3 modele gramatyki

Model prosty (1957) - gramatyka skończenie-stanowa - ze skończoną liczbą stanów - w jaki sposób nasz umysł generuje zdania, jakie są wybory naszego umysłu




1. Skrzynka z rodzajnikami: this, that, the, a…

2. Skrzynka z rzeczownikami: man, book, bread…

3. Skrzynka z czasownikami pomocniczymi: has…

4. Główna skrzynka z czasownikami właściwymi: brought, eaten, seen…

5. Skrzynka z rodzajnikami

6. Skrzynka z rzeczownikami

W ten sposób buduje się zdanie w liczbie pojedynczej, zdanie jądrowe. Z tego typu zdań składa się struktura syntaktyczna języka angielskiego.

Zdanie w liczbie mnogiej:

1. Skrzynka z rodzajnikami dla liczby mnogiej: these, those, there…

2. Skrzynka z rzeczownikami w liczbie mnogiej: men, books…

3. Skrzynka z czasownikami pomocniczymi w liczbie mnogiej: have…

4. Główna skrzynka z czasownikami właściwymi

5. Skrzynka z rodzajnikami dla liczby mnogiej: these, those, there…

6. Skrzynka z rzeczownikami w liczbie mnogiej: men, books…

Na gruncie polskim prof. Grzegorsczykowa zajmuje się opisem jądrowych zdań. Wyróżniła 26 schematów, na których opiera się polska składnia:

1. najbardziej rozpowszechniony schemat:

N₁ - V - N_co

rzeczownik (M) - czasownik w formie osobowej - rzeczownik w przypadku zależnym

Piotr czyta gazetę (B).

Anna rzuca dyskiem (N).

Piotr opowiada o wakacjach (Msc).

Każdy czasownik jest centralnym punktem zdania i decyduje o tym, jakie dobieramy argumenty.

Zdania bez mianownika w różnych konfiguracjach:

2. czasownik w funkcji łącznika

• V_cop + Adv (przysłówek)

Jest miło.

Robi się ciemno.

• V_cop + N₃ (rzeczownik - C)

Janowi jest zimno. (nie ma podmiotu)

• V_cop + Inf (bezokolicznik)

Jak miło potańczyć.

3. czasownik modalny + bezokolicznik

V_mod + Inf

Należy się uczyć.

Trzeba iść.

4. czasownik niefleksyjny + zdanie

V_niefl + sent

Okazuje się, że Jan nie zdążył.

Wiadomo, że Piotr nie przyjedzie.

5. czasownik niefleksyjny + rzeczownik w przypadku zależnym + zdanie

V_niefl + N_co + Sent

Janowi wydaje się, że pada.

Zdania z mianownikiem:

6. po prawej stronie dopełnienie:

Jan kocha Zosię.

7. 2 dopełnienia:

N₁ + V + N_co + N_co

Joanna daje pieniądze Janowi.

8. z przysłówkiem

N₁ + V + Adv

Anna zachowuje się nienagannie.

9. ze zdaniem

N₁ + V + Sent

Jan wie, że wszystko jest już zrobione.

10. z czasownikiem przemieszczenia (otwierają 4 miejsca)

N₁ + V + Adv + Adv + N_co

Piotr przestawia szafę z kuchni do pokoju.

Jan przenosi dziecko ze żłobka do przedszkola.

Wszystkie struktury są zawarte w naszym umyśle. Zawsze wiemy, kiedy struktura jest niepełna - eliptyczna - i wówczas dopominamy się o uzupełnienie.

Na podstawie zdań prostych rozwijamy schematy, dodajemy pętlę, która przekazuje dodatkową informację, poszerza daną wcześniej informację:

Piotr zdał egzamin. - Piotr zdał egzamin bardzo dobrze.

Piotr jest przyjacielem Andrzeja. - (pętla czasowa) - Piotr jest przyjacielem Andrzeja od 5 lat.

W procesie generowania zdania umysł dokonuje wyboru od lewej do prawej strony.

Model gramatyki skończono-stanowej jest nieadekwatny, niewystarczający do zobrazowania struktury składniowej języka. Nie możemy przedstawić przy pomocy tego modelu struktury zdań, w których są wtrącenia, dopowiedzenia. Chomsky odkrył, że zdanie jest bardziej złożoną strukturą.

