Agrobiznes jako system gospodarki narodowej.

Współczesne rolnictwo, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, staje systemem w coraz większym stopniu uzależnionym od sytuacji na wejściu i wyjściu. System ów sięga coraz dalej poza samo gospodarstwo rolne, włączając do sfery jego zainteresowań wszystkie te podmioty, które biorą udział w wytwarzaniu żywności i dostarczaniu jej do konsumenta.

Pojęcie agrobiznesu w szerszym zakresie zostało w Polsce rozpowszechnione, jak szereg innych pojęć ekonomicznych, po radykalnej zmianie systemu gospodarczego na początku lat dziewięćdziesiątych. Wcześniej używano takich określeń jak: gospodarka żywnościowa, gospodarka rolno-żywnościowa, kompleks gospodarki żywnościowej. Często terminów tych używa się zamiennie chociaż wielu autorów w Polsce uważa że nie są to terminy jednoznaczne gdyż pojęcie agrobiznesu ma szersze cele i zakres działania. Stosownie do tych określeń również zmieniały się nazwy Ministerstwa odpowiedzialnego za omawiany resort, tj. Ministerstwo Rolnictwa, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej czy ostatnio Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Chociaż gospodarką żywnościową człowiek zajmuje się od prapoczątków swojego istnienia to agrobiznes jako teoria naukowa pojawiła się stosunkowo niedawno. Za twórców pojęcia agrobiznesu powszechnie uważa się dwóch amerykańskich naukowców: J.H.Davisa i R.A.Goldberga, którzy w pracy wydanej w 1957 r. „A Concept of Agribusiness” przedstawili rozwiniętą koncepcję agrobiznesu. Według nich agrobiznesem jest taki system zintegrowania farmerów amerykańskich z jednostkami ich zaopatrzenia, przetwórstwa i dystrybucji żywności, który pozwala ustanowić skuteczną kontrolę nad wszystkimi wzajemnie od siebie zależnymi ogniwami, od farmy do supermarketu i konsumenta. Koncepcja ta była próbą przezwyciężenia kryzysu strukturalnego w rolnictwie, gdyż zauważono że samo prowadzenie farmy bez powiązania z dostawcami i odbiorcami nie stwarza podstaw do osiągania sukcesu w warunkach konkurencji rynkowej. Często powiązania te obrazowo przedstawiane są jako przepływ żywności z pola na stół (w przypadku produkcji roślinnej) lub od wideł do widelca (w produkcji zwierzęcej).

W polskiej literaturze agrobiznes jest definiowany na trzy sposoby:

• jako wyodrębniony subsystem gospodarki narodowej;

• jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych;

• jako dziedzina wiedzy i badań naukowych.

Encyklopedia Britannica agrobiznes definiuje jako część współczesnej gospodarki, która obejmuje produkcję, przetwórstwo oraz dystrybucję żywności i produktów pochodnych. Agrobiznes jako subsystem gospodarki narodowej jest złożoną strukturą, zespalającą ze sobą działalność (aktywność) człowieka który bezpośrednio lub pośrednio uczestniczy w wytwarzaniu finalnych produktów żywnościowych, począwszy od pozyskania surowców pierwotnych, a na gotowej żywności na stole konsumenta skończywszy. W strukturach tych poszczególne ogniwa są od siebie niezależne lecz łączy ich społeczny proces wytwarzania żywności w którym powiązania wynikają z ekonomicznych korzyści kształtowanych na zasadach rynkowych.

Agrobiznes jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych definiowany jest jako układ stymulujący rozwój przedsiębiorczości. Przedsiębiorca angażując niezbędne zasoby, stanowiące potencjał wytwórczy jego firmy dąży do maksymalizacji zysku poprzez umiejętne wykorzystanie i dostosowanie się do zmiennych warunków rynkowych. Przeważająca część jednostek gospodarczych działających w sferze agrobiznesu to rozdrobnione indywidualne gospodarstwa rolne, małe i średnie firmy wykorzystujące lokalne zasoby.

