DOKTRYNY POLITYCZNO-PRAWNE

DR SKOMIAŁ ćwiczenia

2012/2013

Zagadnienia ogólne

Myśl / doktryna/ społeczno-polityczna

Pogląd to myśl człowieka na rzeczywistość. Postaje w procesie :

1. uporządkowany wg 3 elementów ( sedno doktryny to : teza + uzasadnienie & wskazanie działań do zmiany lub zachowania danego stanu)

2. uzewnętrznienie (wypowiedź lub zachowanie)

Analiza myśli przez zachowanie to behawioryzm. Badając zachowanie ludzkie możemy ustalić myśli. Badamy działanie, bo jest postrzegane zmysłami.

Ale: zachowanie może opierać się na różnych motywach - nie daje nam to pewnej odpowiedzi, możemy jedynie przypuszczać. Zachowanie jest czymś ulotnym.

c) utrwalenie

Doktryna - uporządkowany zbiór poglądów ludzi na temat rzeczywistości.

Myślimy aby :

1. wiedzieć ( zrozumieć otaczający nas świat)

2. zmieniać/działać

Działanie jest istotą pragmatyzmu. Pragma to myślenie nastawione na działanie. Celem jest skuteczność. XIX / XX wiek.

Pragmatyk: prawda=skuteczność

PROCES :

1. opis tego, co jest (element opisujący/ odp. na pytanie `jak jest?' )

ocena: negacja / afirmacja

Aby dokonać oceny, musimy dysponować hierarchią wartości ( ona może być różna) .

Trzeba odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego tak?” , a więc OCENIAMY.

2. element normatywny (sfera normatywna)

odp. Na pytanie „ Jak być powinno?” - gdy negujemy

lub „Co powinno trwać?” - gdy afirmujemy

3. działanie (element pragmatyczny)

co zrobić, aby osiągnąć proponowany stan?

Np. wymogi oceny/zakres cel: zdanie egzaminu jak zdać ?

Adam Smith

1. dany cel osiągnąć jak < nakładem siły i środków

2. z danych środków osiągnąć jak >

Rzeczywistość jest zmienna , dlatego mamy na nią wpływ.

1. Jak się zmienia ?

2. Dlaczego się zmienia?

2 koncepcje ad.1 :

1. Jońska Szkoła Przyrody ( VI/ VII w.p.n.e. )

cykl / Rzeczywistość zmienia się cyklicznie, aby przez etapy wrócić do punktu wyjścia.

start = end / zmienność jest zdeterminowana powrotem do punktu wyjścia

2. Chrześcijaństwo Starożytne ( I w. p.n.e. )

zmieniająca się rzeczywistość biegnie ku CZEMUŚ

cel / zmiany mają charakter celowy

niepowtarzalność etapów

kres nie będzie początkiem

* W XVIIIw. Próba połączenia tych dwóch koncepcji.

znów coś się dzieje, ale już nie w taki sam sposób

Optymizm dziejowy Vs pesymizm dziejowy

Będzie dobrze będzie gorzej

(było i jest licho) (było dobrze kiedyś)

Gloryfikacja przeszłości

oceniana źle przez oba stanowiska ?? Dlaczego??

Optymista : jest źle, ale będzie dobrze

Pesymista: jest źle, bo było lepiej

Każdy z nich będzie podejmował inne działanie, da różne propozycje zmiany.

Pesymista

„wróćmy!” ale to nie realne w

idea powrotu

konserwatyzm : nie można powstrzymać zmienności, ale należy spowolnić tempo zmian

reakcjonizm :

Optymista

reformizm / przyspieszmy zmiany aby szybciej osiągnąć stan idealny

rewolucjonizm / postawa rewolucyjna : zniszczmy to, co jest i w miejsce tamtego zbudujmy idealną przyszłość

! Rewolucjonizm nie może być wiązany tylko z ruchem lewicowym.

Wartościowanie człowieka :

A ) optymizm antropologiczny - przekonanie, że w człowieku dominują zalety

B ) pesymizm antropologiczny - ……………………………………… wady

Co to zaleta / wada ?

Może być różnie odbierana, zależy od momentu dziejowego, okoliczności, itp.

Wady pogląd liberalny : bierność, niezaradność , ospałość

nazizm: myślący samodzielnie, aktywny

Można patrzeć z 2 różnych punktów.

Problematyka państwa to CEL. Więc jak będzie oceniał pesymizm antropologiczny a jak optymizm ?

w ujęciu liberalnym : państwo jest złem, bo ogranicza jednostkę, wg optymisty

Dla pesymisty:

1. św. Augustyn ( IV/V w.p.n.e.) człowiek jest zły, bo jest grzeszny. Państwo ma ograniczać grzeszność.

2. Machiavelli : człowiek zły, bo jest słaby. Jego życiem kieruje fortuna & zaradność (dzielność).

Tylko niewielu ludzi jest na tyle dzielnych, aby odepchnąć uderzenie fortuny.

Renesans : kult gigantów.

c) T. Hops ( XVII w.) człowiek jest zły, bo jest agresywny „ Człowiek człowiekowi wilkiem”

Dlatego państwo musi istnieć, aby :

1. zwalczać grzeszność

2. wspierać

3. ograniczać

Myśl polityczno-prawna wybranych okresów:

1. Myśl oświeceniowa zachodnioeuropejska i polska

1. Życie intelektualne i przeobrażenia w sferze ekonomicznej

1. Nauki eksperymentalne osłabiają wpływy motywacji teologicznej, uzmysławiają człowiekowi coraz wyraźniej jego związki z otaczającym go światem, skłaniają do zawierzenia prawom natury

2. Pobudzenie ducha przedsiębiorczości i poszukiwań - atmosfera sprzyjała ugruntowaniu się przeświadczenia, że człowiek stanowi cząstkę wielkiego mechanizmu Natury, podsuwała myśl o konieczności odnajdowania w niej wytycznych określających jego pozycję - stąd już tylko krok do doktryn naturalno-prawnych

2. Rewolucja na terenie Niderlandów

1. Ideologię walczącej z katolicką Hiszpanią burżuazji stanowi kalwinizm

3. Rewolucja angielska

1. Purytanie - prezbiterianie i independenci

2. Prezbiterianie - skłonność do utrzymania monarchii „umiarkowanej”, zobligowanej do akceptowania zwierzchnej pozycji parlamentu

3. Independenci - likwidacja wszelkich pozostałości absolutyzmu monarszego, łącznie z instytucją monarchii; odrzucali scentralizowaną strukturę kościelną

• John Milton - źródło władzy suwerennej widział w parlamencie, zasada suwerenności ludu

• J. Harrington - „egalitarna republika”, gdzie własność ziemi przejdzie w ręce ludu; akumulacja kapitału w handlu i przemyśle; popierał wojny kolonialne

• Lewellerzy - suwerenność ludu; podział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądową; opieka nad najuboższymi przez manipulowanie systemem podatków

• Diggerzy - źródłem zła własność prywatna - Bóg oświeci bogaczy i zrezygnują z własności

Szkoła prawa natury

1. Konstrukcja prawa natury

1. Powoływanie się na prawo natury równoznaczne niemal w każdym przypadku z próbą oparcia się na stałym i niezmiennym systemie wartości, wspólnym ogółowi członków danego społeczeństwa. Zawsze też przedstawiano je jako prawo stałe i wyższego rzędu w stosunku do relatywnego i podporządkowanego woli grupy rządzącej prawa stanowionego

2. Poznajemy je za pomocą rozumu

3. Stan natury to okres, w którym ludzie kierowali się wyłącznie normami prawa natury i nie byli jeszcze połączeni więzami społecznymi i państwowymi. Z kolei umowa społeczna to akt dobrowolnego zrzeszenia się wszystkich ludzi i powołania władzy zwierzchniej. Umowa kreuje zorganizowane społeczeństwo oraz państwo

4. Stan natury

• Rzecznicy silnej władzy monarszej - stan permanentnej walki

• Rzecznicy tendencji liberalnych - stan idealnej harmonii i szczęścia

5. Umowa społeczna

• Fakt historyczny

• Albo hipoteza robocza dostarczająca najbardziej racjonalnego wyjaśnienie motywów utworzenia organizacji państwowej

2. Hugo Grocjusz (1583-1645)

1. Prawo natury ma tak zasadniczy charakter i tak bardzo związane jest z niezmienną naturą człowieka, że nawet Bóg nie mógłby go zmienić; ale utożsamia je z prawami matematyczno-przyrodniczymi

2. Normy prawa natury

• Nienaruszanie cudzej własności

• Wynagradzanie szkód

• Dotrzymywanie umów

• Ponoszenie kary za popełnione przestępstwa

3. Suwerenem jest naród, ale wówczas gdy deleguje on swe prawa na jednostkę, bądź też grupę osób, jest już na stałe związany swą decyzją, chyba że monarcha swym działaniem naruszy zasady umowy społecznej

4. Własność prywatna rezultatem umowy miedzy ludźmi

5. Wolność przemysłu i handlu

6. Kwestionuje prawo papieża do decydowania o sferach wpływów w świecie

7. Broni kapitalistycznej zasady zysku i bogacenia się

8. Dopuszczalne wojny sprawiedliwe - w celu ochrony lub urzeczywistnienia słusznego prawa

3. Tomasz Hobbes (1588-1679)

1. Przywiązywał wagę do silnej władzy państwowej

2. Materializm mechanistyczny; człowiek podlega tym samym prawom co przyroda, a jego psychika jest jedną z odmian ruchu mechanicznego

3. Człowiek z natury zły; stan natury - egoizm, powszechna wojna

4. Umowa tworzy państwo, które odwołując się do przymusu i strachu potrafi zapewnić człowiekowi bezpieczeństwo; z tym momentem ginie naturalna wolność ludzi

5. Warunków raz zawartej umowy nie można zmieniać - zmiana formy rządów nie wchodzi w rachubę, poddani mają tylko takie prawa jakich udzieli im państwo

6. Kontrakt społeczny to kontrakt totalny, ale zarazem racjonalnie uwzględniający fundamentalne interesy każdej jednostki

7. Władca nie powinien ograniczać swobód obywatelskich gdy nie godzą one w spokój publiczny

4. John Locke (1632-1704)

1. Stworzył wczesną postać liberalizmu politycznego, u którego podstaw leży konstrukcja praw natury

2. W stanie natury ludzie żyli połączeni w rodziny i małe grupy społeczne. Życie ich upływało w pokoju, wolności i równości; nie zakłócały go żadne pasje ani namiętności. Byli rozumni i z daru tego korzystali bez ograniczeń. Istotnym składnikiem praw naturalnych było także prawo posiadania mienia

3. Stan natury niepewny; brak stałych i wyraźnych norm, konieczność karania przestępców, ochrona własności prywatnej skłaniały ludzi do utworzenia państwa

4. Organizacja państwowa powstaje w wyniku umowy społecznej, która składa się z 2 aktów: 1ego, który konstytuuje społeczność jako jednolity organizm, którego działanie określają wola i decyzje większości oraz 2ego, tworzącego konkretną władzę państwową

5. Ograniczona monarchia konstytucyjna - ludzie rezygnują na rzecz władzy państwowej jedynie z naturalnego prawa represjonowania gwałcicieli praw naturalnych, zachowują natomiast naturalne prawo do wolności, życia i własności

6. Lud nie tylko źródłem suwerenności; także po utworzeniu państwa pozostaje suwerenem w zakresie wymienionych praw naturalnych, prawo do zmiany rządu

7. Konieczne wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz federacyjnej - polityka zagraniczna

8. Locke nie wyklucza możliwości przekazania władzy wykonawczej i federacyjnej w rękę monarchy, pod warunkiem wszakże, że konsekwentnie pozbawi się go wpływu na działalność organu ustawodawczego

9. Władza ustawodawcza - pozycja naczelna; dwuizbowy organ przedstawicielski

Myśl polityczna oświecenia francuskiego

1. Nowe zjawiska w sferze życia umysłowego

1. Fizjokratyzm gwarancję rozwoju ekonomicznego i politycznego widział w wygospodarowaniu, głównie przez rolnictwo, nadwyżek, które można by wydatkować na rozwój innych dziedzin życia

• „ziemia jest jedynym źródłem bogactw

• Wolność oraz obowiązek pracy

• Rola władzy państwowej sprowadza się do ochrony naturalnego, fizjokratycznego porządku

• Dziedziczny, absolutny król najpoważniejszym gwarantem porządku społecznego

Voltaire (Wolter)

1. Oświecony monarcha przekształci ustrój w duchu liberalistycznym, upodabniając go do angielskiej monarchii umiarkowanej; katolicyzm - obraza rozumu

2. Prawo natury to prawa rozumu - wolność i równość, ale nie majątkowa; wyzwolenie spod pańszczyzny; wolność myśli, druku, sumienia

3. Przepisy procedury karnej powinny zabezpieczać podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władz

4. Stanowisko tej części burżuazji francuskiej, która nie aspirowała jeszcze do objęcia władzy, domagała się natomiast reform i gwarancji, które mogłyby być zrealizowane przez monarchię absolutną; ideałem monarchia konstytucyjna

3. Ideologia liberalizmu arystokratycznego - Szkoła ducha praw - Karol Monteskiusz (1689-1755)

1. Źródłem siły i znaczenia państwa są cnoty polityczne obywateli

2. Zapoczątkował rozwój tzw. socjologii polityki

3. Duch praw to empirycznie stwierdzalny zespół przesłanek, które muszą być uwzględniane przy wszelkich rozważaniach i praktycznych reformach ustrojowych

4. Dobre prawa to nie te, które pozostają w zgodzie z jakimś abstrakcyjnym schematem, ale z całokształtem warunków politycznych danego kraju, a więc z jego położeniem, ustrojem, wierzeniami, warunkami ekonomicznymi itd.