1965 r. - Zagadnienia struktury składniowej

Model struktur frazowych

Ukazuje dwudzielność struktury zdania:

• fraza nominalna,

• fraza werbalna.

Generowanie następuje poprzez zastosowanie zbioru symboli i reguł przepisywania i podstawiania w miejsc elementów pomocniczych (symboli gramatycznych) elementów terminalnych (słów).

Zdania (sentence) = fraza nominalna (NP) + fraza werbalna (VP)

NP (fraza nominalna) = N + Adj (rzeczownik + przymiotnik)

Przykładowe zbiory:

N = [człowiek, maszyna, przyjaciel, książka, pieniądze, masło]

Adj = [dobry, zły, cicho, prawdziwy, brudny]

V = [jeść, pracować, kochać, prać, wydawać, mieć, smarować]

VP (fraza werbalna) - czasownik często konotuje po prawej stronie jakąś jednostkę

Strukturę zdania przedstawia się w tym modelu za pomocą znaczników frazowych - wykresów nawiasowania (elementy zapisu matematycznego) lub drzewek derywacyjnych.

Zły człowiek pierze brudne pieniądze.

(Adj + N) + [V + (Adj +N)]

gdzie:

Adj + N = NP

Adj - symbol terminalny

V + … = VP

Umysł uzupełnia schemat od lewej strony. Najpierw podstawia słowo pod symbol przymiotnika, resztę przepisuje, następnie wybiera kolejny element itd.

Zły człowiek pierze brudne pieniądze.




Istnieją wypowiedzi, które są niejednoznaczne, np.

Królik jest gotowy do jedzenia. Królik będzie jadł czy będzie jedzony?

Zdanie ma dwie struktury: powierzchniową i głęboką. Struktura powierzchniowa przejawia się na poziomie fonologicznym i syntaktycznym. Struktura głęboka związana jest ze znaczeniem. Chomsky wcześniej nie mówił o znaczeniu. Interesowała go jedynie budowa.

Model gramatyki transformacyjnej

Transformacja - wzajemny stosunek między dwiema konstrukcjami gramatycznymi. Według Chomskyego są to reguły gramatyki generatywnej zmieniające jeden znacznik frazowy w drugi poprzez procesy dodawania, odejmowania, przestawiania elementów.

Piotr kupił samochód.

To, co kupił Piotr, to był samochód.

Samochód kupił Piotr.

Przekształcenie zdania twierdzącego w przeczące, pytające - operacje na znaczniku podstawowym.

Wychodzimy od struktury frazowej, potem tę podstawową strukturę przekształcamy przy pomocy różnych reguł.

Piotr gryzie jabłko. - zdanie w czasie teraźniejszym

Piotr nie gryzie jabłka. - zdanie przeczące

Czy Piotr gryzie jabłko? - zdanie pytające

Piotr gryzł jabłko. - zdanie w czasie przeszłym

Jabłko było gryzione przez Piotra. - zdanie w stronie biernej

Wszystkie operacje dotyczące zdania podstawowego to transformacje. Transformacje mogą dotyczyć też zdania wcześniej przekształconego.

Nominalizacje - zastąpienie zdania formą nominalną.

Piotr kupił filiżanki, które zauważyła Basia na wystawie.

Piotr kupił filiżanki, zauważone przez Basię na wystawie.

Opuchniętym językiem czuła, jak mocno piecze ją nawet najmniejsze ziarenko pieprzu.

Opuchniętym językiem czuła mocne pieczenie nawet najmniejszego ziarenka pieprzu.

2 wersja gramatyki transformacyjnej - ostateczna.




Operacji dokonuje się na strukturze powierzchniowej, by uzyskać zmiany w strukturze głębokiej. Stosujemy reguły transformacyjne, np. fonologiczne i uzyskujemy dźwięk.




Semantyka

Semantyka - nauka o znaczeniu wyrazów i form językowych, „biedne dziecko językoznawstwa” (znaczenie jest trudnouchwytne).

Pierwsze ujęcia znaczenia pojawiły się na gruncie filozofii. Dopiero na tej bazie wykształciły się językoznawcze ujęcia znaczenia.

3 problemy w rozwoju semantyki:

1. trudności w pojmowaniu znaczenia - jest ono rozumiane rozmaicie, trudno osiągnąć konsensus (200 definicji)

2. trudności w pojmowaniu samej semantyki - trudność w wyznaczaniu obszaru badań

3. pojęcie znaku językowego - szukanie odpowiedzi na pytania czym jest

Koncepcja de Saussure'a zagmatwała definicję znaku językowego (twierdzenie o nierozerwalności).