Agrobiznes jako dziedzina wiedzy i badań naukowych to przedmiot specjalistycznej wiedzy i wykładów wcześniej na Akademiach Rolniczych a obecnie również na uniwersytetach i politechnikach na których powstały Katedry Agrobiznesu. To również badania instytutów przyrodniczo-technicznych i ekonomicznych pracujących na postęp w naukach rolniczych.

Przedsiębiorstwa agrobiznesu nie zawsze miały tak formę jak obecnie. Najwcześniejszą formą agrobiznesu w Europie były folwarki feudalne. W swoim historycznie długim rozwoju przechodziły one następujące stadia:

• oddzielanie się wytwórczości środków produkcji;

• wyodrębnienie się przetwórstwa rolno-spożywczego;

• wyodrębnienie się handlu żywnością, w tym handlu międzynarodowego;

• formowanie się sektora usługowego.

W rezultacie, w określonej części w wytwarzaniu żywności uczestniczy całe społeczeństwo, gdyż każdy wytwarza cząstkę ostatecznego produktu lub stwarza warunki do jej produkcji.

Wyodrębnienie się agrobiznesu jest więc efektem społecznego podziału pracy w wyniku czego wzrasta liczba ogniw biorących udział w produkcji żywności. Aby zachować odpowiednie relacje ekonomiczne pomiędzy wyodrębnionymi ogniwami niezbędne są powiązania funkcjonalne przybierające formy integracji pionowej i poziomej. Obecnie integracja pionowa najczęściej występuje w następującej postaci:

• integracji przez kontrakt;

• integracji przez zawłaszczenie czyli przez własność.

Integracja przez kontrakt polega na systemie umów zarówno z odbiorcami gotowych produktów jak i dostawcami surowców. W Polsce system umów kontraktacyjnych jeszcze do niedawna był mocno rozwinięty i przynosił wymierne korzyści zarówno dostawcom jak i odbiorcom produktów. Często zakłady przetwórcze pełniły rolę integratora dostarczając producentom nasiona, nawozy, pasze treściwe, sprzęt rolniczy który później był spłacany produkcją dostarczaną w określonym terminie, ilości i jakości. System integracji kontraktacyjnej dawał określone korzyści obu stronom uczestniczącym w wymianie handlowej. Rolnicy uzyskiwali gwarancje zbytu swoich produktów a zakład przetwórczy stałość dostaw surowców niezbędnych do nieprzerwanej produkcji. Umowy te wprowadzały niezbędny element stabilności dla wszystkich stron uczestniczących w procesie kooperacji i wymiany. Obecnie ranga umów kontraktacyjnych znacznie się obniżyła gdyż w warunkach nadprodukcji większości surowców rolniczych odbiorcy mogą zaopatrywać się na wolnym rynku dyktując ceny rolnikom.

Integracja przez własność polega na tym, że wielkie firmy przetwórcze lub handlowe kupują ziemię i organizują produkcję surowców rolniczych bądź też dokonują fuzji tych jednostek, które tworzą jednolity ciąg produkcyjny. Przykładem takiej firny działającej w Polsce w latach 80-tych był „Igloopol” jednoczący w jeden organizm produkcję, zbyt, przerób i handel oraz wszelkie usługi związane z wymienioną działalnością. W szczytowym okresie rozkwitu firma ta posiadała 100 tys. ha i zakłady przetwórcze rozsiane na terenie całego kraju.

W warunkach znacznego rozdrobnienia agrarnego polskiego rolnictwa ogromne znaczenie ma integracja pozioma. Może ona przybrać formy stowarzyszeń, związków, spółek lub najczęściej grup producenckich lub marketingowych. Grupę producencką mogą tworzyć rolnicy zajmujący się podobnymi wyrobami (np. mleko, zboże, ziemniaki, wieprzowina). Rolnicy wspólnie zaopatrują się w środki produkcji i sprzedają produkty rolnicze co daje im możliwość wynegocjonowania korzystniejszych cen. Forma ta spotyka się z coraz większym zainteresowaniem tym bardziej że przyjęta przez Sejm w 2000 roku ustawa o grupach producenckich przewiduje w pierwszym okresie wsparcie ze strony budżetu państwa.