5. Zasadniczym zadaniem państwa jest zapewnienie politycznej wolności obywateli, która jest możliwością czynienia tego wszystkiego, na co pozwalają ustawy

6. Trzy zasadnicze modele - republikański, monarchiczny, despotyczny; nie wskazał najlepszego ale zło rodzi się wówczas, gdy ustrój umiarkowany przekształca się w despotyczny

7. Trójpodział władz - ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza ma służyć zagwarantowaniu wolności

8. Istotny dwuizbowy parlament

9. Odrzucenie zasady równości wobec prawa; wolność źródłem postępu i rozwoju

4. Jan Jakub Rousseau (1712-1778)

1. W rozważaniach odwołuje się do czynników irracjonalnych: uczucia, wiary, intuicji, apelu do serca

2. Demokracja polityczna - suwerenna władza ludu, polegająca na prawie każdego członka społeczeństwa do współuczestniczenia w działaniach decydujących o jego losie

3. Wrodzona dobroć człowieka; współczesne społeczeństwo gwałci naturalne przymioty

4. Stan natury przedrefleksyjny i przedmoralny; życie w społeczeństwie uniemożliwia rozwój przyrodzonych instynktów i deformuje w kierunku egoizmu, próżności, zachłanności; siły przyrody zmusiły do tworzenia skupisk

5. Własność prywatna spowodowała wiele nieszczęść, ale jest przejawem nieustannego rozwoju społecznego

6. Konsekwencją powstania własności prywatnej powołanie do życia społeczności politycznej

7. Nieodzowne usunięcie skrajnej nędzy i ucisku ale likwidacja despotyzmu

8. Forma organizacji społecznej powinna zapewniać każdemu wolność a zarazem dobrodziejstwa płynące ze wspólnego bytowania

9. Umowa społeczna - wszyscy przekazują pozostałym członkom społeczeństwa swe naturalne prawa i dobra, aby następnie otrzymać je w postaci praw cywilnych

10. Ideałem niewielka republika, w której wszyscy mogliby ustanawiać i stosować prawa - demokracja bezpośrednia

11. Przeciwnik rządów reprezentacyjnych - prowadzą do oddzielenia funkcji władczych od ludu, łączą się z korupcją i zawsze gwarantują przewagę arystokracji i bogaczom

12. Przeciwnik podziału władz - suwerenność niepodzielna

13. Ale demokracja bezpośrednia zbyt doskonała dla ludzi - najlepszy rząd arystokratyczny, który kształtowany jest w drodze wyboru spośród najmądrzejszych obywateli, nie akceptuje dziedzicznej arystokracji

14. Społeczeństwo wolne od jaskrawych różnic ekonomicznych - państwo ma możliwość ingerowania w stosunki własnościowe

5. Socjalizm utopijny: Meslier, Morelly, Mably

1. Wizje społeczeństwa egalitarnego, opartego na mechanicznej równości

2. Jean Meslier

• Krytyka religii, Kościoła i całego porządku społecznego - zasady odbiegają od rozsądku

• Atak przeciw monarchii absolutnej i całemu systemowi absolutystycznemu

• Lud musi podjąć zbrojną walkę z niesprawiedliwością

• Wizja egalitarnej gminy komunistycznej - podstawą wspólna własność

3. Morelly

• Szczęście zależy od inicjatywy samych ludzi; atak na religię; źródłem zła własność prywatna

• Obowiązek pracy na roli dla wszystkich

• Program komunizmu państwowego, w którym państwo ingeruje w każdą sferę życia: organizuje wytwarzanie dóbr, gromadzi je w magazynach i rozdziela je wg potrzeb. Struktura państwa ma gwarantować nie tylko realizację tych zadań, ale także zabezpieczać państwo przed tyranią

• O życiu społeczeństwa decyduje nie tyle ustrój polityczny, co forma własności

Gabriel Bonot de Mably

• Krytyka własności prywatnej; prawem wszelkich ludzi jest równość - była czymś oczywistym w stanie natury, podnosi moralnie ludzi, przepełnia wszystkich poczuciem braterstwa; szczęścia nie zapewnia obfitość dóbr, ale życie w cnocie

• Ustawodawca ma przywrócić równość majątkową

• Państwo powstało w wyniku umowy; prawo do przeciwstawienia się despotyzmowi

• Wojna domowa bywa czasem czymś bardzo dobrym; rewolucja jest słuszna gdy wypływa z dążenia do zabezpieczenia praw i wolności człowieka

Myśl polityczna oświecenia polskiego

1. Warunki ustrojowe

1. Dopiero dramatyczne wydarzenia okresu saskiego nieco osłabiły zakorzeniony system wartości, ideę „wolności i równości szlacheckiej”

2. Pierwsze projekty reform: Karwicki (1640-1724) i Leszczyński (1677-1766)

1. Karwicki

• Liberum veto powinno być poprzedzone jednomyślną decyzją sejmiku prowincjonalnego; koncepcja „sejmu gotowego”

• Weto mogłoby się odnosić jedynie do konkretnej sprawy, a nie przedmiotu obrad całego sejmu

• Ograniczenie praw politycznych szlachty-gołoty

2. Leszczyński

• Poprawa położenia chłopstwa i mieszczaństwa

• Usprawnienie pracy sejmu - powinien być zawsze „gotowym”

• Administracja państwowa z królem na czele; akty królewskie wymagałyby kontrasygnaty odpowiedniego ministra, odpowiedzialnego za swe decyzje przed parlamentem

• Silna armia

• Stanisław Konarski

1. Krytyka prywaty starych rodów magnackiech

2. Sejm stale gotowy, podejmujący decyzje na zasadzie zwykłej większości, egzekwujący od władzy wykonawczej realizację uchwalonych przez siebie aktów

3. Wzmocnienie pozycji sejmu przez wyeliminowanie możliwości ich zrywania oraz liberum veto

4. Odrzucenie postulatu tolerancji religijnej

• Józef Wybicki (1747-1822)

1. Sprawiedliwe prawa dla chłopów i poprawa ich sytuacji ekonomicznej

2. Zamiana pańszczyzny na czynsz, humanitarny stosunek pana do chłopa, ukrócenie potęgi magnackiej, popieranie rozwoju rzemiosł i handlu

• Stanisław Staszic

1. Równość, wolność i własność; potępia wyłącznictwo szlachty; poprawa sytuacji chłopów

2. Uprzemysłowienie kraju, prawa polityczne mieszczanom

3. Prawo poszczególnych narodów do samostanowienia

4. Sejm uwolniony od liberum veto, reprezentacja mieszczaństwa w nim; dziedziczność tronu

• Hugo Kołłątaj (1750-1812)

1. Podział władz, wzmocnienie wykonawczej; dziedziczna monarchia; prawa polityczne posesjonatom szlacheckim i mieszczańskim; opodatkowanie wszystkich stanów

2. Podstawowym prawem natury „równe i powszechne prawo do nabywania rzeczy”; uprawnienie do czynnej obrony swych praw

• Franciszek Salezy Jezierski

1. Zdecydowana krytyka magnaterii i szlachty oraz demokratyczne zaufanie do ludu

2. Zbliżony program - jakobini polscy

• Ojczyzna w niebezpieczeństwie, wojna aż do zwycięstwa, braterstwo ludów

• Akceptowano jakobińską zasadę terroru wobec zdrajców narodu i targowiczan, podkreślano konieczność organizowania dyktatury wojskowej w okresie zbrojnej rewolucji. Wysuwali także hasło równości obywateli, demokratyzacji władzy, uwłaszczenia chłopów, którzy biorą udział w walkach wyzwoleńczych

2. Międzywojenna myśl zachodnioeuropejska i polska

§ 8. DEMOKRACJA I LIBERALIZM A KOMUNIZM I FASZYZM: (str. 309)

1. Charakterystyka okresu 1918-1945: (str. 309)

1. konflikty polityczne i społeczne:

Traktat wersalski z 1919 roku kończył okres brutalnej wojny światowej, która pochłonęła wielomilionową szerzę ofiar. Nie spełnił on jednak pokładanych w nim nadziei na zapewnienie długotrwałego pokoju, jak wiadomo po dwudziestu latach wybuchł jeszcze straszniejszy w skutkach konflikt światowy. Przyczyn kruchości traktatu było wiele, najistotniejsza tkwiła w zmianach jakie zaszły po I wojnie światowej (zmiany te były z kolei źródłem konfliktów narodowościowych, społecznych i politycznych).

• najistotniejsze skutki I wojny światowej:

• europejskie mocarstwa kolonialne (Anglia, Francja, Niemcy) utraciły na znaczeniu międzynarodowym - ich miejsce zaczęły zajmować Stany Zjednoczone

• wojna nie rozwiązała większości problemów, dla których wybuchła

• stała się przyczyną ogromnego zniszczenia i związanego z tym kryzysu gospodarczego

• umożliwiła ruchom robotniczym urzeczywistnienie idei rewolucyjnych

• doprowadziła do ogromnych zmian na mapie politycznej Europy - to z kolei miało decydujące znaczenie dla wybuchu drugiej wojny światowej

Po wojnie dało się odczuć narastające konflikty społeczne i ustrojowe, których odzwierciedleniem stał się kryzys ustroju liberalno-demokratycznego (większość nowopowstałych, jak i już istniejących państw zaczęło przyjmować demokratyczne konstytucje, tworzyć organizacje reprezentacji społecznej, itd., wszystko to jednak musiało ulec większym ograniczeniom ze strony państwa - tworzenie państw totalitarnych i autorytarnych). Warto wspomnieć, że okres międzywojenny to czas ogromnej aktywności społecznej, politycznej i ekonomicznej mas, który zaczynały jednak podlegać istotnym manipulacjom ze strony zręcznych demagogów (Lenin, Stalin, Hitler, itd.).

2. klimat intelektualny:

Okres międzywojenny charakteryzował się wielkim rozwojem intelektualnym i naukowym (nastąpił potężny krok w różnych dziedzinach nauki - Einstein, Planck, Bohr, Rutheford, itd.), to z kolei prowadziło ludzi do rewizji poglądów dotyczących świata, człowieka i w konsekwencji państwa i prawa.

• cechy szczególne klimatu intelektualnego tego okresu:

• płynność

• niepewność

• zmienność

• subiektywizm

• obraz człowieka, postrzegany dotąd jako wizerunek optymistyczny i racjonalny, został podważony - człowiek to istota irracjonalna, rządzona przez popędy i podświadomość

• cechą charakterystyczną była mnogość szkół filozoficznych (pluralizm nurtów i wątków myślowych)

• bujnie rozwijała się literatura i sztuka

2. Postępy i kryzys idei liberalno-demokratycznych do 1945 roku: (str. 312)

1. demokracja w okresie międzywojennym:

• w początkach wieku XX doktryna liberalna była postrzegana już nie tylko jako przewodnia idea kapitalizmu, stała się również promotorem demokracji politycznej (liberałowie zaczęli angażować się w walkę o równość praw wyborczych, emancypacji kobiet, o utrzymanie pokoju, itd.)

• po I wojnie światowej zaczęto wprowadzać w wielu krajach ideę ustroju liberalno-demokratycznego, jednakże z coraz częściej z krytyką zaczęli występować jego przeciwnicy

• na rzecz demokracji najczęściej występowali zwolennicy pozytywizmu prawniczego (optowali za pluralizmem politycznym, równością praw, kompromisem, itd.)

• mniejszą sympatię dla demokracji miał Max Weber (18964-1920, niemiecki uczony, współtwórca konstytucji weimarskiej, znany socjolog i działacz polityczny), uważał, że w praktyce nie istnieją czyste typy legitymizacji władzy, twierdził, że jedynie partie posiadające charyzmatycznego przywódcę mogą liczyć na silne poparcie społeczne, natomiast politycy parlament traktują jako miejsce gry politycznej - miejsce realizacji własnych partykularnych interesów. Weber przeczuwając niebezpieczeństwa grożące demokracji nawoływał polityków do poczucia odpowiedzialności i kierowania się etyką.

• liberalizm socjalny (socjoliberalizm): była to koncepcja uznająca co prawda wiele założeń „tradycyjnego” liberalizmu, ale także krytykująca wiele jego rozwiązań (odrzucano np. ideę państwa „stróża nocnego”). Teoretykiem tej koncepcji był Leonard Hobhouse (1861-1929, socjolog, angielski działacz związków zawodowych), aprobował on liberalną koncepcję wolności, jednakże uważał, że nie może być ona wsparciem dla egoizmu, twierdził, iż właściwie nie ma wolności bez ograniczenia jej przez prawo, a warunkiem wolności w prawie jest równość wobec prawa. Własność uważał za niezwykle ważne prawo dla jednostki, podkreślał jednak, że należy przywrócić jej społeczne pojęcie (własność nie jest nadawana przez naturę, ale jej istnienie uwarunkowane jest od odpowiednich instytucji społecznych). Liberalizm socjalny, stanowił próbę odejścia od klasycznego liberalizmu indywidualistycznego do większego zharmonizowania indywidualnych wysiłków, odejścia od bezwzględnej wolnej konkurencji na rzecz wolności współpracy i harmonijnego rozwoju. Taka postać liberalizmu najczęściej pojawiała się po okresach zmożonych konfliktów narodowych, czy społecznych, miała stanowić alternatywę dla rozwijającej się idei socjalizmu.

3. Ideologia komunizmu - leninowska wersja marksizmu: (str. 317)

1. Włodzimierz Iljicz Uljanow - Lenin: (1870-1924), jeden z najważniejszych ideologów socjalizmu, urodził się w Symbirsku, w rodzinie urzędnika, jego brat - Aleksander, został powieszony za udział w spisku na życie cara Aleksandra II; Lenin ukończył eksternistycznie studia prawnicze, był jednym z założycieli Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, swoją działalność rozpoczynał jako ortodoksyjny socjaldemokrata, przeciwstawiający się poglądom antyrewolucyjnym, doprowadził do rozłamu w partii i utworzenia (1918) partii komunistycznej (bolszewickiej); Lenin był przede wszystkim praktykiem, jego uogólnienia i formuły teoretyczne najczęściej powstawały przy okazji walk politycznych, był autorem wielu elementarnych tez ugruntowujących ruch robotniczy

• poglądy Lenina:

1. Lenin a marksizm:

• przez całe życie podkreślał, że jest wierny rewolucyjnej teorii Marksa (krytykował wszystkich, którzy nie uznawali jego interpretacji marksizmu)

• uważał, że koncepcja rewolucji w Rosji nie jest sprzeczna z teorią marksizmu, zgodnie z którą socjalizm miał być etapem możliwym do osiągnięcia dopiero w warunkach rozwiniętego, dojrzałego kapitalizmu

• „wierzył” w istnienie kapitalizmu w Rosji, co miało być, wg niego, podstawą dla rewolucji

• Lenin udowadniał, że w początkach XX wieku kapitalizm ostatecznie wkroczył w imperialistyczną fazę rozwoju, a argumentami miały być:

1. koncentracja produkcji i monopole

2. nowa rola banków, które zaczęły współdecydować o produkcji

3. rozwój kapitału finansowego i zastąpienie typowego dla kapitalizmu konkurencyjnego eksportu towarów przez eksport kapitałów, typowy dla monopoli

4. stworzenie rynku światowego i międzynarodowych karteli, walka o podział sfer wpływów i rynków między wielkimi mocarstwami