Prekursorem semantyki był Karl Reising (czyt. Rajzing), który na przełomie lat 1826-1827 zaproponował ukonstytuowanie semazjologii jako osobnego działu gramatyki.

W XIX wieku w językoznawstwie panuje psychologizm, naturalizm, komparatystyka. Semantyka w tamtym czasie przesiąknięta była psychologizmem i historyzmem. Historyzm przejawiał się w badaniu zmian znaczenia wyrazu i poszukiwaniu przyczyn tych zmian ukazanie ewolucji pojęcia. Psychologizm zaś przejawiał poprzez wiązanie faktów językowych z nieuchwytną psychiką człowieka.

Pierwsza słownikowa definicja semantyki (powiązana była z terminem semazjologia) dział nauki języka o znaczeniu wyrazu, znaczennia. [Słownik Warszawski, 1915]

1938 - Charles Morris (semiotyka amerykański) - semantyka nauka o relacjach między znakami a obiektami, do których znaki są stosowane. Umieścił on semantykę w triadzie z syntaktyką (składnia, relacje między znakami) i pragmatyką (relacje między znakami a użytkownikami języka).

Do początku lat 60. nie wiele dzieje się w semantyce. Definicje są do siebie bardzo podobne. Większość językoznawców definiuje semantykę jako naukę zajmującą się znaczeniami wyrazów.

semantyka dział językoznawstwa zajmujący się badaniem znaczeń i historii znaczeń wyrazów [l. 60. XX wieku - Słownik Doroszewskiego]. Definicja ta wskazuje na rozpowszechnianie się nurtu dociekania historii znaczeń wyrazów.

semantyka nauka traktująca o zachodzącym między formą a znaczeniem wyrazu stosunku w synchronii i diachronii czyli o znaczenie i historii zmian znaczenia [l. 70. XX wieku].

semantyka dział lingwistyki zajmujący się badaniem znaczenia wyrazu, jego zmianami i przyczyną [l. 90. XX wieku].

Semantyka na pewno zajmuje się znaczeniem. Ale znaczeniem czego? John Lajos: znaczeniem form językowych. BRAK PRECYZJI!

nominant - jednostka, która charakteryzuje się związkiem formy i treści oraz denotacją. Jest to nazwa dla jednostki leksykalnej, zarówno dla jednostek rdzennych (dom, las), jak i dla złożeń (cudzoziemiec), wyrażeń frazeologicznych (końska dawka) oraz wyrazów występujących zawsze razem (szczotka do włosów).

Filozoficzne koncepcje znaczenia - 6 w 2 grupach:

1. znaczenia referencjalne

Usytuowane są na zewnątrz języka. Znaczeniem referencjalnym jest pozajęzykowy odpowiednik wyrażenia bądź związek między wyrażeniem a zjawiskami zewnętrznymi, np. drzewo. 4 rodzaje:

• znaczenie jako myśl, typ myśli,

• znaczenie jako zachowanie,

• znaczenie jako pojęcie,

• znaczenie jako przedmiot lub klasa przedmiotów.

2. znaczenia niereferencjalne, operacyjne

Znaczenie to utożsamiane jest z użyciem lub relacją między wyrażeniami. 2 rodzaje:

• znaczenie jako relacja między wyrażeniami, zbiór konwencji,

• znaczenie jako użycie, znaczenie operacyjne.

Znaczenie jako myśl

2 ujęcia:

• teoria subiektywistyczna

Pojęcia, którymi dysponujemy są cechą umysłu, istnieją tylko w umyśle. Obiektywnie istnieją tylko rzeczy indywidualne, np. czerwone przedmioty. W naszym umyśle są pojęcia, którymi je określamy. Są też nazwy ogólne, odnoszące się do pojedynczych rzeczy, obiektów.

• teoria obiektywistyczna

1. skrajny realizm platoński

Pojęcia mają status obiektywny w postaci bytujących idei.

2. umiarkowany realizm arystotelesowski

Pojęcia tkwią immanentnie w rzeczach.

Obie koncepcje mają charakter psychologiczny - znaczenie umieszczone jest w umyśle. Takie koncepcje pojawiają się także w językoznawstwie XIX-wiecznym - w psychologizmie (apercepcjonizm, acasocjacjonizm).

