PSYCHOLOGIA-mowa i język

Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku społecznym. Nauka poprawnej wymowy trwa aż do około 6 roku życia. Dopiero po tym długim okresie dziecko ma rozwiniętą mowę (dopuszcza się 6 miesięczne odchylenia od normy), może swobodnie konwersować i komunikować się z innymi.

Definicja mowy:

wg T. Zaleskiego:

"...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji. (...) mowa ludzka operuje symbolami, a symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku umowy."

wg L. Kaczmarka:

"nadawanie i odbiór tekstu"- Tekst posiada tzw. treść, która jest zrozumiała dla rozmówcy tylko w momencie, gdy on posługuje się tym samym językiem.

Składniki mowy ludzkiej:

MOWA

język mówienie tekst słowny odbiór (rozumienie)

- j ę z y k - to dwuklasowy system (składnik mowy), który jest "wytworem" społecznym i abstrakcyjnym. System ten składa się z jednej strony z reguł, a z drugiej zaś, z wyrazów

- m ó w i e n i e - to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie z zasadami danego języka. Można określić je jako substancjalizację myśli. Mówienie możemy podzielić na: cerebrację (czyli budowanie wypowiedzi w myśli) i ruch narządów mowy

- t e k s t s ł o w n y - to wytwór procesu mówienia. W tekście można wyróżnić:

1. treść - czyli informację, która została treściowo zorganizowana - tj. semantyczna struktura tekstu;

2. forma językowa - gramatyczna struktura tekstu,

3. substancja - czyli postać tekstu, która występuje w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, rytm, melodia - prozodia języka) i segmentalnej (głoski, litery)

- o d b i ó r (rozumienie) - odczytanie tekstu słownego poprzez dekodowanie gramatycznej struktury języka

Komunikacja stanie się możliwa tylko wówczas, gdy człowiek będzie posiadał trzy

kompetencje oraz sprawności.

• Kompetencja językowa - to wiedza tkwiąca w umyśle człowieka (bez jego świadomości), na temat budowania sensownych i gramatycznie poprawnych zdań. O kompetencji tej decyduje zasób fonemów, który reguluje poprawność gramatyczną zdania oraz znajomość reguł składniowych. Kompetencja językowa jest zatem znajomością systemu językowego.

• Kompetencja komunikacyjna - to wiedza dzięki, której potrafimy użyć języka w grupie społecznej. Innymi słowy mówiąc to umiejętność zachowania się językowego w różnych sytuacjach, zależnych od tego: kto mówi, co mówi i do kogo mówi.

• Kompetencja kulturowa - to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk. Wiedza ta powstaje przy udziale języka

O nabywaniu kompetencji i ich wykorzystaniu decydują odpowiednie sprawności biologiczne (percepcja słuchowa, mobilny mózg, wydolna pamięć i inne)

i komunikacyjne czynności umysłu (sprawność systemowa - budowa poprawnych zdań gramatycznych; sprawność komunikacyjna - umiejętność posługiwania się językiem w różnych sytuacjach społecznych).

Rozwój mowy w okresie prenatalnym

Nauka mówienia nie rozpoczyna się już w życiu płodowym. Niemowlęta z wrodzonym zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim same zaczną wypowiadać słowa. Należy rozmawiać z jeszcze nienarodzonym dzieckiem, ponieważ w życiu płodowym, przyswaja sobie ono elementy suprasegmentalnej naszego języka (akcent, rytm, melodia, ton).

D. Kornas - Biela opisuje w swoim artykule („Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy”), iż badania wykazały, że w 7 tygodniu życia mózg dziecka wysyła pierwsze impulsy, które koordynują funkcje niektórych organów. Wówczas tworzą się w mózgu pierwsze synapsy. W 23 dniu od poczęcia można zauważyć pierwsze nerwowe odruchy, zaś w 150 dniu tworzy się osłonka mielinowa w mózgu dziecka. W 6 miesiącu życia płodowego mózg jest już całkowicie ukształtowany i jego struktura się nie zmienia.

W 6 - 7 tygodniu zaczynają ze sobą współpracować mięśnie i nerwy. Swoją koordynację zaczynają od górnej wargi, wg D. Hookera, właśnie ona jest najbardziej czuła i podrażnienie jej powoduje zwrot szyi i tułowia. 12 tydzień to początek podciągania wargi i jest to wstępne stadium do rozwoju odruchu ssania. W 14 tygodniu swą pracę rozpoczynają mięśnie fonacyjne i oddechowe. W 17 tygodniu dziecko wyraźnie uwypukla i wysuwa wargi, w ten właśnie sposób ćwiczy odruch ssania. W miesiącu 3 ukształtowane są już struny głosowe i w tym momencie dziecko zdolne jest do płaczu. Od tego czasu dziecko połyka również wody płodowe, staje się wrażliwe na smak i odczuwa uczucie głodu. 13 tydzień przynosi ze sobą spontaniczne ruchy klatki piersiowej, które są próbą oddychania. Badania J. C. Grimwade'a wykazały iż w 6 miesiącu płód odbiera silne dźwięki z zewnątrz, dzięki temu dziecko przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy już w łonie matki.

Schemat prenatalnego rozwoju mowy:

WIEK DZIECKA (w łonie matki)	PRENATALNY ROZWÓJ MOWY
7 tydzień	zaczynają pracować połączenia mięśniowo nerwowe; najbardziej aktywna jest górna warga;
12 tydzień	- podciąganie i podnoszenie górnej wargi;
14 tydzień	- pracują mięśnie fonacyjne i oddechowe;
17 tydzień	uwypuklanie i wysuwanie warg do przodu; stopniowe ssanie;
3 miesiąc	ukształtowane struny głosowe gotowość do płaczu; pierwsze połykanie wód płodowych; wrażliwość zmysłu smaku; pierwsze uczucie głodu; spontaniczne ruchy klatki piersiowej;
6 miesiąc	dziecko dobrze słyszy dźwięki z otoczenia;

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE POSTNATALNYM

Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić. Człowiek rodzi się z predyspozycja do mówienia, ale nie posiada umiejętności wypowiadania się.

Według L. Kaczmarka rozwój mowy w okresie postnatalny można podzielić na cztery etapy:

• okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),

• okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),

• okres zdania (od 2 do 3 roku życia),

• okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia)

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego.

W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest jednakowe na wszystkich kontynentach oraz występuje u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone.

G. Demelowa pisze za L. Kaczmarkiem, że najłatwiej powstają wówczas dźwięki typu: g, k, gli, kli, tli.

Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do wydawania podstawowych dźwięków. H. Spionek twierdzi, iż w mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego

Około 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata).

Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele i potrafi spełniać proste polecenia.

Zależności między rozwojem mowy i rozwoju fizycznego:

FAZA GŁUŻENIA

FAZA GAWORZENIA

OKRES WYRAZU

Umiejętność unoszenia głowy

Umiejętność siadania

Pozycja pionowa, wstawanie

Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.

Okres zdania - dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo - dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.

Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie.

Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” - które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z biegiem rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym.

Okres swoistej mowy dziecięcej - mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja).

Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż.

Mówienie ( potocznie nazywane mową ) - to budowanie tekstu zarówno
w formie pisemnej, jak również różnego rodzaju sygnalizowania, a nawet
myślenia, czyli organizowania w obszarach myślowych informacji przy pomocy
języka.
Dla każdej z tych czynności istnieje inny sposób przekazywania
informacji:
- kanał foniczny - odpowiedzialny za przekaz informacji w mówieniu.
- kanał graficzny - w pisaniu
- kanał optyczny lub akustyczny - w sygnalizowaniu

6

---