5. ogromny wzrost znaczenia państwa w funkcjonowaniu imperialistycznych monopoli

• postulował walkę zarówno z imperializmem jak i kapitalizmem

• zaciekle bronił filozoficznych tez Marksa, zwłaszcza tych o materializmie (cel Lenina był jeden, obalić wszelką krytykę i wątpliwości jego ideowych przeciwników, co do zasadności jego interpretacji marksizmu)

• mimo deklarowanej wierności marksizmowi Lenin dokonał istotnych zmian w teorii Marksa i Engelsa, dotyczyło to w pierwszym rzędzie rozumienia roli partii i relacji między partią a klasą robotniczą

2. leninowska koncepcja partii:

• Lenin poddawał krytyce wszelkie przejawy reformizmu w partiach socjaldemokratycznych i robotniczych (odrzucał również koncepcję samoświadomości klasy robotniczej)

• świadomość proletariacka i rewolucyjna klasy robotniczej, wg niego, musi zostać wniesiona do mas przez tych, którzy znają teoretyczne założenia marksizmu, a mogą nimi być tylko świadomie zorganizowani rewolucjoniści, bez względu na ich społeczne pochodzenie (przywódcza rola „wybitnych” i charyzmatycznych jednostek)

• organizacja partii, głosił, winna być oparta na zdeterminowanych, zawodowych rewolucjonistach, poddanych dyscyplinie i gotowych do poświęceń (struktury partii nie powinny być demokratyczne, a oparte wyłącznie na wewnętrznej dyscyplinie)

• taki pogląd, na organizację partii, doprowadził w rosyjskim ruchu socjaldemokratycznym do rozłamu na mienszewików (opowiadających się za demokratyzacją partii) i bolszewików (opowiadających się za koncepcją Lenina)

• partie typu bolszewickiego stały się obowiązującym modelem dla ruchu komunistycznego nie tylko w państwach obozu socjalistycznego, ale i na całym świecie

3. rewolucja proletariacka i warunki jej powodzenia:

• Lenin uważał rewolucję proletariacką za nieuchronną i nieuniknioną, zwalczał reformistów i rewizjonistów, którzy sądzili, że sprawa rewolucji w Rosji jest odległa ze względu na mglisty rozwój kapitalizmu

• początkowo aprobował ideę rewolucji burżuazyjno-demokratycznej popartej przez ruch socjaldemokratyczny, której rezultatem powinna być dyktatura proletariatu i chłopstwa (sojusz z chłopstwem Lenin uznawał za etap przejściowy)

• za drugie źródło poparcia i wzmocnienia dążeń rewolucyjnych uważał Lenin ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego (jednakże nie aprobował wszystkich żądań narodów uciskanych przez carat do samostanowienia)

• trzeci element wysunięty przez Lenina to postulat wykorzystania I wojny światowej i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji, głosił, że wojna to skutek imperialistycznej polityki, a zatem obowiązkiem ruchu robotniczego powinno być zwalczanie wojny, jednak nie hasłami pacyfistycznymi, ale wznieceniem wojny domowej i rewolucji (Lenin propagował koncepcję „wojny jako kontynuatorki polityki innymi środkami”, bronił również wszelkich przejawów zbrojnej ekspansji ruchu robotniczego na inne kraje - rewolucja światowa)

4. Lenin o dyktaturze proletariatu, państwie i prawie:

• zagadnieniami dotyczącymi państwa i prawa Lenin zajął się w okresie kryzysu politycznego, przewidywał wiodącą rolę partii bolszewickiej

• analizował niemal wszystkie wypowiedzi Marksa i Engelsa dotyczące państwa i prawa

• Lenin obstawał przy ujmowaniu państwa wyłącznie jako instytucji klasy panującej:

1. państwo jest produktem i przejawem nieprzejednanego charakteru przeciwieństw klasowych

2. państwo jest to specjalna organizacja siły, organizacja przemocy w celu dławienia jakiejś klasy (każde państwo jest dyktaturą, bez względu na formę sprawowania władzy

• logiczną konsekwencją było stwierdzenie, że komunizm musi oznaczać - skoro jest on zniesieniem przeciwieństw klasowych - także zniesienie państwa (Lenin przewidywał, że w społeczeństwie nie będzie odrębnych organów władzy, nie będzie także prawa, gdyż przestrzeganie elementarnych norm zostanie wymuszone przez spontaniczny przymus społeczny)

• nowością w poglądach Lenina było rozwinięcie idei dyktatury proletariatu (miała ona stanowić okres przejściowy między kapitalizmem a komunizmem):

1. twierdził, że dyktatura proletariatu nie może się posłużyć starą formą państwa, nie może być pogodzona z parlamentaryzmem, z zasadą podziału władz, z powszechnym prawem wyborczym i z równością wobec prawa

2. domagał się szczególnej roli dla rad delegatów, zmiany armii na siłę zbrojną ludu

3. akcentował z jednej strony konieczność zburzenia startej, biurokratycznej machiny, z drugiej podkreślał, że kontrola i ewidencja to filary państwa proletariatu

4. uważał, że dyktatura proletariatu jest zarazem „prawdziwą” demokracją, gdyż jest władzą większości sprawowaną przeciw mniejszościom wyzyskiwaczy (krytykował koncepcje demokracji burżuazyjno-liberalnej)

5. dyktatura proletariatu, wg niego, powinna istnieć tak długo, jak długo istnieje kapitalizm

6. nie ukrywał, że dyktatura proletariatu w praktyce oznaczać będzie dyktaturę partii komunistycznej

5. spadkobiercy leninizmu:

1. Józef Wissarionowicz Dżugaszwili - Stalin: (1879-1953)

• poglądy Stalina:

• zaciekły wróg Trockiego, dążył do pełnego przejęcia władzy w partii bolszewickiej (1928 r.), Stalin sam niewiele wniósł własnych idei do spuścizny leninowskiej

• system stworzony przez Stalina - stalinizm - to przede wszystkim totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca partia zmierzała do kontrolowania nie tylko gospodarki, nie tylko zewnętrznych aspektów życia, ale usiłowała wprowadzić także kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię

• ideową nowością było ogłoszenie przez Stalina tezy o „możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju” - koncepcja ta służyła głównie do rozgrywek politycznych toczonych na szczytach władzy

• opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w celu przyspieszenia industrializacji

• Stalin wysuwał jeszcze jedną tezę, a mianowicie głosił, że w miarę postępów w budowie socjalizmu, następuje zaostrzenie walki klasowej (ta koncepcja umożliwiła mu na ideologiczne uzasadnienie brutalnych czystek partyjnych)

• opowiadał się za jedynie obowiązującą wersją marksizmu, którą nazwał „marksizmem-leninizmem” („sprofanowana wersja ideologii Marksa i Lenina”)

2. Leon Dawidowicz Bronstein - Lew Trocki: (1879-1940)

• poglądy Trockiego:

• powołując się na dziedzictwo Lenina - głosił teorię rewolucji permanentnej (jego zdaniem rewolucja proletariacka nie miała szans zwycięstwa bez przerodzenia się w rewolucję światową)

• miał podobny stosunek do dyktatury i roli państwa co Stalin

• jako polityczny przeciwnik Stalina musiał emigrować z Rosji

4. Ideologia faszyzmu: (str. 328)

1. wieloznaczność terminu „faszyzm”:

• termin ten wszedł do języka politycznego Europy i świata jako nazwa oznaczająca ruch polityczny, założony w 1919 r. przez Benito Mussoliniego (1883-1945), włoskiego dziennikarza, byłego socjalistę

• Mussolini po zakończeniu I wojny światowej założył Fasci di Combattimento (Związki kombatanckie, słowo „fascio” znaczy związek, wiązka, dlatego też symbolem stał się pęk rózg liktorskich)

• po przejęciu władzy przez działaczy związku terminu „faszyzm” używano dla określenia programu i ideologii tego ruchu, a także dla oznaczenia ustroju politycznego Włoch

• przymiotnik „faszystowski” służył do oznaczania podobnych do włoskiego ruchów politycznych m.in. niemieckiego nazizmu

2. ruchy faszystowskie:

Po I wojnie światowej zaczęły pojawiać nowe partie - organizacje polityczne, mające na celu reprezentację interesów ogółu (narodu, państwa, itd.).

• cechy charakterystyczne partii faszystowskich:

• zmierzały one do tego by stać się partiami masowymi, powszechnymi

• ich organizacja była ściśle hierarchiczna i oparta na ścisłej dyscyplinie partyjnej (uniformizm)

• posiadały często oddziały zbrojne (tzw. bojówki)

• najważniejszą ich cechą był fakt, iż całe swoje istnienie opierały na autorytecie i uznaniu charyzmatycznej pozycji swego przywódcy

• skład społeczny tych ruchów (partii, organizacji, itd.) nie pozwala ich jednoznacznie zaklasyfikować (nie były to partie klasowe, w ich skład wchodzili reprezentanci wszystkich grup społecznych) - wszystkich członków łączyło rozczarowanie rezultatami zakończonej wojny i postanowieniami traktatu wersalskiego

• istotnym elementem tych ruchów był fakt, że ogromną liczbę członków stanowili żołnierze, którzy po demobilizacji nie mogli znaleźć dla siebie pracy ani uzyskać odpowiedniej dla ich ambicji pozycji społecznej

• partie faszystowskie miały stanowić alternatywę dla partii komunistycznych

• przykłady partii: NSDAP, Węgierski Ruch Narodowosocjalistyczny, rumuński Legion Michała Archanioła, belgijska REX, polski ruch Obóz Narodowo-Radykalny

3. ideologia faszyzmu - ogólna charakterystyka i źródła:

Faszyści mieli świadomość ogromnej wagi swej ideologii, programu politycznego, stylu życia, itd. Podobnie wypowiadali się na tematy dotyczące gospodarki, kanonów estetycznych, niechętnie natomiast zajmowali się kwestiami teoretycznymi, woleli realizować tzw. „filozofię czynu”. Faszyści gardzili pojęciem prawdy w sensie zgodności z obiektywną rzeczywistością, prawdą dla nich było przede wszystkim to, co się czuje, w co się wierzy (powrót do pewnych koncepcji romantyzmu). Jak wiadomo w organizacjach faszystowskich ogromną rolę odgrywali przywódcy, to właśnie do nich należało tworzenie ideologii, hierarchii wartości i celów, które partia powinna osiągnąć.

• źródła faszystowskich ideologii:

• faszyści odwoływali się m.in. do dziewiętnastowiecznych nurtów myślowych i ideologii (koncepcje nacjonalizmu, rasizmu i darwinizmu społecznego, romantyzmu politycznego)

• odwoływali się do filozofów, np. Hegla, Nietzschego, rasistów, np. Chamberlaina i Marrema

• istotnym źródłem dla faszystowskiej ideologii były historyczne odniesienia, m.in. do starożytnego Rzymu, pragermańskich zwyczajów i wierzeń i historycznych zwycięstw nad „odwiecznymi wrogami”, itp.

• negacje faszystowskie:

• faszyści odrzucali m.in. zasady, które tkwiły u źródeł liberalizmu (indywidualizm, racjonalizm, równość ludzi, liberalizm gospodarczy, pluralizm polityczny, itd.)

• totalnie krytykowali marksizm, komunizm i socjalizm

• krytyce poddawano wszelkie przejawy indywidualizmu (uważano, że jednostka jest niczym wobec narodu, państwa, sprzeciwiano się koncepcjom umowy społecznej)

• faszyści głosili pochwałę elit, a miernikiem ich wyróżniania miały być zasługi dla państwa i narodu (skrajny antyegalitaryzm)

• ostrej krytyce poddawano także idee humanizmu i pacyfizmu, wyśmiewając je i uznając za wyraz słabości

• demokrację faszyści pojmowali jako wynalazek rewolucji francuskiej, głosili że jest ona niezgoda z naturą, podobnie jak parlamentaryzm („parlament to skupisko miernot” - A. Hitler)

2. nacjonalizm, rasizm, antysemityzm:

• wspólnym elementem ideologii faszystowskich jest nacjonalizm, a więc ideologia głosząca wyższość własnego narodu nad pozostałymi (zasadą etyczną nacjonalizmu jest wszystko to, co jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi

• w przypadku faszyzmu nacjonalizm przybierał najbardziej skrajną, szowinistyczną formę: połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami

• charakteryzował się również ogromnym rasizmem i antysemityzmem (podstawy ideologiczne obu nurtów zostały zaczerpnięte od XIX-wiecznych twórców i propagatorów rasizmu; istotą faszystowskiego rasizmu było uznanie, że rasa „wyższa” ma moralne prawo do panowania nad niższymi rasami, gdyż z natury swej rasy ma monopol na prawdziwą kulturę, moralność, itd.; rasizm w ruchach faszystowskich występował z różnym nasileniem i natężeniem; często odwoływano się do tzw. więzów krwi całego narodu - na bazie tego budowano wspólnotę duchową narodu; skrajność faszystowskiego rasizmu przejawiała się przede wszystkim w chęci fizycznego zniszczenia „rasowych wrogów”)

3. darwinizm społeczny i pochwała wojny:

• darwinizm społeczny to nic innego niż przeniesienie na życie społeczne odkryć Darwina

• zasady darwinizmu społecznego faszyści przywoływali dla usprawiedliwienia krytyki demokracji, egalitaryzmu, własnej zaborczości i dążeń do hegemonii nad innymi

• faszyści głosili pochwałę wojny, kult tężyzny fizycznej i przemocy, gloryfikowali człowieka nadprzeciętnego i odważnego (odwoływano się przy tym do „naukowych” uzasadnień)

• głosili również pochwałę „płodnej a dobroczynnej” nierówności ludzi, twierdząc, że równość to ideał dla ludzkich miernot

4. program społeczny faszyzmu:

• faszyści odwoływali się (co przyczyniło się do ich popularności) do haseł sprawiedliwości społecznej (np. krytyka liberalizmu ekonomicznego rodzącego nierówności ekonomiczne obywateli, głoszenie haseł zniesienia podziałów klasowych, wprowadzenie własności państwowej, rozwój pomocy społecznej, oświaty, likwidacja bezrobocia, wyzysku gospodarczego)

• warto pamiętać, że faszyści nie czynili zamachów na własność prywatną (z wyjątkiem własności „rasowych wrogów”), jednakże faszystowskie państwo nie było „nocnym stróżem”

• wiele z socjalnych postulatów faszyści nie zrealizowali, miały one raczej charakter deklaratoryjny i demagogiczny

5. państwo, dyktator i prawo:

• faszystowska koncepcja państwa była urzeczywistnieniem faszystowskich poglądów - państwo miało być totalne i wszechobecne, oznaczało to dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa

• szczególną rolę w państwie, co oczywiste, miał mieć przywódca partii - wódz, który stał ponad państwem, narodem i prawem

• postulowano monopartyjność i likwidację wszystkich organizacji politycznych przeciwnych faszyzmowi (likwidacja opozycji)

• państwo faszystowskie jest państwem nieustannej kontroli światopoglądowej, zmierza do pełnego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli (wychowanie obywateli, określenie kanonów estetycznych, moralnych, modelu rodziny, itp.)