Trójkąt - 1923 - … i Richardsa













Pojęcie to typ myśli, znaczenie.

Znak to konkretna forma językowa, wyraz.

Przedmiot to referent. Do niego odnosi się znak. Relacja między nimi nie jest bezpośrednia.

Znaczenie jako zachowanie

Znaczeniem jest stan psychiczny zredukowany do zachowania się człowieka jako jedynej dostępnej obserwacji rzeczywistości.

Podstawą tego ujęcia jest koncepcja Watsona(czyt. Łotsona) - wyrazy wywołują takie same relacje, jak obiekty, które zastępują. Znaczeniem wyrażenia jest zachowanie sięludzi reagujących na posłyszenie tego wyrażenia.

„Ale jestem głodny!” - reakcja: ktoś daje mówiącemu kanapkę.

Koncepcja ta jest pierwszym pomysłem na pragmatykę.

(zob. koncepcja Bloomfielda - amerykańskiego strukturalisty - koncepcja behawioralna)

Znaczenie jako pojęcie

Znaczenie jako pojęcie dotyczy całej sfery bytów abstrakcyjnych, będących wytworami ludzkiej myśli. Wszystko, czego nie widzimy jest ponazywane: liczby, abstrakcyjne pojęcia (miłość, przyjaźń). Na polskim gruncie zajmował się tym Ingarden.

Znaczenie jako przedmiot lub klasa przedmiotów - denotacyjno-konotacyjne

Podstawą jest tu koncepcja Johna Stuarta Milla - 1843 r. wyrazy wiążą się wprost z przedmiotami, nie z naszymi myślami o nich. Przedmiotem ludzkiej wypowiedzi nie są wyobrażenia rzeczywistości, ale sama rzeczywistość. Wyróżnił szereg typów nazw ze względu na sposób odnoszenia się do rzeczywistości:

• nazwy denotujące - oznaczają nazywane przedmioty rzeczywiste, cechy konkretne, właściwe;

• nazwy konotujące - wyrażają pewne ich cechy (implikują), cechy, które przepisujemy.

Konotacja = intensia = treść = znaczenie = sens = sygnifikacja współoznaczanie, dodatkowe informowanie o czymś.

Denotacja = ekstensja = zakres = oznaczanie = referent = desygnat

Nazwa - nie tylko denotuje, czyli nazywa, ale także dostarcza dodatkowych informacji.

Przykład:

Drzewo - denotuje klasę przedmiotów o takich cechach, jak pień, korona, liście lub igły. Każdy obiekt, który tak wygląda będzie drzewem. Konotuje natomiast cienistość, zieloność, ukojenie.

Znaczenie jako relacja między wyrażeniami

Znaczenie = sens; utożsamiane jest z zabiegiem rozkładania go na relacje semantyczne, w jakie wchodzi ono z innymi wyrażeniami, np. X jest bałwanem. Bałwan jest tępy. Znaczenie to wspólny element wyrażeń równoznacznych - tępota. X jest kwoką czyli ma cechy kwoki.

Znaczenie jako użycie

Koncepcja ta pochodzi od myśli L. Wittgensteina (1953): „nie szukajcie znaczenia, szukajcie użycia wyrażeń, bo znać znaczenie, to znać zasady jego użycia”.

Na niej oparta została w 1962 roku teoria aktów mowy Austina, modyfikowana potem przez Searla, która jest koncepcją czysto lingwistyczną.

Współczesne badania semantyczne realizują różne zadania. Zbyt precyzyjne narzędzia językoznawstwa są powodem problemu, jaki stanowi dla językoznawstwa znaczenie.




Gramatyka kognitywna

Kognitywizm - nurt językoznawstwa współczesnego, datowany od 1987 roku, kiedy to wydana została praca Ronalda Langackera (czyt. Lanakera) Podstawy gramatyki kognitywnej. Jednak pierwsze sygnały obecności kognitywizmu zauważalne są już w roku 1980, kiedy to George Lakoff (czyt. Lejkof) i Mark Johnson opublikowali Metafory w naszym życiu.

Kognitywizm to pierwsza teoria językoznawcza, która zajmuje się przede wszystkim znaczeniem.