Według koncepcji agrobiznesu J.H. Dawisa i R.Goldberga w miejsce tradycyjnego rolnictwa, powstały trzy sprzężone ze sobą sektory:

• sektor wytwarzający rolnicze środki produkcji dla rolnictwa i przemysłu spożywczego;

• sektor rolnictwa właściwego;

• sektor przetwórczo-dystrybucyjny.

Schemat 1. STRUKTURA AGROBIZNESU

System agrobiznesu

sektor wytwarzający sektor rolnictwa sektor przetwórczo-

rolnicze środki produkcji właściwego dystrybucyjny

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Dobiegała-Korona, K. Duczkowska- Małysz, M. Duczkowska-Piasecka, J. Małysz, Marketing w agrobiznesie, CIM, Warszawa 1994.

Efektywność systemu agrobiznesu zależy od bezkolizyjnego rozwoju powiązań sektorowych. Służy temu m.in. integracja polegająca na wykształceniu ekonomicznych więzi pomiędzy partnerami dwóch sąsiadujących ze sobą sektorów. Poszczególne ogniwa systemu agrobiznesu powiązane są ze sobą stosunkami wymiany, konkurencji i kooperacji, które tworzą podstawę więzi marketingowych, finansowych i informacyjnych. Osią organizacyjną systemu agrobiznesu jest produkt finalny - żywność. Oznacza to, iż w systemie tym muszą znaleźć się wszystkie środki produkcji niezbędne do wytwarzania i pozyskiwania surowców żywnościowych, ich przetwarzania, przechowywania, transportowania i przyrządzania gotowej żywności.

W agrobiznesie występują człony bezpośrednio uczestniczące w wytwarzaniu żywności, tj. rolnictwo i przemysł spożywczy oraz działy pośrednie, bez których niemożliwa byłaby produkcja. Wewnętrzna strukturza agrobiznesu może być rozpatrywana z punktu widzenia następujących elementów:

1. struktur działowo-gałęziowych,

2. struktur własnościowych,

3. struktur instytucyjno-organizacyjnych.

W skład systemu rozpatrywanego jako struktury działowo-gałęziowe wchodzą:

1. Przemysł wytwarzający środki produkcji dla rolnictwa oraz związane z nimi usługi,

2. Przemysł wytwarzający środki produkcji dla przemysłu spożywczego oraz związane z nimi usługi,

3. Rolnictwo rozumiane jako wytwarzanie surowców do produkcji żywności oraz gotowej żywności,

4. Rybołówstwo, leśnictwo i inne nierolnicze jednostki gospodarcze, które wytwarzają surowce do produkcji żywności oraz związane z nimi usługi,

5. Przetwórstwo rolno-spożywcze obejmujące przemysł spożywczy i rzemiosło spożywcze, wraz z świadczonymi usługami,

6. Obrót surowcami rolnymi oraz finalnymi produktami żywnościowymi, obejmujący zwłaszcza handel hurtowy i detaliczny (sfera marketingu),

7. Usługi materialne świadczone przez inne gałęzie gospodarki narodowej na rzecz jednostek sfery agrobiznesu (w szczególności usługi transportowe, łączności, budownictwa, nauki, oświaty itp.). (schemat 2)

Obecnie za istotny element agrobiznesu uznaje się również infrastrukturę gospodarczą wsi i rolnictwa, która warunkuje efektywne funkcjonowanie gospodarki żywnościowej. Ujęcie takie uważane jest za słuszne, ponieważ doświadczenia państw unijnych wykazują, iż na osiągane w rolnictwie wyniki duży wpływ wywiera poziom rozwoju infrastruktury wiejskiej.

Podstawowym kryterium klasyfikacji struktur własnościowych, prawnych i organizacyjnych agrobiznesu jest typ jednostek gospodarczych. Wyróżniamy sześć głównych typów jednostek gospodarczych, a mianowicie:

1. indywidualne gospodarstwa chłopskie,

2. jednostki prywatne poza rolnictwem,

3. przedsiębiorstwa partnerskie,

4. spółki akcyjne (korporacje),

5. spółdzielnie,

6. przedsiębiorstwa państwowe.