• prawo było pojęciem względnym - tworzono je w zależności od bieżących potrzeb wodza

6. dyskusja nad istotą i przyczynami faszyzmu: (str. 336)

5. Doktryny autorytarne: (str. 338)

W okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne, bazujące jak pozostałe na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym.

• cechy charakterystyczne doktryn autorytarnych:

• głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki

• przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza

• od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa

• wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu

• autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych

• zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo)

• przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Austria za E. Dollfussa, Portugalia za Salazara, Turcja za K. Atatürka

6. Kościół katolicki wobec problemów politycznych i społecznych pierwszej połowy XX wieku: (str. 339)

1. Kościół a procesy laicyzacji i demokratyzacji:

Społeczna koncepcja „uwspółcześnienia” Kościoła, zapoczątkowana przez Leona XIII, została podjęta z całą konsekwencją dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku. Następcy Leona XIII (Pius X, Benedykt XV, Pius XI, Pius XII), zasiadający na Tronie Piotrowym w pierwszej połowie wieku, nie zawsze przyjmowali stanowisko zgodne z wytycznymi wielkiego poprzednika (wiąże się to prawdopodobnie z burzliwymi i gwałtownymi zmianami, jakie zachodziły na ich oczach w Kościele i społeczeństwach wielu krajów).

• najistotniejsze problemy Kościoła w I połowie XX wieku:

• gwałtowna laicyzacja życia politycznego, połączona z upowszechnieniem się republikańskich i demokratycznych form państwa (np. koncepcje rozdziału kościoła od państwa)

• ostra walka z religią władz radzieckich w ZSRR

• ruch modernistyczny w Kościele (moderniści kwestionowali monopol Kościoła na interpretację zasad wiary, podważali hierarchiczność)

Kościół w różny sposób walczył z zaistniałymi problemami (reforma prawa kanonicznego za Piusa X, encykliki zakazujące lub ograniczające działalność polityczną katolików bez zgody kościoła, tworzenie organizacji społecznych zrzeszających katolików, np. „Akcja Katolicka”, itp.).

2. nauka Kościoła o komunizmie i faszyzmie: (str. 341)

3. encyklika „Quadragesimo Anno”:

• jedna z najważniejszych encyklik okresu międzywojennego wydana przez Piusa XI w 1931 r.

• papież potwierdził w niej, że rozważając ustrój sprawiedliwości społecznej należy wyrzekać się zarówno indywidualizmu, jak i kolektywizmu (krytykował zarówno elementy kapitalizmu, np. wyzysk, jak i socjalizmu, np. koncepcje własności społecznej)

• formułował zasadę subsydiarnej roli państwa w sferę ekonomiki

• Pius XI opowiadał się za korporacjami, stanami zawodowymi, jako formami organizacji społeczeństwa

3. Myśl zachodnioeuropejska i polska po II wojnie światowej

1. Od rywalizacji systemów do idei jedności kontynentów: (str. 345)

1. ład jałtański i jego załamanie - 1945-1989:

Druga wojna światowa, jak powszechnie wiadomo, odcisnęła poważne piętno na historii XX wieku, pośrednio stała się również przyczyną nowego ładu Europy i świata. Ustalony w Jałcie i Poczdamie powojenny porządek regulował dokładnie podział wpływów pomiędzy dwa supermocarstwa: USA i ZSRR. Natomiast rok 1989 jest formalnie przyjmowany za rok destrukcji ustroju komunistycznego w państwach bloku socjalistycznego.

Państwa Europy Środkowowschodniej znalazły się pod bezpośrednią kontrolą Związku Radzieckiego, narzucano im socjalistyczny ustrój, wprowadzano gospodarkę planowo-rozdzielczą, urzeczywistniano „radziecką (stalinowską) koncepcję państwa”.

Okres od 1945 do 1989 roku charakteryzował się ogromną rywalizacją USA i ZSRR o hegemonię nad światem, dochodziło do licznych konfliktów politycznych, „walk” wywiadów, istniało ogólne poczucie narastającego napięcia („zimna wojna”). To, że nie doszło do zbrojnej konfrontacji między mocarstwami należy zapewne zawdzięczać groźbie nuklearnej zagłady. Był to również okres „rywalizacji” między ustrojami polityczno-gospodarczymi, między socjalizmem i liberalizmem, między gospodarką planową, a kapitalistyczną.

2. rozwój nauki i techniki: (str. 346)

2. Krytyka totalitaryzmu jako teoretyczna podstawa ideologii demokratycznych: (str. 348)

1. pojęcie totalitaryzmu:

• totalitaryzm przeciwstawiany był pluralizmowi, rządom demokratycznym, liberalizmowi

• termin został wprowadzony przez włoskich faszystów i dotyczył państwa totalnego, totalitarnego, „wszechobejmującego”, był uznawany za XX-wieczną dyktaturę, jak dotąd wcześniej nieznaną

• przymiotnik totalitarny odnoszono zarówno do państw faszystowskich, jak i do państw „realnego socjalizmu” (z jednej strony charakteryzowano państwo totalitarne jako państwo „ideologiczne”, dążące do kontroli nad całokształtem aktywności jednostki ludzkiej w imię określonej ideologii, z drugiej strony podkreślano fikcyjność ideologii i akcentowano określone struktury i mechanizmy sprawowania władzy)

• rozmaicie interpretowano przyczyny totalitaryzmu:

~ amerykański politolog, N. S. Timasheff, definiował go jako cechę państwa, polegającą na nieograniczonym rozszerzeniu funkcji państwa

~ niemiecki historyk, H. Buchheim, definiował go jako reżim chcący ukształtować człowieka na obraz własnej doktryny, zakładający i dążący do totalnej kontroli jego myśli

~ C. J. Friedrich i Z. Brzeziński definiowali społeczeństwo totalitarne, w którym:

1. istnieje oficjalna ideologia, składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji (musi być ona biernie akceptowana przez ludzi)

2. istnieje jedna masowa partia, z liderem na czele

3. występuje kontrolny monopol takiej partii nad wszelkimi siłami zbrojnymi

4. wszelkie media są pod ścisłym nadzorem ze strony władzy

5. występuje system terrorystycznej kontroli policyjnej, skierowanej zarówno wobec „wrogów”, jak i ludności państwa

6. istnieje centralnie zarządzana gospodarka i kontrola nad nią

2. Hanna Arendt: (1906-1975), filozof, uczennica Karla Jaspersa, wielka moralistka XX wieku, urodzona w Hanowerze, autorka m.in.: „Korzeniu totalitaryzmu”, „O rewolucji”, „Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła”.

• poglądy Arendt:

• określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury

• twierdziła, że istotą totalitaryzmu jest całkowite odrzucenie prawa, zastąpionego przez dynamikę ruchu totalitarnego

• terror jest irracjonalny - istnieje sam dla siebie

• wg niej, źródeł totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, wreszcie - w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych, ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym

• niezrealizowanie wszystkich postulatów rewolucji burżuazyjnej, Arendt również zaliczyła do przyczyn totalitaryzmu

3. Karl Popper: (1902-1994), filozof związany z pozytywistyczną szkołą wiedeńską, autor głośnej pracy „Logika odkrycia naukowego”, a także „Społeczeństwa otwartego”, „Nędzy historyzmu”.

• poglądy Poppera:

• krytycznie odniósł się do poglądów filozoficznych, społecznych i politycznych Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa (zarzucał im stworzenie systemów, opartych na założeniu, iż historia ma obiektywny sens, inaczej cel, który można poznać naukowo)

• źródeł totalitaryzmu upatrywał w wierze w istnienie takiego sensu historii - „ci którzy go znają, uzurpują sobie prawo do stworzenia totalitarnego społeczeństwa, kontroli nad całością życia społecznego

• występował w obronie społeczeństwa otwartego, czyli takiego społeczeństwa, które uznaje różnice między faktami a wartościami, uznaje możliwość błędu w każdej teorii - społeczeństwo otwarte dopuszcza istnienie różnych zdań i poglądów (zgodnie z zasadą: „ja mogę się mylić, ty możesz mieć rację, i wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy”), jest ono oparte na ustroju demokratycznym

• odrzucał wszelki profetyzm społeczny („prorokowanie społeczne”) - wg niego prowdzi on ludzi do zniewolenia w imię utopijnych wizji

4. Raymond Aron: (1905-1983), francuski socjolog i politolog, jeden z wybitnych krytyków totalitaryzmu, autor m.in. „Etapów myśli socjologicznej”, „Opium intelektualistów”, „Demokracja i totalitaryzm”.

• poglądy Arona:

• krytykował utopijny charakter marksizmu - „globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów”

• popierał ideę o konwergencji (zbieżności) społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego, konsumpcyjnego i wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej („wolność od biedy” jego zdaniem miała odciągnąć ludzi od ideologii utopijnych)

• był zagorzałym zwolennikiem demokracji, wolności formalnych (słowa, prasy, osobistej, politycznej), twierdził, że problemem XX wieku jest deprecjonowanie owych wartości)

5. polityczna funkcja krytyki totalitaryzmu:

• krytyka totalitaryzmu była zarazem krytyką ideologii utopijnych, faszystowskich i komunistycznych

• krytyka konstruktywnie wpływała na szerzenie wartości pluralizmu politycznego i społecznego, znaczenia jednostki ludzkiej

• była ona obroną demokracji, wolnego rynku, wolności politycznej, itd.

3. Ideologia komunizmu powojennego: (str. 352)

1. doktryna „realnego socjalizmu”:

• ideologia socjalizmu nie ograniczała się jedynie do kontynentu europejskiego, objęła ona również swym zasięgiem wiele państw świata

• w 1977 roku ogłoszono oficjalnie, że w ZSRR zbudowano zręby komunizmu, a ustrój państw tzw. satelickich określano mianem „realnego socjalizmu”

• oficjalną doktryną pozostawał nadal marksizm-leninizm, jednakże ideologia komunizmu przestała być wyznacznikiem polityki partii rządzącej, raczej stała się fasadą, umożliwiającą rządy partii

• rządzące partie komunistyczne tolerowały niektóre zachowania obywateli, jawnie sprzeczne z obowiązującą ideologią, jeżeli te nie zagrażały ich władzy (ogromny relatywizm rządzących)

• w państwach „realnego socjalizmu” nie wolno było dyskutować nad zasadnością ideologii, podważać autorytetu partii (widać zatem ewidentnie, że elicie rządzącej bardziej zależało na utrzymaniu się przy władzy, aniżeli na rzeczywistym działaniu na rzecz komunizmu - „dawni rewolucjoniści stali się obrońcami korzystnego dla nich status quo”)

• po śmierci Stalina prysł mit o jedności ruchu komunistycznego, jedynie wiodącą rolę uzurpował sobie ZSRR

2. eurokomunizm:

Doktryna eurokomunizmu była wyrazem ewolucji zachodnioeuropejskiego ruchu komunistycznego, do którego należały m.in.: Francuska Partia Komunistyczna i Włoska Partia Komunistyczna - odgrywały one bardzo istotną rolę w swoich państwach. Początkowo partie te realizowały radziecką koncepcję socjalizmu, powołując się na Marksa i Lenina. Stosunkowo szybko jednak przyszło załamanie takiej koncepcji, zwłaszcza po radzieckiej interwencji na Czechosłowację.

• cechy eurokomunizmu:

• miała być to doktryna, która miała umożliwić komunistom zachodnim wejście na scenę polityczną nie tylko w charakterze partii opozycyjnych, ale i przyjęcie odpowiedzialności za rządy

• takie podejście wymagało odejście od skostniałego marksizmu-leninizmu

• twórcami tej doktryny byli m.in.: Francuz - G. Marchais, Włoch - E. Berlinguer, Hiszpan - S. Carillo, jej początki sięgają 1974 roku

• eurokomuniści odrzucali ideę dyktatury proletariatu i akceptowali zasady demokracji (wolność polityczna, rządy parlamentarne, zachowanie praw obywatelskich, itd.)

• propagowali solidarność wszystkich klas, rezygnując z hasła walki klas

• programowym novum eurokomunizmu było odstąpienie od wymogu jedności światopoglądowej członków partii (zarzucono propagowanie ateizmu, uznano pluralizm i swobodę religijną), pozostawiono koncepcję rozdziału Kościoła od państwa

• odrzucono oficjalnie leninizm, a marksizm uznano za teorię, która winna być twórczo rozwijana, a nie traktowano jako doktryna

• eurokomuniści odchodzili również od idei całkowicie upaństwowionej i centralnie sterowanej gospodarki (państwo ma ograniczać się do kontroli nad wielkimi i kluczowymi przemysłami)

• doniosłym punktem było odżegnanie się eurokomunizmu od idei, że państwo radzieckie jest naturalnym przywódcą światowego ruchu komunistycznego

• wiele z poglądów eurokomunistów zostało zaczerpnięte od postulatów europejskich socjaldemokratów

3. chiński wariant komunizmu - maoizm: (str. 355)

4. Marksizm jako teoria intelektualistów: (str. 356)

1. szkoła frankfurcka:

• cechy charakterystyczne:

• była to szkoła skupiająca grono intelektualistów, niekoniecznie zaangażowanych politycznie, którym bliskie były koncepcje lewicowe, potępiali oni jednak leninizm i struktury państwa komunistycznego

• nazwa pochodzi od grupy uczonych skupionych w Instytucie Badań Społecznych - pierwszym kierownikiem był Carl Grünberg

• szkoła ta przyjmowała marksizm jako metodę badawczą, zajmowano się w niej kwestiami alienacji, zwłaszcza alienacji pracy

• najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły byli m.in.: Erich Fromm, Max Horkheimer, Theodor Wiesengrund Adorno

2. teoria krytyczna:

Teoria krytyczna nie jest dziełem jednego filozofa, jakkolwiek najwięskzy udział w jej sformułowaniu miał Max Horkheimer.