Centralnym pojęciem dla tej koncepcji jest pojęcia językowego obrazu świata.

kognitywny = poznawczy

Kognitywiści to psycholingwiści. Nie wyodrębniają zdolności językowych człowieka. Uważają, że są

one pochodną innych ludzkich zdolności percepcyjnych.

Gramatyka kognitywna powstała w opozycji do gramatyki generatywno-transformacyjnej, która badała tylko kompetencje bez uwzględnienia tak zwanego czynnika ludzkiego. Chomsky, opisując język, skupiał się na tym, by model ten był przejrzysty. Nie interesowała go semantyka. Najsłabszym punktem tej gramatyki była metafora, związana ze znaczeniem. W 1980 roku George Lakoff (czyt. Lejkof) i Mark Johnson rozpoczęli pracę nad metaforami w języku.

Punktem wyjścia gramatyki kognitywnej jest twierdzenie, że język ma charakter symboliczny. Novum jest uważanie, że symbolizm języka rozciąga się na wszystkie jego płaszczyzny, od fonetyki, poprzez morfologię, składnię, leksykę, aż po pragmatykę. Według Ronalda Langackera wszystkie elementy języka mają charakter symboliczny.

Różnica między gramatyką kognitywną a teoriami formalnymi polega na braku wyraźnych granic między poszczególnymi poziomami opisu języka. Ronald Langacker postuluje 3 typy struktur językowych:

1. struktury fonologiczne,

2. struktury semantyczne,

3. struktury symboliczne = struktury fonologiczne + struktury semantyczne (połączenie).

Głównymi ośrodkami badawczymi kognitywizmu są: Hiszpania, Węgry i Polska.

Polski akcent w kognitywizmie:

1. prof. Bartmiński

2. Uniwersytet Jagielloński - głównie angliści, prof. Tabakowski <?>

3. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej - głównie angliści

4. Uniwersytet Łódzki - doktor honoris causa - Ronald Langacker

5. Anna <?> Wierzbicka

Poglądy Wierzbickiej:

• kognitywizm jako specyficzny rodzaj semantyki

• minimalny język semantyczny - grupa wyrazów, które dadzą się wykorzystać do definiowania znaczeń. W każdym języku istnieje taka grupa. Początkowo Wierzbicka wyróżniała 13 podstawowych słów wyabstrahowanych z różnych języków. Były to wyrazy specyficzne: być, nie być, mieć, ja, ty, ktoś, coś, chcieć. Z czasem wyrazów tych przybywało (60) i ciągle przybywa.

• alfabet myśli - istnieje w naszych umysłach na poziomie semantycznym, by można było przekładać znaczenia wyrazów, pojęć z jednego języka na inny język bez obciążeń kulturowych. Jest to zestaw wyrazów, które łączone w odpowiedni sposób pozwalają uzyskać znaczenie.

• funkcjonowanie słów kluczy

• definicja znaczenie - język jest niepodzielnym systemem, gdzie wszystko współpracuje na przekaz znaczenia: słowo, konstrukcje gramatyczne oraz wszystkie środki illokucyjne - pragmatyczne.

Znaczenie

Znaczenia w języku naturalnym nie da się zdefiniować jako relacji między jednostkami językowymi a elementami pozajęzykowej rzeczywistości. Znaczenie w języku naturalnym polega na interpretacji świata przez człowieka. Jest subiektywne, antropocentryczne, odzwierciedla dominujące związki kulturowe.

Wyrażeń języka naturalnego nie da się ustalić w kategorii prawdy i fałszu, ani żadnego formalnego opisu. Znaczenie ma charakter subiektywny. Stanowi odbicie sposobu patrzenia człowieka na otaczający go świat. Odzwierciedla sposób funkcjonowania danego pojęcia w kulturze. Subiektywny, ale nie w dzisiejszym znaczeniu tego słowa. Na znaczenie pojęcia składa się pewien zbiór kojarzonych przez nas cech (dziś to konotacje).

Definicja kognitywna - nastawiona jest na zdanie sprawy z treści poznawczych ustalonych w języku oraz sposobu strukturowania tych treści poprzez język.

Cechy definicji kognitywnej:

• odzwierciedlanie potocznego obrazu świata

• znaczenie przedstawiamy w postaci układu zdań, które ujmują pojęcie w różnych kontekstach

• stereotypowość definicji

• uporządkowanie fasetowe na zasadzie centrum - perferia - główna faseta to centrum znaczeniowe, pozostałe fasety ujmują inne cechy.