Indywidualne gospodarstwa chłopskie to przede wszystkim małe gospodarstwa rodzinne. Charakteryzują się one tym, że ziemia i środki produkcji są własnością rolnika przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Proces wytwórczy opiera się na pracy i pieniądzach całej rodziny. Rolnik równocześnie pełni funkcję kierownicze, wykonawcze i kontrolne. Wytwarza głównie na swój rachunek, potrzeby rodziny a nadwyżki sprzedaje na rynku. Stanowią one w Polsce największą grupę podmiotów agrobiznesu. Do indywidualnych gospodarstw chłopskich zalicza się również gospodarstwa farmerskie. Są one podobne do gospodarstw rodzinnych z tym że na farmach oprócz rolnika i jego rodziny pracują ludzie najęci do określonych prac. Zysk więc nie zostaje w całości w gospodarstwie, ponieważ muszą być z niego wypłacane wynagrodzenia siły najemnej.

Jednostki prywatne poza rolnictwem to głównie hurtownicy i detaliści biorący udział w obrocie gospodarczym, a także przedsiębiorstwa skupowe zajmujące się skupem produktów rolniczych i leśnych. Do jednostek tych zalicza się również przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem spożywczym oraz usługami związanymi z rynkiem żywnościowym.

Przedsiębiorstwa partnerskie są to przedsiębiorstwa prowadzone przez co najmniej dwie osoby. Działalność taką prowadzą przede wszystkim osoby prywatne prawa handlowego, prywatne spółki zagraniczne, spółki Skarbu Państwa, spółki państwowych osób prawnych a także spółki rodzinne.

Przedsiębiorstwo typu korporacyjnego (czyli spółka akcyjna) jest jednostką prawną oddzieloną od ludzi, którzy są jej właścicielami. Są one popularne zwłaszcza w rolnictwie i drobnym kapitale związanym z przetwórstwem spożywczym oraz handlem żywnością. Ta forma korporacji pozwala dość łatwo gromadzić rozproszone kapitały akcjonariuszy i utworzyć kapitał wystarczający do powstania większej firmy. Głównym celem spółek akcyjnych jest maksymalizowanie zysku dla inwestorów.

W agrobiznesie częstą formą organizacyjno-prawną są spółdzielnie. Mogą one występować w postaci spółdzielni rolniczych wytwórczych, handlowych, usługowych czy banków spółdzielczych. Istotą spółdzielni jest to, że w dążeniu do osiągnięcia podstawowego celu zespalają środki materialne i ludzi. Spółdzielnia opiera się na członkostwie potwierdzonym wkładem środków produkcji lub kapitału. Działa ona na podstawie ustawy „Prawo Spółdzielcze” a członkowie za zobowiązania spółdzielni odpowiadają do wysokości wniesionych wkładów. Spółdzielnią kieruje Zarząd powołany przez Walne Zgromadzenie i Radę Nadzorczą. Chociaż forma spółdzielcza jest odpowiednia dla rolnictwa to jednak idea spółdzielczości w rolnictwie w latach pięćdziesiątych została wypaczona co zraziło wielu rolników do zespołowych form gospodarowania.

Formą, która w ostatnim okresie podlega największym przemianom są przedsiębiorstwa państwowe. Obecnie jednostki te podlegają restrukturyzacji, przekształcają się w spółki bądź są dzierżawione lub sprzedawane. Te, których nie udało się przekształcić pozostają w dotychczasowej strukturze prawnej i własnościowej. Istotą przedsiębiorstwa państwowego jest to, że stanowi ono wyodrębnioną część majątku ogólnonarodowego i często oprócz celu ekonomicznego realizuje ważne cele polityki społecznej i rolnej. Zmiany ustrojowe w sektorze państwowym polegają na tym, że forma ta traci na znaczeniu. O ile na początku lat dziewięćdziesiątych sektor ten w rolnictwie stanowił ponad 20% to obecnie tylko ok.7%. Prawie w całości zostało także sprywatyzowane przetwórstwo spożywcze. Przekształcenia sektora państwowego zostały wymuszone zmianą systemu politycznego w Polsce. Sektor państwowy, szczególnie Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej, został zakwestionowane w sensie ustrojowym i jako takie postawione w stan likwidacji. Pozostał jednak problem majątku popegerowskiego oraz ludzi tam pracujących. Byli oni bardzo silnie byli uzależnieni od swojego zakładu pracy i do chwili obecnej nie mogą znaleźć zatrudnienia, powiększając grono osób bezrobotnych. Problem ten jest szczególnie istotny na terenach Polski Północnej i Zachodniej gdzie w niektórych gminach własność państwowa dochodziła do 60%.