• poglądy Horkheimera:

• podstawowym problemem postawionym przed teorią krytyczną był problemem związku bazy i nadbudowy

• punkt wyjścia był taki, że klasa robotnicza jest podmiotem historii, ale tej roli nie spełnia automatycznie - bowiem wielu robotników, wbrew obiektywnym interesom klasowym, popiera nazizm, faszyzm, a także system amerykański

• ostatecznie podkreślał funkcję nadbudowy i jej wpływ na bazę (formułowanie teorii, samo w sobie jest krytyką istniejącego świata i służy człowiekowi do jego przeobrażenia - innymi słowy - ideologia ma istotny wpływ na postępowanie człowieka)

3. Herbert Marcuse: (1898-1980), filozof niemiecki, wykładał m.in. na Harvardzie i Columbii, autor licznych prac: „Rozum i rewolucja”, „Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego”.

• poglądy Marcusea:

• duży wpływ na jego poglądy odegrały koncepcje Marksa, zwłaszcza te o dotyczące alienacji, rozumianej jako wyobcowanie prawdziwej istoty człowieka

• zastanawiał się nad istotą człowieczeństwa - doszedł do wniosku, że być człowiekiem znaczy być wolnym (ta koncepcja pozwalała mu na podjęcie krytyki społeczeństwa, zniewalającego, tłumiącego ludzkie dążenia)

• Marcuse uważał, że cywilizacja społeczeństwa przemysłowego czyni z ludzi automaty, konsumentów i producentów niezdolnych do uświadamiania sobie własnych, ludzkich potrzeb (porównał to społeczeństwo do totalitaryzmu - jest to totalitaryzm technologiczny)

• krytykował również, w równym stopniu, państwo komunistyczne

• wzywał do rewolucji, która zniesie system zniewolenia, dając jednostkom „egzystencję uspokojoną”, jej awangardą miała być tzw. „nowa lewica” - młodzież i elity intelektualne, które pociągną za sobą proletariat

• Marcuse na równi czerpał ze spuścizny ideowej Marksa, Hegla i Freuda (jego filozofia jest eklektyczna i niekiedy niejasno formułowana)

4. Jürgen Habermas: (ur. 1929), niemiecki autorytet moralny i naukowy, jest przykładem poszukiwania filozofii niepozytywistycznej, ale i nie operującej schematami marksistowskimi, takimi jak baza i nadbudowa, autor dzieła pt. „Po Marksie”.

• poglądy Habermasa:

• z teorii krytycznej przejął ideę filozofii jako krytyki społecznej sytuacji dominacji (nie wysuwa jednak koncepcji „zniesienia” dotychczasowego społeczeństwa)

• twierdzi, że marksizm nie jest zdolny do formułowania recept na rozwiązanie problemu dominacji, ponieważ wtedy przekształca się w utopię rewolucyjną

• Habermas uważa, że należy zająć się teorią komunikacji (porozumiewania się) - postuluję wprowadzenie warunków do idealnego dialogu

• wysuwając koncepcję komunikacji, Habermas dochodzi do pochwały demokracji, która wg niego umożliwia wprowadzenie owych idealnych warunków do dialogu (ład demokratyczny zakłada m.in. równość wszystkich uczestników „dialogu”, wolność komunikowania się, a także wolność dokonywanych wyborów)

5. perspektywy marksizmu:

• marksizm jako koncepcja rewolucyjnej zmiany świata przeżył się, ale nadal pozostanie w świadomości filozofów i historii myśli politycznej i socjologicznej

5. Teorie konwergencji - alternatywa wobec marksistowskiej teorii rozwoju społecznego: (str. 359)

1. ogólna charakterystyka:

• termin „konwergencja” znaczy tyle, co „upodobniająca, prowadząca do upodobnienia ewolucja”

• koncepcja ta głosi, że rozwój społeczny doprowadzi w przyszłości do powstania nowego systemu społecznego, który nie będzie ani systemem kapitalistycznym, ani socjalistycznym, ale systemem całkowicie odmiennym, choć niekiedy zachowującym pewne cechy każdego z nich (argumentem tej teorii ma być gwałtowny rozwój naukowo-techniczny)

• rozwinięto koncepcję „rewolucji technologicznej”

2. James Burnham: (ur. 1905), amerykański socjolog, w młodości był trockistą, autor książki pt. „Rewolucja menedżerska”.

• poglądy Burnhama:

• wysunął tezę, że we wszystkich państwach dokonała się, bądź dokona się w najbliższej przyszłości wielka rewolucja, której efektem będzie objęcie władzy przez nową klasę - menedżerów czyli kierowników (klasa ta opanuje środki produkcji, nie tyle w wyniku zmiany tytułów własności, ile w wyniku decydowania przez nią o tym, jak te środki zostaną wykorzystane)

• menedżerowie opanują także zarządzanie państwem, są oni bowiem fachowcami, biurokratami, menedżerami polityki (po opanowaniu państwa będą zmierzali do upaństwowienia środków produkcji)

• Burnham uważał, że pochód menedżerów ku władzy rozpoczął się w Rosji w 1917 r., że jego przejawem był faszyzm i nazizm, a także wprowadzenie New Deal w USA

• jego teoria wyraża głęboki pesymizm: „żadna rewolucja socjalistyczna nie miała i nie będzie mieć miejsca, idee socjalizmu posłużyły do utorowania drogi władzy elicie kierowników, tak jak w innych krajach posłużyły ku temu faszyzm i nazizm”

3. wizje społeczeństwa przyszłości. Ocena idei konwergencji: (str. 360)

6. Ewolucja liberalizmu socjalnego; doktryna państwa dobrobytu: (str. 361)

1. przesłanki historyczne:

• pierwsze trzydzieści lat po drugiej wojnie światowej upłynęło pod znakiem popularności idei liberalizmu socjalnego

• istotną przyczyną poszukiwania nowej formuły liberalizmu był związek między rozwojem faszyzmu a kryzysem gospodarki wolnorynkowej w okresie międzywojennym (liberalizm został zmuszony do poszukiwania nowych rozwiązań w obliczu popularności idei socjalistycznych i faszystowskich)

2. doktryna państwa dobrobytu:

• cechy charakterystyczne:

• punktem wyjścia dla teoretyków państwa dobrobytu było twierdzenie, że współczesne państwo kapitalistyczne nie jest państwem - „stróżem nocnym”, nie pozostaje bierne wobec problemów społecznych i gospodarczych, ale przejmuje organizację życia gospodarczego i społecznego i w coraz większym stopniu zmierza do realizacji idei sprawiedliwości społecznej

• różne terminy: państwo dobrobytu, państwo socjalne, państwo świadczące usługi, państwo opatrznościowe

• teoretycy przytaczali historyczne przykłady stopniowego odchodzenia organizacji państwowych od klasycznego modelu państwa liberalnego, np.:

1. reformy w Niemczech doby Bismarcka - obowiązkowe ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa i wypadków przy pracy

2. reformy angielskie z lat 1906-1914 - emerytury dla osób powyżej 70 roku życia, ubezpieczenia jak w Niemczech

3. reformy w USA związane z New Deal (Nowy Ład)

• za zjawiska charakterystyczne dla państwa dobrobytu uznawano:

1. subsydiarną rolę państwa w rozmaitych gałęziach gospodarki (zapobieganie kryzysom, walka z bezrobociem)

2. rozbudowę socjalnej funkcji państwa (ubezpieczenia zdrowotne, społeczne, rodzinne, itd.)

3. realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady „równych szans” (państwo prowadzi aktywną redystrybucję dochodu narodowego)

4. istnienie demokracji politycznej

• główni teoretycy - Gunnar Myrdal, John Kenneth Galbraith: (str. 363)

7. Socjaldemokracja po roku 1945: (str. 364)

1. powstanie i program Międzynarodówki Socjalistycznej:

Ruch socjaldemokratyczny w okresie międzywojennym pozostawał w jawnej wrogości do Międzynarodówki Komunistycznej, natomiast po II wojnie światowej stał się ważnym elementem funkcjonowania systemów demokracji zachodnich.

W 1951 roku, w wyniku współpracy partii wielu krajów, utworzono Międzynarodówkę Socjalistyczną we Frankfurcie nad Menem.

• program organizacji:

• przede wszystkim wyraźne rozgraniczenie idei socjalizmu od komunizmu

• socjalizm definiowano jako ruch wszystkich, którzy są przeświadczeni, iż należy położyć kres wyzyskowi człowieka przez człowieka i dążą do tego, by całe społeczeństwo miało prawo stanowienia o życiu gospodarczym

• popierano demokrację polityczną i wszelkie prawa i wolności człowieka

• propagowano tzw. ideę demokracji gospodarczej (połączenie gospodarki planowej z ideą własności społecznej i prywatnej) - pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, zabezpieczenie społeczne, sprawiedliwy podział dochodów i majątków, stałe podnoszenie dobrobytu

• szeroko przedstawiano wachlarz zabezpieczeń socjalnych ze strony państwa - prawo do pracy, do pomocy lekarskiej, ochrony macierzyństwa, itd.

• propagowano ideę walki wszystkich ludzi ze światową nędzą (połączenie międzynarodowych wysiłków w celu osiągnięcia tego celu)

• program socjaldemokratów nie odrzucał możliwości współpracy z innymi partiami o odmiennych poglądach (np. z chadecją czy ruchami chłopskimi), nie propagował idei rewolucji i obalenia kapitalizmu

• warto pamiętać, że obrona demokracji czyniła z partii socjaldemokratycznych partnera politycznego dla partii liberalno-demokratycznych

2. najważniejsze partie socjaldemokratyczne Europy i ich polityka: (str. 366)

8. Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa - intelektualne uzasadnienie liberalnej demokracji: (str. 367)

1. renesans koncepcji umowy społecznej:

Ostatnie trzydzieści lat przyniosło wielki wzrost zainteresowania teoretyków koncepcją umowy społecznej, szeroko propagowanej m.in. przez: Locke, Hobessa i Rousseau. Współcześni filozofowie, zwłaszcza społeczni (np. Amerykanie - Robert Nozick i James Buchanan) w swych rozważaniach dotyczących koncepcji umowy społecznej dochodzą do różnych konkluzji, często ze sobą sprzecznych, mogących stanowić idealną pożywkę ideologiczną dla różnych orientacji politycznych.

Pomimo różnych poglądów współcześni filozofowie są zgodni do dwóch tendencji:

1. pierwszą z nich jest odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne (rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny)

2. druga wynika z upowszechnienia się przekonania, że demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego

2. John Rawls: (ur. 1921), amerykański filozof, pracownik m.in. uniwersytetów Cornell i Harvard, autor m.in.: „Teorii sprawiedliwości”, „Sprawiedliwość jako uczciwość wzajemna: polityczna, nie metafizyczna”.

• poglądy Rawlsa i jego dwie koncepcje:

1. równość jako element umowy:

• jego teoria sprawiedliwości miała być w założeniu teorią uniwersalną, jednakże w ostateczności ograniczył ją do państwa

• twierdził, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, mianowicie takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości

• uważał, że umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy” (oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności)

• ludzie umawiający się postępują wg zasady maximinu - „maksymalizacja zysków i minimalizacja strat” (typowe racjonalne postępowanie)

• Rawls wymieniając wachlarz wolności pozostaje w kręgu tradycyjnego liberalizmu

2. ograniczenie nierówności:

• Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności)

• pisał, że nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno:

1. z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń

2. związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans

• potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej uderzają w najmniej uprzywilejowanych

9. Ideologie krajów Trzeciego Świata: (str. 369)

1. uwarunkowania historyczne: (str. 369)

2. wpływy komunizmu: (str. 371)

3. socjalizm indyjski: (str. 371)

4. socjalizm afrykański: (str. 372)

5. islam jako ideologia polityczna: (str. 374)

10. Odrodzenie idei liberalnych: od neoliberalizmu po liberalizm konserwatywny: (str. 375)

1. neoliberalizm:

Neoliberalizm stanowił reakcję na rozwijający się interwencjonizm państwowy, przy czym neoliberałowie krytykowali głównie te doktryny i ideologie, które ograniczały wolność jednostki w jakiejkolwiek mierze.

• cechy charakterystyczne neoliberalizmu:

• odrzucenie programu pomocy społecznej (pomoc zabija inicjatywę jednostki i musi prowadzić do zagrożenia wolności i swobód

• obrona tradycyjnych wartości klasycznego liberalizmu

• główni przedstawiciele tej doktryny to: amerykańscy prezydenci m.in. Warren Gamaliel Harding, Herbert Hoover

1. Walter Lippmann: (1889-1974), wybitny publicysta amerykański, pisarz polityczny i uczony - socjolog, autor licznych książek, m.in.: „Opinia publiczna”, „Metoda wolności”, „Dobre społeczeństwo”, nad tą ostatnią książką odbyła się międzynarodowa dyskusja, która przeszła do historii jako tzw. Colloque Lippmann (Paryż 1938 r.), brali w niej udział najwybitniejsi, późniejsi luminarze liberalizmu - Friedrich August von Hayek, Wilhelm Röpke, Ludwig von Mises, Raymond Aron - „naukowa międzynarodówka liberałów”.

• poglądy uczestników dyskusji:

• uczestnicy sympozjum zgadzali się w zasadzie co do jednego: największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy państw (oznacza to po prostu triumf kolektywizmu nad indywidualizmem)

• postulowali ożywienie i przypomnienie filozofii liberalnej

• ich niepokój wzbudzały te doktryny i ideologie, które w swych programach lekceważyły dobro jednostki na rzecz „abstrakcyjnego” ogółu - narodu, rasy, państwa

• kwestionowali ideę liberalizmu socjalnego, zwłaszcza w tym punkcie, gdzie głosiła ona możliwość wpływu na organizowanie przez ludzi harmonijnego i racjonalnego społeczeństwa

• liberalne prawa ekonomiczne traktowali jako prawa przyrody, tak więc, wg nich, nonsensem byłoby zmienianie tychże praw („nie można zmieniać tego co jest zgodne z naturą”)

• uważali, że społeczeństwo rozwija się najlepiej, gdy jest wolne, przeciwstawiali się tzw. „planowaniu życia społecznego”

• Lippmann protestował przeciw tezie, że demokracja mogłaby mieć wpływ na zakres wolności - nie może być tak, mówił, by wolność jednostki zależała od woli większości, są bowiem prawa, które obowiązują z samej natury człowieka (np. prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los)

2. socjalne państwo prawne:

Ideolodzy neoliberalizmu, pomimo że swą działalność rozpoczęli już przed II wojną światową, pozostawali do lat siedemdziesiątych XX wieku w defensywie. Wiadomo, że po zakończeniu wojny, rządy wielu państw, wolały propagować ideę interwencjonizmu państwowego - przejawiało się to m.in. w doktrynach zachodnich socjaldemokratów, „socjalnych” liberałów i komunistów. Państwem, które po wojnie starało się ograniczyć interwencjonizm, była RFN - twórcy jej konstytucji określili, że będzie to „socjalne państwo prawne”.