Tradycyjna definicja:

• fragmentaryczna

• elementy języka naukowego

pies - zwierzę, szczeka

Ktoś żyje jak pies z kotem.

Na psa urok.

Jądro definicji - pies - zwierzę, które szczeka, ma 4 łapy, sierść, wydłużony pysk.

Wszystko inne, co kojarzy nam się z psem, znajdzie się wśród konotacji.

Dla kognitywistów ważny jest tylko potoczny obraz pojęcia, nie naukowy. W słownikach definicje mają charakter naukowy. Oni uznają tylko potoczny obraz pojęcia.

Rodzaje definicji kognitywnej:

1. definicja fasetowa - kategoria nadrzędna (główna faseta, centrum znaczeniowe) + inne fasety - kategorie podrzędne, wynikające z analizy materiału (wygląd, cechy, czas działania, miejsce działania) za słowem kryje się świat, cały wizerunek funkcjonujący z tym pojęciem.

2. wyidealizowany model kognitywny

Opis znaczenia - używają do niego 3 rodzajów metafor i 2 typów definicji kognitywnej.

Metafora - odbicie procesów poznawczych, sposób myślenia. Myślimy i mówimy metaforami.

Rodzaje metafor:

1. strukturalne - ich istotą jest rozumienie i doświadczenie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy. Gdy mamy pojęcie o bardzo złożonej strukturze, by je uprościć, stawiamy je obok innego pojęcia, np. praca - praca to bogactwo naturalne; argumentowanie (pojęcie bardzo ogólne) - argumentowanie to wojna (zbił wszystkie jego argumenty, zaatakował wszystkie jego argumenty); miłość - miłość to siła naturalna (zakochany do nieprzytomności, stan chorobowy, umrzeć z miłości, miłość jest jak ospa, każdy musi ją przejść).

2. orientacyjne - system pojęć, który nadaje strukturę innemu systemowi; ma charakter przestrzenny, związany jest z orientacją przestrzenną. Stany psychiczne odczuwamy przestrzennie i za to musi odpowiadać coś naszych umysłach. Metafory te opierają się na opozycjach:

• góra - doł dobre, pozytywne stany zawsze związane z górą, np. Głowa do góry.

• głęboko - płytko np. głęboka myśl, płytki człowiek

• przód - tył np. byle do przodu

• centralny - peryferyjny

3. ontologiczne - sposób pojmowania wydarzenia, czynności, uczucia, wyobrażenia jako rzeczy i substancji, np. inflacja to rzecz mówimy, że wpycha nas w ślepy zaułek, metaforycznie ujmujemy ją jako rzecz, jako przeciwność - musimy ją zwalczać; umysł to maszyna mój umysł nie funkcjonuje, coś się przegrzało, mam blokadę; umysł to przedmiot łamliwy krucha psychika; umysł to przedmiot poprzestawiało mu się coś w głowie.

Pojęcie językowego obrazu świata - 2 ujęcia w Polsce:

1. R. Grzegorczykowa - struktura pojęciowa utrwalona w systemie danego języka, w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych, w znaczeniach wyrazów i ich łączliwości, realizującą się za pomocą tekstów czyli wypowiedzi. Obrazy języka, w których przejawia się JOŚ:

• właściwości gramatyczne, np. rodzaj gramatyczny - l i ł - myśleli, myślały

• zjawiska leksykalne, słownictwo - włosy blond, ale nie białe, oczy nie rude, rude włosy

• właściwości słowotwórcze - etymologia - wiedza o stanie minionym, jeśli chodzi o sferę znaczeń, np. wiedźma - dawniej mądra kobieta

• konotacje semantyczne - to, co kojarzymy z danym pojęciem, utrwalone w faktach językowych, jak metafory, frazeologizmy, np. mysz - stworzenie ciche (siedzieć cicho jak mysz pod miotłą) w języku polskim, w języku angielskim to stworzenie hałaśliwe

2. J. Bartmiński - zawarta w języku interpretacja rzeczywistości, którą można ująć w postaci zespołów sądów o świecie. Językowy obraz świata znajduje się we wszystkich formach językowych. Są one zawsze interpretantami świata.