• cechy charakterystyczne socjalnego państwa prawnego:

• obowiązkiem państwa było zapewnienie jednostce wolności (szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich, m.in.: wolność osobista, wolność przekonań, wyznania, słowa i prasy, wolność zrzeszania się, wolność inicjatywy gospodarczej)

• niemieccy chadecy, mając świadomość, że konstytucja nic nie wspomina o zabezpieczeniach socjalnych, rozwijali pojęcie państwa socjalnego w duchu nauki Kościoła (własność prywatna to rzecz święta)

• interwencjonizm państwa powinien mieć miejsce wtedy, gdy koncentracja własności zagraża wolności: państwo powinno stworzyć takie ramy prawne dla działalności jednostek, aby zlikwidować brak równowagi i ograniczyć władzę ekonomiczną, pochodzącą z akumulacji kapitału i środków produkcji w jednym ręku (krótko mówiąc ma państwo ma strzec przed praktykami monopolistycznymi)

• wielu teoretyków uważało, że termin „socjalne” pozostaje w sprzeczności z terminem „prawne” - państwo prawne musi bowiem traktować obywateli na równi wobec prawa, natomiast państwo socjalne traktować ludzi nierówno, dając przywileje biednym (gorącym zwolennikiem takiej teorii był Hans Hubert, który twierdził, że ludzie, którzy nie są skłonni wziąć odpowiedzialności za swój los, w rzeczywistości nie są ludźmi wolnymi)

Podsumowując państwo socjalne było rozwiązaniem pośrednim między formułą państwa dobrobytu, a formułą klasycznego liberalizmu. Duży nacisk kładziono na przymiotnik „prawny” państwa, chodziło głównie o zapewnienie zasady pewności prawa, bezpieczeństwa prawnego, zasady „lex retro non agit” i zasady równości prawa i jego zgodności z konstytucją.

3. Friedrich August von Hayek: (1899-1992), laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974 r., jeden z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronnych rzeczników liberalizmu, pracował m.in. w Wiedniu, Londynie i Chicago, autor „Czystej teorii kapitału” (za tą pracę otrzymał właśnie nagrodę), „Drogi do niewolnictwa” i „Prawa, ustawodawstwa i wolności”.

• poglądy von Hayeka:

• odrzucał przymiotnik „neo” dla swojego liberalizmu, zwracając uwagę, że liberalizm jaki propaguje jest jedynie powrotem do klasycznych zasad, a nie jakimś nowym liberalizmem

• w pewnym sensie był filozofem polityki - swe wywody rozpoczynał od usunięcia tzw. „błędu myślenia kartezjańskiego” (polegał on na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne)

• wg Hayeka postęp dokonuje się przez przypadkowe i nieprzewidywalne działania ludzkie, stąd wyciągał wniosek, że podstawową wartością jest wolność

• dwie kwestie absorbowały jego uwagę:

1. problem sprawiedliwości społecznej i wolności ekonomicznej: w tej materii Hayek twierdził, że sprawiedliwość społeczna i ekonomiczna jest nonsensem („sprawiedliwy może być co najwyżej jeden człowiek, a nie rynek”), postulował zniesienie interwencjonizmu państwowego

2. problem prawa: podstawową funkcją państwa winno być stworzenie ram prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie - wolność, własność, zasada podziału władzy, zasada rządów prawa (państwo poprzez prawo ma umożliwiać jednostkom realizację rozmaitych dążeń)

• Hayek głosił, że liberalizm musi gwarantować jak najdalej sięgającą wolność osiągania różnorodnych celów, musi zakładać pluralizm

• liberalizm od konserwatyzmu, wg niego, różni się tym, że liberał, mając świadomość prawdziwości swoich poglądów, nie narzuci ich innym, szanując tym samym prawo innych do wolnego wyboru

• wg niego największe niebezpieczeństwo tkwi w idei sprawiedliwości społecznej - ona bowiem zniewala jednostki

• pod koniec życia propagował ideę gerontokracji - rządów starszych, uważał, że ludzie starsi mają większe zrozumienie dla idei wolności

4. rozkwit liberalizmu ekonomicznego:

Załamanie koncepcji państwa opiekuńczego, socjalnego, narastające kryzysy ekonomiczne i cyklicznie pojawiające się fazy recesji przyczyniły się do renesansu klasycznego liberalizmu ekonomicznego. Duży wpływ na ten stan miało przyznanie Hayekowi i Friedmanowi nagrody Nobla z dziedziny ekonomii - zwłaszcza ten ostatni był gorącym orędownikiem liberalizmu ekonomicznego.

1. Milton Friedman: ekonomista, autor pracy „Kapitalizm a wolność”.

• poglądy Friedmana:

• jego zdaniem istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich - albo totalitarna kontrola albo wolny rynek (Friedman bronił wolnego rynku jako metody organizowania całości życia społecznego, nie tylko gospodarczego)

• przeciwstawiał się kontroli państwa, uważając, że wszelkie kryzysy są skutkiem błędów doradców i ekonomistów państwowych (ugody państwa z różnego rodzaju korporacjami i związkami zawodowymi ograniczają, jego zdaniem wolną konkurencję, a to z kolei destabilizuje cały rynek i gospodarkę)

• Friedman podkreślał, że bez pełnej wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani wolności indywidualnej

• krytykował nieograniczoną demokrację, stwierdzając, że nie wszystkie materie można by pozostawić woli większości, gdyż mogłoby to zagrozić wolności

• poglądy takich ekonomistów jak Friedman i Buchanan znalazły również praktyczne zastosowanie, m.in. w programach Ronalda Reagana i Margaret Thatcher

5. amerykański radykalny liberalizm:

1. Robert Nozick: profesor uniwersytetu Columbia, autor głośnej książki pt. „Anarchy, State and Utopia”, która była polemiką z ideami sprawiedliwości społecznej Rawlsa.

• poglądy Nozicka:

• hipotetycznie rozważa jako mogło dojść do powstania państwa (jego punkt wyjścia był zbliżony do założeń Locke'a - jednostki mają prawa, a państwo powstało, aby chronić owe prawa, gdyż poszczególne jednostki nie są w stanie same tego osiągnąć - powstanie państwa, pisał Nozick, było właściwie powstaniem agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów i zobowiązań oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych)

• Nozick doszedł do wniosku, że w toku rozwoju cywilizacyjnego jedna z agencji ubezpieczeniowych osiągnęła monopol, stając się państwem - minimum, toteż nie może być mowy o jakiejkolwiek umowie społecznej (wg niego nie można pogodzić się z istnieniem innego państwa, niż owe państwo - minimum, ponieważ naruszałoby to podstawowe prawa i wolności jednostek)

• popierał on ultraindywidualizm

11. Nauka społeczna Kościoła katolickiego po II Soborze Watykańskim: (str. 383)

1. znaczenie Soboru Watykańskiego w dziejach Kościoła:

Sobór powszechny zwołał Jan XXIII w 1963 r., trwał on do 1965 r. Istotne jest to, że zapoczątkował on głębokie zmiany w Kościele zwane „aggiornamento” - uwspółcześnienie. Zewnętrznym przejawem tych zmian była gotowość Kościoła do podjęcia dialogu w sprawach dotyczących urządzenia doczesnego świata ze wszystkimi ludźmi dobrej woli, także z niewierzącymi.

• znaczenie Soboru:

• zajął się on ważnymi sprawami wewnętrznymi Kościoła

• przyczynił się do rozwoju społecznej nauki Kościoła

• wprowadził zasadę ekumenizmu między wyznaniami chrześcijańskimi

• zreorganizowano kurie i kongregacje (rola papieża pozostała niezmieniona)

• poddano weryfikacji doktrynę kościelną

2. personalizm chrześcijański:

• inne terminy: humanizm integralny czy teocentryczny

• jego twórcami są: Jacques Maritain (1882-1972) oraz Emanuel Mouniera (1906-1950)

• personalizm wskazywał na nadrzędną wartość osoby ludzkiej, jej godności i wolności, przy czym godność ta wynika z faktu, że człowiek stworzony został i obdarzony duszą, a wolność winna go prowadzić do Boga

• odrzucano ideę kolokwializmu, jednostka ludzka nie może być poświęcona w imię narodu, państwa, itd.

• Kościół zwraca szczególną uwagę na prawo do życia i nienaruszalność praw człowieka

3. sprawiedliwy ład wg magisterium Kościoła:

• własność prywatna jest naturalnym prawem człowieka

• Kościół nie wykluczał innych form własności, jeżeli tylko spełniać będą jeden warunek - mianowicie służyć wyrażeniu i rozwojowi osoby ludzkiej (np. własność społeczna, spółdzielcza, państwowa)

• Kościół krytykuje nadużycia prawa własności w krajach rozwijających się

1. Kościół o pracy ludzkiej:

• Kościół głosił potrzebę solidaryzmu społecznego (wzajemna współzależność pracy i kapitału

• postulowano „uwłaszczenie proletariatu” - każdy powinien posiadać jakąś własność

• podstawowym prawem człowieka jest prawo do pracy, a w dalszej kolejności prawo do podejmowania działalności gospodarczej, na końcu zaś prawo własności

• praca jest powołaniem człowieka, jest kluczem do rozwiązania całej kwestii socjalnej

• Kościół sprzeciwia się antynomii kapitału i pracy, zgodnie z zasadą „pierwszeństwa pracy przed kapitałem”

• papieże postulowali za godziwą płacą, która umożliwiłaby robotnikowi godne życie, odpoczynek, utrzymanie rodziny, itd.

• z kwestią płacy, wiąże Kościół rolę państwa, które winno być „pracodawcą pośrednim”, tzn. podmiotem, który tworzy prawo pracy (zapewnia prawo i godność do pracy)

• dużo uwagi poświęca Kościół kwestii godnego traktowania pracownika przez pracodawcę

4. preferowany system społeczno-gospodarczy:

• nigdy Kościół bezkrytycznie nie aprobował liberalizmu gospodarczego

• papieże m.in. Leon XIII i Pius XI domagali się interwencjonizmu państwowego, a także realizowania postulatu sprawiedliwości społecznej

• Kościół domaga się od decydentów, aby tworzyli takie prawo, które byłoby godne i dobre dla pracującego człowieka (Kościół wyraźnie sprzeciwia się koncepcji państwa - „stróż nocnego”, a także komunistycznej wizji społeczeństwa)

• Kościół zdecydowanie opowiada się za subsydiarną (pomocniczą) rolą państwa (zasada ta została zawarta w encyklice Piusa XI - „Quadragesimo Anno”)

5. encyklika „Centesimus Annus” Jana Pawła II:

• zawiera ona wskazówki Kościoła dotyczące nowej sytuacji społeczno-politycznej, związanej z wyborem modelu gospodarczego po upadku komunizmu (encyklika ta przestrzega przed bałwochwalczym stosunkiem do gospodarki wolnorynkowej)

• papież przestrzega, że zysk nie jest jedynym wskaźnikiem dobrego funkcjonowania państwa

• postuluje prawne unormowanie możliwości inicjatyw gospodarczych jednostek oraz kwetii dotyczących własności prywatnej

• Jan Paweł II odmawia aprobaty dla takich modeli społeczno-gospodarczych, które rezygnują z prób stworzenia sprawiedliwego systemu społecznego

6. sprawiedliwy ład międzynarodowy:

• Kościół swe koncepcje sprawiedliwości, poszanowania wolności i godności osoby ludzkiej rozszerzył na stosunki międzynarodowe i międzypaństwowe

• papieże domagali się realizacji postanowień Soboru Watykańskiego II w tej materii - postulowali pomoc gospodarczą państw bogatych dla państw biednych, tzw. Trzeciego Świata

• przestrzegali także przed zdradliwymi konsekwencjami rozwoju cywilizacyjnego, globalizacji, konsumpcyjnego stylu życia

7. nauka Kościoła o państwie i prawie:

• niezmienną zasadą, na której opiera się nauka Kościoła o państwie i prawie, jest twierdzenie, że władza pochodzi od Boga , rozumiane w tym sensie, że Bóg stworzył człowieka jako istotę społeczną, a samo istnienie społeczności wymaga istnienia władzy publicznej

• źródłem władzy nie jest wola ludzi - odrzucenie zasady suwerenności ludu, Kościół jednak nie odrzuca możliwości uczestniczenia ogółu ludzi w sprawowaniu władzy

• Kościół wyraźnie opowiada się za modelem demokratycznym, gwarantującym równość praw obywatelskich i ochronę praw człowieka, odrzuca bezwzględnie państwa autorytarne i totalitarne

• Kościół akceptując wartości demokratyczne, zastrzega sobie prawo do głoszenia wiary oraz dokonywania nieskrępowanej oceny moralnej nawet kwestii dotyczących spraw politycznych

Wybrane kierunki doktryn polityczno-prawnych:

1. Hegemonizm, cezaryzm (bonapartyzm)

Bonapartyzm był doktryna Napoleona I Bonaparte, w której porewolucyjne formuły grały pierwszą role.

Opowiadł się za suwerennością ludu

chwalił wolność i równość

deklarował niechęć w stosunku do ancien régim'u.

Swoją wolę wywodził z woli narodu i wolą narodu tłumaczył jej rozmiar.

Moja polityka jest rządzić ludźmi tak, jak chce być rządzona jej większość.

Z pogarda traktował arystokratyczne salony; lubił uważać się za rzecznika interesów bogatego chłopstwa. Gardził ideologiami.

Najważniejszym składnikiem bonapartyzmu był pogląd, że jednostka przez lud powołana do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę. Innym, składnikiem był lekceważący stosunek do zasad parlamentaryzmu. Ponad parlamentem usytuowany jest rząd , z jego szefem na czele. Rząd porównywał do Słońca wokół, którego wszystko się kręci.

Cecha bonapartyzmu było również połączenie apologii jedynowładztwa z doktryną rewolucyjną; zasada absolutyzmu zespalała się w nim z zasadą zwierzchnictwa narodu.

CEZARYZM (od łac. przydomka Gajusza Juliusza Caesar /Cezar/) - typ ustroju jedynowładczego, niekoniecznie formalnie monarchicznego, którego "szef" zawdzięcza władzę osobistej dzielności, charyzmie, autorytetowi i zasługom pro publico bono, zazwyczaj także poparciu armii, atoli sprawując rządy poszukuje dla nich legitymizacji w "zorganizowanej woli" ludu/narodu, do którego odwołuje się, ponad i przeciwko politycznym elitom (establishmentowi), na przykład w drodze plebiscytu.