Gramatyka komunikacyjna

Najnowszy nurt w polskim językoznawstwie, którego celem jest analiza procesu komunikacji językowej. Nurt ten wpasowuje się w integracjonizm, który w nauce o komunikacji rozumie komunikację jako całość złożoną z różnych kodów, nie tylko językowego.

Awdiejew (UJ), Gramatyka integracji werbalnej

Hebrajska (UŁ), Komunikacyjna analiza tekstu

Zajmują się oni całościowym opisem języka. Inspirację stanowiła dla nich gramatyka systemowa Halliday'a (Szkoła Londyńska), który wyróżnił 3 poziomy języka: substancję, formę, kontekst.

W gramatyce komunikacyjnej wyróżnia się 3 poziomy języka:

1. poziom ideacyjny - nasze wyobrażenie o rzeczywistości

2. poziom interakcyjny - strategie, które stosujemy w relacjach komunikacyjnych z innymi

3. poziom metadykursywny - środki, które wykorzystuje zdanie od podstaw

Kwestia postrzegania leksykonu - leksykon jako integralna część gramatyki.

Podstawową jednostką przekazu komunikacyjnego na poziomie treści jest układ predykatowo-argumentowy.

Język - proces werbalizacji przez człowieka jego intencji przedstawieniowych (gdy celem jest opis rzeczywistości) i pragmatycznych (gdy celem jest wpływanie na przekonania i/lub zachowania odbiorcy), realizowany z postaci różnych gatunków tekstu.

Mamy jakieś wyobrażenia w umyśle, z których korzystając, opisujemy rzeczywistość. To wiedza o rzeczywistości, z którą udało nam się zetknąć. Zawsze odnosimy się do tego, co było. Uczestnicy interakcji oddziałują na siebie, co realizowane jest w postaci różnych gatunków tekstu.

Poziom ideacyjny

- standardy semantyczne - dzięki nim nasza wiedza o świecie jest uporządkowana, np. [samochód jeździ]. Za ich pomocą odkrywamy, że mamy jakąś wiedzę o świecie. Konstruowane są przy pomocy termów, mają strukturę predykatowi-argumentową. Są trywialne, oczywiste, nie posługujemy się nimi, mamy je w głowie jako podstawę do sformułowania wypowiedzi. Standardy semantyczne przetwarzamy w wypowiedzi.

- obrazy ideacyjne - każde pojęcie funkcjonuje jako obraz ideacyjny; to zbiór standardów semantycznych.

- operatory ideacyjne - służą do aktualizacji standardów semantycznych, np. poprzez wprowadzenie kategorii miejsca lub czasu; mogą to być przymiotniki, rzeczowniki, wyrażenia przyimkowe

[ptaki latają] + kategoria miejsca Ptaki latają nad jeziorem.

standard semantyczny + operator ideacyjny

- termy - wyrazy odmienne

Poziom interakcyjny

3 funkcje:

• modalna - wyrażenie swojego stosunku do tego, o czym mówimy, np. Wydaje mi się, że lekarz przyjmuje od 8 do 16.

• emotywno-oceniająca - ocena, np. Lekarz najczęściej przyjmuje od 8 do 16.

• działania - wypowiedzi w trybie rozkazującym, np. Idź do lekarza, który przyjmuje…

Poziom metadyskursywny

Zgromadzone są na nim środki językowe, z których korzystamy w zależności od potrzeb. Wykorzystujemy środki językowe do wyrażania w różny sposób tych samych treści, np. Janek myje samochód.; Samochód jest myty przez Janka.; To, co myje Janek, to samochód.

Operatory organizacji tekstu:

- początku i końca

- kondensacji - wprowadzają większą kondensację treści, niż gdy go nie ma, np. nawet

- leksemy-scenariusze, np. wesele, impreza, konferencja, festiwal - wyjaśnienie jego znaczenia jest skomplikowane, składają się bowiem na nie cykle obrazów ideacyjnych

Język nie zmienia się. Zmieniają się sposoby patrzenia na niego.

Teorie językoznawcze semestr V

dr hab. G. Sawicka, prof. nadzw. UKW wykład

RZECZYWISTOŚĆ

MYŚLENIE

LOGIKA

JĘZYK

znak

nazywa

pojęcie, pojęcie odnosi się do desygnatu

oznaczanie

identyfikacja

znak

desygnat, przedmiot rzeczywisty

głowa, pojęcie, wyobrażenie przedmiotu

A

C

B

---