Wyprowadzanie pojęcia c. od imienia Cezara znajduje uzasadnienie z co najmniej trzech powodów. Po pierwsze, uzyskał on de facto realną władzę suwerena w państwie de iure republikańskim, w którym formalnie potestas (władza) należała wciąż do ludu, a auctoritas (powaga) do Senatu; odrzucił jednak (trzykrotnie) ofiarowany mu tytuł króla (rex), nie mógł też powołać się na inny tytuł do rządzenia, jak osobiste zasługi dla Republiki i "wola ludu". Po drugie, był dowódcą wojskowym, a więc "imperatorem" w pierwotnym sensie tego słowa, i legiony, których uwielbieniem się cieszył, stanowiły główne oparcie jego roszczeń do sprawowania imperium. Po trzecie wreszcie, w walce z broniącym pozycji nobilów (nobiles) i Senatu konserwatywno-republikańskim stronnictwem "optymatytów" (optimates) oparł się, choć sam był arystokratą, na "demokratycznym" stronnictwie "popularów" (populares) i zaskarbiał sobie łaski ludu spektakularną hojnością, na przykład rozdawnictwem zboża. ("Motłoch i cezar - oto jest Rzym cały!" - Z. Krasiński, Irydion).

System, którego podwaliny stworzył Cezar, trwał - pod nazwą "pryncypatu" (principatus - od princeps = "pierwszy") - przez trzy pierwsze stulecia Imperium Rzymskiego, acz niektórzy przynajmniej cezarowie (zwłaszcza Oktawian August i dynastia Antoninów, czyli tzw. "dobrych cesarzy") starali się wypełnić go bardziej tradycyjną i "legitymistyczną" treścią. W zasadzie żaden w historii ustrój, ani ruch polityczny, nie autoidentyfikował się jako "cezarystyczny"; stąd pojęcie c. jest mało doprecyzowane i nieostre, przenika się także z pojęciami takimi jak: autokracja, dyktatura, autorytaryzm czy (w krajach hispanoamerykańskich) caudillismo. W szczególny jednak sposób i w zgodzie z opinio communis pojęcie c. łączy się (w czasach nowożytnych) z teorią i praktyką "bonapartyzmu", tj. ustroju Konsulatu (Consulat) oraz I i II Cesarstwa Francuskiego (Empire Français), jak również jego późniejszymi (także republikańskimi) odgałęzieniami.

****Bonapartystowska (napoleońska) odmiana c. stanowiła próbę połączenia i pogodzenia władzy jednostki z zasadą demokratyczną. Przyjmuje ona tedy, jako podstawę prawowitości, doktrynę suwerenności ludu/narodu, ale jej wykonanie powierza wyposażonemu w absolutną władzę "szefowi" (konsulowi, następnie cesarzowi). Tytuł "cezara" - przybrany przez Napoleona I (1804-1814/15) i Napoleona III (1852-1870) - brzmi jednak "cesarz Francuzów" (empereur des Français), a nie "cesarz Francji", co stanowi uznanie, iż we Francji władza zwierzchnia należy do "narodu"; to "Francuzi" jako suweren kolektywny, a nie cesarz, "mają" Francję oraz cesarza. Podniesioną do rangi najwyższej normy konstytucyjnej metodą ześrodkowywania "woli narodu" w decyzji "cezara" jest instytucja ogólnonarodowego plebiscytu, którego inicjatywa wychodzi jednak zawsze od imperatora; bonapartyzm tedy to "doktryna plebiscytarnej dyktatury szefa narodu" (K. Grzybowski).

Te trzy główne idee bonaparyzmu:

1. "republikańska" suwerenność narodu

2. pełnia wykonawczej władzy "szefa" narodu i cesarstwa

3.plebiscytaryzm,

uzupełnione jednak przedrewolucyjną, królewską zasadą dziedziczności tronu i tzw. prawa salickiego (lex Salica) Franków, wykluczającego dziedziczenie tronu przez kobiety, stanowią oś konstrukcyjną cezarystycznej konstytucji, ustanawiającej w Republice Cesarstwo: "Art. 1. Rząd Republiki powierzony jest Cesarzowi, który nosi tytuł Cesarza Francuzów. (...); Art. 2. Napoleon Bonaparte, aktualny Pierwszy Konsul Republiki, jest Cesarzem Francuzów; Art. 3. Godność cesarska jest dziedziczna w linii męskiej Napoleona Bonaparte w porządku primogenitury, z wieczystym wykluczeniem kobiet i ich potomstwa. (...); Art. 142. Propozycja niniejsza zostanie przedstawiona do przyjęcia ludowi" (Senatus-Consultum Organiczne z 18 V 1804).

Napoleoński c. posiada, przynajmniej teoretycznie dwa "warianty":

a/ c. a u t o r y t a r n e g o , a nawet a u t o k r a t y c z n e g o

b/ c. l i b e r a l n e g o.

W praktyce jednak, zarówno w Pierwszym (Le premier Empire), jak w Drugim (Le second Empire) Cesarstwie zaistniał jedynie wariant autorytarny. C. autorytarny wyklucza parlamentarną formę ustroju, choć zachowuje instytucje przedstawicielskie (Senat Zachowawczy, Ciało Prawodawcze i Trybunat), przydając im jedynie funkcję organów wyspecjalizowanych w prawodawstwie, bez wpływu na bieg spraw państwowych. Ponad parlamentem stoi rząd ze swoim "szefem" - cesarzem: "Rząd jest w centrum społeczeństwa jak słońce. Różne instytucje winny krążyć dokoła jego orbity, nigdy się od niej nie oddalając" (Napoleon I). Podobnie, w II Cesarstwie pełnia władzy wykonawczej oraz sankcja ustaw znajdowała się w ręku cesarza. Złożona z jego nominatów Rada Stanu (Conseil d`État) była ciałem projektodawczym, zaś obierane w glosowaniu powszechnym Ciało Prawodawcze (Corps Législatif) mogło tylko przyjąć albo odrzucić gotowe projekty ustaw. Funkcję strażnika Konstytucji pełnił Senat (Sénat) złożony z dożywotnich wirylistów (kardynałów, marszałków Francji i admirałów) oraz nominatów imperatora. Indywidualnym wkładem Ludwika-Napoleona Bonaparte do Idei napoleońskich (Les idées Napoléoniennes, 1839) było podniesienie do rangi "misji" bonapartyzmu imperatywu zaprowadzenia w całej Europie "zasady narodowościowej" (principe des nationalités) oraz społecznego paternalizmu wobec robotników, powodowanego pragnieniem zniesienia "pauperyzmu" (Extiction du paupérisme, 1844). Zatarciem "wojowniczego" aspektu c. było natomiast hasło, pod którym Napoleon III doszedł do władzy: "cesarstwo to pokój" (l`Empire c`est la paix), odnoszące się jednak szczególnie do sfery wewnętrznej - pokoju społecznego między klasami. C. liberalne pozostało jedynie w sferze projektów: najpierw opracowanego przez teoretyka arystokratycznego liberalizmu Beniamina Constanta, Aktu Konstytucyjnego podczas "Stu Dni" (1814-15), który nigdy nie wszedł w życie; a w II Cesarstwie jako koncepcja parlamentarnej odpowiedzialności ministrów Émile`a Olliviera (L`Empire libérale, 1868), którego cesarz mianował szefem rządu na dziewięć miesięcy przed upadkiem cesarstwa - 2 I 1870; realnie od końca lat 60. złagodzona została cenzura i dozwolone zostało składanie przez deputowanych interpelacji.

Podział na c. autorytarny i c. liberalny utrzymywał się w obozie bonapartystowskim również po upadku II Cesarstwa. Pierwszą tendencję (bonapartyzm "biały"), wzbogaconą o integralny katolicyzm, reprezentował ideowy przywódca zwolenników restauracji cesarstwa, redaktor dziennika "L`Authorité" (i autor słynnego zawołania bojowego prawicy antyrepublikańskiej: "precz z dziwką!", czyli Republiką-"Marianną") - Paul Granier de Cassagnac (1842-1904), a sprzyjała jej cesarzowa-wdowa, gorliwa katoliczka, Eugenia. Drugą - pretendent ("Napoleon V") i Głowa Francuskiego Domu Cesarskiego (Maison Imperiale Française) od 1879, książę Hieronim (zwany "Plon-Plon"), który był... republikaninem i wolnomyślicielem. Jednak już od końca XIX w. znacznie żywotniejszy politycznie był bonapartyzm czysto republikański, w takich wcieleniach, jak: głoszący hasła "rewanżu" na Prusach i ustanowienia republiki antyparlamentarnej i plebiscytarnej, z prezydentem wybieranym w głosowaniu powszechnym "bulanżyzm"; nacjonalizm autorytarny P. Déroulede`a (Liga Patriotów) i M. Barresa (Liga Ojczyzny Francuskiej); nacjonalizm socjalny płk. F. de La Rocque`a ("Krzyże Ogniste", Francuska Partia Społeczna); a wreszcie - i w najpełniejszym stopniu - gaullizm, z jego ustrojowym ideałem "monarchii republikańskiej" (la monarchie républicaine), plebiscytaryzmem i apelem "szefa" wprost do narodu (le peuple français), ponad głowami parlamentu, partii i notabli. Z tego powodu, za ostateczną klęskę c. typu bonapartystowskiego uznać można przegranie przez gen. Ch. de Gaulle`a plebiscytu z 1969 na temat reformy Senatu zakładającej ograniczenie wpływu notabli prowincjonalnych na życie publiczne.

W XX w. określenie "c. demokratyczny" stosowane było i jest często w stosunku do tych reżimów autorytarnych, które (jak m. in. paternalistyczna dyktatura marsz. J. Piłsudskiego w l. 1926-35) łączyły faktyczne rządy jednostki z prawie nietkniętą fasadą instytucji reżimu demoliberalnego.

2. Republikanizm rzymski i staropolski

1. Ideologia złotej wolności w Polsce: (str. 143) ?????????????????????

1. magnackie koterie:

Wiek XVII nie był dla Rzeczypospolitej wiekiem pomyślnym, nie powiodła się realizacja wszystkich tendencji reformatorskich doby odrodzenia. Pojawił się, nie spotykany do tej pory, kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Demokracja szlachecka w rzeczywistości przedstawiała się jako oligarchia magnacka. W XVII w., obok gospodarki upadły również: poziom techniki, nauki, rzemiosła i handlu. Zaostrzyły się antagonizmy społeczne (ucisk chłopa, upadek miast, itd.), które pogłębiły i tak anarchistyczne nastroje w kraju (liberum veto - 1651 r., rokosze Zebrzydowskiego i Lubomirskiego, wojny domowe - powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki). Polska w XVII wieku odgrywała już coraz mniejszą rolę - podupadł jej autorytet.

Takiej, niekorzystnej sytuacji nie zmieniły nawet czasy saskie, a wręcz przeciwnie doszło do pogłębienia kryzysu polityczno-gospodarczego (nastąpiła deformacja instytucji politycznych, która wyrażała się przede wszystkim w decentralizacji suwerenności, osłabieniu władzy monarszej). Władza króla elekcyjnego i tak mocno ograniczona m.in. przez Artykuły Henrykowskie została dodatkowo osłabiona przez rządy niekontrolowanych i nieodpowiedzialnych ministrów. Destrukcja ustroju państwa powodowała, że nad interes narodowy przedkładano interes prywatny - to prowadziło Polskę nieuchronnie ku anarchii. Taki, a nie inny stan rzeczy, umożliwił magnaterii na faktyczne dysponowanie władzą zwierzchnią w państwie (w samej magnaterii panowały także ostre konflikty, które potęgowały rozkład państwa), a tym samym hamował wszelkie próby sanacji ustrojowej.

2. zasady demokracji szlacheckiej:

• polska szlachta miała poczucie doskonałości ustroju politycznego Rzeczypospolitej (przytaczano na ten temat liczne argumenty i doktrynalne uzasadnienia)

• sama zasada demokracji szlacheckiej eliminowała udział w rządzeniu innym warstwom, aniżeli szlacheckiej

• prawdziwy rozkwit ideologii „złotej wolności” przypadł na drugą połowę XVII w. i czasy saskie

• wolność - identyfikowana z ogółem szlacheckich przywilejów - stała się naczelnym pojęciem politycznym, podstawową zasadą ustrojową, wytyczną działania, umacniała status quo

• ideowej pożywki dla koncepcji demokracji szlacheckiej dostarczała ideologia sarmatyzmu, głosząca przewagę Polski nad innymi państwami oraz wyższość polskiej szlachty nad innymi klasami społecznymi

• argumentowano, że doskonałość państwa polskiego jest rezultatem zwycięstwa szlachty nad innymi stanami, a w tym także nad królem

• cechy charakterystyczne demokracji szlacheckiej:

1. równość wobec praw wszystkich członków stanu szlacheckiego

2. zasada wolnej elekcji (prawo każdego szlachcica do wzięcia udziału w wyborze monarchy)

3. liberum veto - głos wolny

4. prawo oporu wobec króla nie wypełniającego Artykułów Henrykowskich

5. głęboki konserwatyzm - niechęć wobec jakichkolwiek reform

Rozdział 7 - IDEOLOGIA POLITYCZNO-PRAWNA RZYMU STAROŻYTNEGO

1. Wprowadzenie

1. W dziedzinie teorii państwa i prawa Rzymianie nie dorównywali osiągnięciom Greków, ale przewyższali ich w praktycznej aktywności państwowotwórczej

2. 2w p.n.e. podział elity politycznej na optymatów (reprezentujących interesy arystokracji senatorskiej) oraz popularów (program poprawy położenia warstw średnich)

3. Greckiej refleksji intelektualnej przeciwstawiał Katon Starszy rzymską koncepcję cnoty, która znajduje oparcie w godności i męstwie obywateli

2. Doktryna Polibiusza (200-118r. p.n.e.)

1. Każde państwo przechodzi przez fazę wzrostu, rozkwitu, upadku (monarchia- tyrania- arystokracja- oligarchia-demokracja- anarchia- monarchia)

2. Najlepszy ustrój mieszany- monarchia+ arystokracja+ demokracja

3. Idea rzymskiego uniwersalizmu politycznego

4. Moralność oraz sprawiedliwość wynikają ze zbiorowej akceptacji lub negacji zachowań, które uważane są za korzystne lub szkodliwe dla tejże grupy

3. Myśl polityczno-prawna M.T. Cycerona

1. Państwo - z rodzin, które tworzą kolejna szczeble uspołecznienia, ponad nim ludzkość

2. Państwo - „rzecz ludu (res populi). Lud zaś - to bynajmniej nie każde zbiorowisko ludzi skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada, zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytek wynikający ze wspólnego bytowania

3. Ideałem ustrojowym państwo rzymskie - cechą dawnej republiki troska o zachowanie obyczajów oraz instytucji ustrojowych wypracowanych przez przodków

4. Dopuszczał jednoosobowego naczelnika państwa, który byłby wyposażony w specjalne uprawnienia

5. Przywództwo ludzi zacnych - model zgody czołowych klas społecznych - stanu senatorskiego i ekwitów

6. Prawo natury to zasady rozumu tkwiące w umysłach wszystkich ludzi; „Nie z edyktu pretora (…) ani z ustawy dwunastu tablic (…), ale ze źródeł najgłębszej filozofii czerpać trzeba naukę prawa”

7. Podstawowym nakazem obywatela wypełnianie obowiązków wypływających z natury

8. Uzasadnienie wojen sprawiedliwych (prowadzonych dla obrony kraju) oraz niesprawiedliwych (agresywnych), jak również postulat humanitarnego traktowania niewolników

4. Idee polityczne pryncypatu

1. Publiusz Wergiliusz Maro - wzywa Rzymian do rozciągnięcia swojego panowania nad całym światem - łaskawe traktowania poddających się Rzymowi a niszczenie przeciwstawiających się

• Podbój i tworzenie państwa uniwersalnego zasadniczą przesłanką rzymskiej racji stanu, jednakże jej celem ostatecznym jest pokój rzymski (pax Romanae)

• Ideał obywatelski - bohaterstwo, patriotyzm, wysoka wartość moralna obywateli

2. Kwintus Horacjusz Flakkus

• Gloryfikuje cnoty obywatelskie dawnych Rzymian i wskazuje je jako wzór do naśladowania dla obecnego pokolenia

• Ideał patriotyzmu, szacunek dla praw opartych na zasadach moralnych

• Publiusz Owidiusz Naso - Cezar i August na nowo odbudowują państwo rzymskie (Wiek Złoty)

• Publiusz Korneliusz Tacyt - idealizuje republikę rzymską oraz naturalną wolność ludów germańskich

• Gajusz Swetoniusz Trankwillus - głosił chwałę imperium rzymskiego

3. Nowożytne koncepcje prawno-naturalne ??????

Okres po II w.ś. sprzyjał poszukiwaniu innych niż pozytywistyczne koncepcji prawa. Proces ten trwa nieprzerwanie aż po dzień dzisiejszy. Sformułowano wówczas rozmaite konstrukcje prawno-naturalne. Już samo pojęcie prawa natury jest niejednoznaczne. Te koncepcje prawa natury można rozmaicie klasyfikować: np. religijne, racjonalistyczne, a-religijne. Twórcy koncepcji prawno-naturalnych zgadzają się na ogół, co do tego, że można poznać, co jest obiektywnie obowiązującym i istniejącym prawem naturalnym i odpowiedzieć zatem na pytanie jakie powinno być prawo pozytywne. Zakłada się, że prawo naturalne jest dobre, ponieważ jest naturalne. Renesans koncepcji prawa natury w XX wieku to odwołanie się do argumentów naukowych i racjonalnych. Ten renesans wynikał z kilku przyczyn: świadomość okrucieństw i ludobójstwa w państwach totalitarnych i fakt, że ich sprawcy powoływali się wówczas na istniejące prawo. Wbrew pozorom, pozytywizm prawniczy, który mógł być narzędziem uzasadniającym nazistowskie prawo, nie był przez nazistów akceptowany. Powoływali się oni na swoiście rozumiane prawo naturalne, jako prawo chroniące interesy czystej rasy aryjskiej.

Koncepcje prawno-naturalne były również popularne ze względu na ich odwoływanie się do prawa natury dla uzasadniania konstrukcji praw człowieka wydawanych chociażby przez ONZ, a także poszukiwania prawa nadrzędnego w stosunku do pozytywnego.

Również w koncepcji marksistowsko-leninowskiej dopatrywać się można elementów koncepcji prawno-naturalnych, jak chociażby uzasadnianie prawa jako wyrazu interesów klasy pracującej.

Rozwój koncepcji prawno-naturalnych przypadł w szczególnej mierze na Niemcy. Po wojnie rozgorzała tam dyskusja na temat winy i odpowiedzialności prawników i polityków. Żywe były również te dyskusje w USA.

Wszystkie jednak koncepcje prawa natury w szczególności poszukują odpowiedzi na pytanie, jakie powinno być prawo, co to znaczy sprawiedliwość, oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu.

Na przełomie XIX i XX wieku w prawie dominowały głównie koncepcje pozytywistyczne, nie oznacza to oczywiście, że idee prawa natury był nieobecne - były one żywe, zwłaszcza w wersji przyjmującej nadnaturalne źródło ich pochodzenia.

1. Victor Cathrein: (1845-1931), szwajcarski jezuita, autor m.in. „Prawa, prawa natury i prawa pozytywnego” oraz „Filozofii moralności”, był przedstawicielem koncepcji neotomistycznych.

• poglądy Cathreina:

• katalogował on zasady prawa natury, a stworzony przez niego katalog był nastawiony na obronę hierarchicznych struktur społecznych, co nie odpowiadało powszechnej demokratyzacji życia społecznego

• uważał, że prawo nazbyt liberalne po prostu nie obowiązuje, gdyż jest niezgodne z prawem Bożym

• krytykował współczesną sobie ogólną naukę o prawie, która jego zdaniem wyprała filozofię prawa

2. Rudolf Stammler: (1856-1938), profesor prawa m.in. w Halle i Berlinie, autor m.in. prac pt. „Teoria prawa”, „Nauka o słusznym prawie”.

• poglądy Stammlera:

• jego filozofia prawa jest dobrym przykładem na to, jak rozwój pewnych kierunków filozoficznych wpływał na kształtowanie się nauki prawa

• Stammler był blisko związany z neokantyzmem

• punktem wyjścia dla niego była krytyka poglądów, w myśl których prawo byłoby determinowane przez warunki życia społeczno-ekonomicznego (krytykował materialistyczną, marksistowską koncepcję prawa - twierdził, że instytucja prawna jest pierwotna, tzn., nie możemy sobie wyobrazić społeczeństwa bez prawa)

• odrzucał możliwość pełnej, racjonalnej analizy prawa w odniesieniu do empirycznej rzeczywistości - prawo ma bowiem też charakter formalny i aprioryczny

• uważał, że prawo naturalne jest jedno, ale jego treść zmienia się, w zależności od rozwoju kultury

• protestował przeciwko konstruowaniu katalogów prawa natury („prawo natury, będąc nakazem rozumu, jest wyłącznie formą prawa, zaś jego treść jest zmienna”)

• pojęcie prawa jest zdeterminowane przez ideę prawa, tzn. prawa sprawiedliwego

1. Renesans koncepcji prawa natury po II wojnie światowej: (str. 421)

1. uwarunkowania:

Po drugiej wojnie światowej pojawiła się tendencja do poszukiwania nowych, innych niż pozytywistyczne, koncepcji prawa. Jej przejawem było sformułowanie rozmaitych konstrukcji prawno-naturalnych. Koncepcje prawa natury można klasyfikować rozmaicie: ze względu na to, co uważa się za źródło prawa natury, mogą one być religijne (np. Bóg), bądź mogą być racjonalistyczne i a-religijne (np. źródłem może być natura ludzka, czy też ludzki rozum). W XX wieku odbyło się wiele polemik dotyczących pojmowania prawa natury, utrwaliło się jednak przekonanie, że prawo pozytywne winno być zgodne z prawem natury. Mówiąc o renesansie koncepcji prawa natury w XX wieku, mamy na myśli renesans koncepcji uzasadnianych przez odwołanie się do argumentów naukowych, racjonalnych - taką koncepcją była w początku wieku koncepcja Stammlera.

Odnowienie koncepcji prawno-naturalnych wynikało z kilku przyczyn, niewątpliwie do najważniejszych należały: świadomość okrucieństw i ludobójstwa, dokonanych w państwach totalitarnych i fakt, że ich sprawcy powoływali się na obowiązujące wówczas (pozytywne) prawo (paradoksem jest, że w hitlerowskich Niemczech odrzucano koncepcje pozytywistyczne na rzecz swoiście rozumianej koncepcji prawa natury - prawo natury służy ochronie interesów rasy aryjskiej). Drugą przyczyną popularności koncepcji prawno-naturalnych było odwołanie się do prawa natury dla uzasadnienia konstrukcji praw człowieka (np. akty prawne ONZ).

Nie jest przypadkiem, że rozwój koncepcji prawno-naturalnych po drugiej wojnie światowej miał miejsce przede wszystkim w Niemczech (odbyła się tam wówczas debata nad odpowiedzialnością prawników i polityków za rozmiar dokonanych zbrodni). Żywe dyskusje nad prawem natury toczyły się również w USA, gdzie były reakcją na koncepcje realizmu prawniczego.

Koncepcje prawa natury współcześnie poszukują w szczególności odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo, co to znaczy sprawiedliwość, czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu.

2. Gustaw Radbruch: profesor uniwersytetu w Kilonii i Heidelbergu, autor książki pt. „Wprowadzenie do filozofii prawa”, a także jeden z twórców kodeksu karnego Republiki Weimarskiej, socjaldemokrata, wniósł ogromny wkład w niemiecką myśl prawnonaturalistyczną.

• poglądy Radbrucha:

• pozostawał pod urokiem filozofii Kanta

• był zagorzałym przeciwnikiem pozytywizmu

• uważał, że ludziom dana jest idea prawa (prawem mogą być tylko takie normy, które przynajmniej zmierzają do idei prawa)

• sądził, że ludzie mają pewne wyobrażenie o prawie i o naturze prawa

• idea prawa zawiera trzy elementy:

1. postulat sprawiedliwości (równe traktowanie równych spraw, rzeczy i osób i odwrotnie)

2. idea dobra powszechnego (prawo służy dobru powszechnemu)

3. idea pewności prawa i jego bezpieczeństwa

• popierał stanowisko relatywizmu wartości, uważał, że taka postawa sprzyja demokracji politycznej

• Radbruch uważał, że dla prawnika prawo nie powinno zawierać dowolnej treści (twierdził, że istnieją zasady prawne, które są silniejsze od wszystkich przepisów prawnych)

• warto pamiętać, że Radburch głosił, iż odwoływanie się tylko do jakiegoś dobra powszechnego, bez ujęcia go w przepisy, jest równie szkodliwe, jak przestrzeganie złego prawa pozytywnego

3. Lon Luvois Fuller: (1902-1978), profesor prawa, wykładowca na Uniwersytecie Harvarda, autor książki pt. „Moralność prawa”.

• poglądy Fullera:

• krytyk pozytywizmu prawniczego

• prawo definiował jako „próbę podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom”

• daleki był od uznania, że poznanie prawa to jedynie poznanie rzeczywistości

• Fuller uważał, że prawo, aby mogło być w ogóle prawem, musi spełnić określone warunki - te warunki początkowo określił jako zasady eunomii (dobrego porządku), potem jednak nazwał je formalnym prawem natury bądź wewnętrzną moralnością prawa

• prawo powinno:

1. być ogólne - uniwersalne

2. być ogłoszone, tzn. normy prawa powinny być znane

3. dotyczyć zdarzeń przyszłych, nie zaś przeszłych

4. być jasne, tzn. zrozumiałe w swoich sformułowaniach

5. być niesprzeczne, tzn. nie może wymagać zachowań sprzecznych

6. być możliwe do spełnienia - nie może nakazywać zachowań niemożliwych do zrealizowania

7. być stabilne, tzn. nie powinno zmieniać się zbyt często

• wszelkie działania urzędowe, wg niego, winny być zgodne z ustanowionym prawem

• dla Fullera „wewnętrzna moralność prawa” jest warunkiem koniecznym istnienia porządku prawnego, jest prawem naturalnym, które trzeba spełnić, żeby prawo w ogóle istniało

4. Socjalizm naukowy

Socjalizm naukowy - ideologia, która starała się nadać charakter naukowy socjalizmowi utopijnemu. Socjalizm naukowy miał wyjaśnić i uzasadnić konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki Stawiała sobie za cel opisanie i zmienianie świata. Twórcami socjalizmu naukowego byli Karol Marks i Fryderyk Engels.

 

• Karol Marks (1818-1883) niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego najważniejsze dzieło: „Manifest komunistyczny”

• Fryderyk Engels (1820-1895), filozof, niemiecki działacz ruchu robotniczego, twórca i teoretyk komunizmu, pochodził z Nadrenii z bogatej rodziny kupieckiej.
  W 1864 wraz z K. Marksem zorganizował i stanął na czele I Międzynarodówki. Głosił idee obrony interesów proletariatu i obalenia kapitalizmu. Współautor teorii materializmu dialektycznego i materializmu historycznego.

Uważali, że odkryli prawidła rozwoju historycznego (tzn. socjalizm jest nieuchronny). Czynnikiem decydującym o strukturze i rozwoju społeczeństwa wg Marksa i Engelsa jest sposób produkcji dóbr materialnych. Produkcja społeczna stale ulega zmianom. Jej rozwój stanowi podstawę rozwoju społeczeństwa i musi prowadzić do zmiany całego ustroju społecznego. Uważali, że życie społeczne nie zależy od idei, ale od tego jak ludzie tworzą, zbywają i konsumują towary. Podkreślali, że w każdym społeczeństwie istnieją co najmniej dwie klasy - posiadająca i nieposiadająca. Biorąc pod uwagę to kryterium podzielił epoki historyczne na:

 -Epoka  niewolnicza

-Epoka feudalna

-Epoka kapitalistyczna

 

główne tezy:

• istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznie fazami rozwoju produkcji

• walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu,

• kapitalizm musi prowadzić do wzrostu liczebności klasy proletariatu i do zmniejszenia liczebności klasy posiadającej

• zysk kapitalisty bierze z wyzysku

• państwo i prawo pojmował jako zjawiska historyczne - są one rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowią instrument panowania jednej klasy nad innymi.

• umysłowy i polityczny rozwój społeczeństwa jest określony przez jego ustrój ekonomiczny

• wyróżniał 3 sfery życia społecznego: bazę, nadbudowę i formy świadomości społecznej, których stosunki opierały się na wzajemnym wpływie i przenikaniu się

 

Oprócz tego siłę napędową rozwoju społeczeństwa stanowi walka klas. Rewolucje społeczne są koniecznością rządzącą rozwojem społeczeństw.

5. Autorytaryzm

W okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne, bazujące jak pozostałe na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym.

• cechy charakterystyczne doktryn autorytarnych:

• głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki

• przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza

• od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa

• wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu

• autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych

• zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo)

• przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Austria za E. Dollfussa, Portugalia za Salazara, Turcja za K. Atatürka

---