Charakterystyczną cecha ewolucji gospodarki żywnościowej jest stałe zmniejszanie się bezpośredniej produkcji rolniczej i zwiększanie się roli przetwórstwa i handlu. W 1991 r. struktura wartości produktów żywnościowych kupowanych przez konsumentów w sieci detalicznej USA przedstawiała się następująco:

• surowiec rolniczy - 27%

• handel detaliczny - 25%

• handel hurtowy - 10%

• transport - 5%

• przetwórstwo - 33%

Według szacunków A. Wosia na początku lat dziewięćdziesiątych w strukturze polskiego agrobiznesu nadal dominujące znaczenie miało rolnictwo, na które przypadało 53% produktu globalnego i 47% wartości dodanej całego agrobiznesu. Przemysł spożywczy wytwarzał 34% produktu globalnego a przemysł wytwarzający środki produkcji dla rolnictwa 6,5%. Relatywnie duży udział rolnictwa w zasobach produkcyjnych (77%) jak i w wytwarzanym produkcie i zatrudnieniu ma swoje konsekwencje ekonomiczne. Rolnictwo bowiem odznacza się relatywnie niższą wydajnością i niską produktywnością majątku trwałego w rezultacie efektywność całego agrobiznesu jest niższa niż przemysłu.

Schemat 2. Struktura działowo-gałęziowa agrobiznesu

Import żywności

Eksport

Środki produkcji żywności

do produkcji żywności

Rolnictwo Przemysł Handel

rybołówstwo spożywczy żywności

i inne gałęzie

wytwarzające Gastronomia

Usługi produkcyjne surowce do Spożycie

dla rolnictwa produkcji Żywienie żywności

i przemysłu żywności zbiorowe

spożywczego

Nauka, oświata i szkolnictwo

wyższe obsługujące

gospodarkę żywnościową

Źródło: opracowanie własne na podstawie A.Woś, J.Zegar, Gospodarka żywnościowa...,PWN, Warszawa 1983 s.16.

Biorąc pod uwagę powiązania pomiędzy wyodrębnionymi działami uczestniczącymi bezpośrednio i pośrednio w wytwarzaniu żywności oraz udział w tworzeniu produktu globalnego prof. A.Woś wyznaczył następujące granice agrobiznesu. Do polskiego agrobiznesu „wchodzi” 98% rolnictwa, 27% produkcji przemysłu, 23% budownictwa, 37% handlu, 10% transportu i łączności, 8% leśnictwa i 23% pozostałych gałęzi gospodarki narodowej. W całym agrobiznesie powstaje około 28% narodowego produktu globalnego (rysunek 1 ). Do obliczania produkcji globalnej agrobiznesu wykorzystuje się następującą formulę:

n n

XA = xr + xp+∑ xi bir +∑xibip'

i=1 i=1

gdzie:

XA - produkcja globalna agrobiznesu,

xr - produkcja globalna rolnictwa,

xp - produkcja globalna przemysłu spożywczego,

xi - produkcja globalna i-tych działów związanych z rolnictwem i przemysłem spożywczym (i=1,2...n), biorących pośredni udział w wytwarzaniu żywności,

bir - współczynnik określający przepływ produktów i usług i-tego działu do rolnictwa wyrażony w procentach popytu pośredniego i-tego działu,

bip - współczynnik określający przepływ produktów i usług i-tego działu do przemysłu spożywczego, wyrażony w procentach popytu pośredniego i-tego działu.

Rysunek 1. Granice agrobiznesu.

Rolnictwo - 98%

Przemysł - 27% Pozostałe - 23%

AGROBIZNES - 28,5%

Leśnictwo - 8%

Budownictwo - 23% Handel - 37% Transport

i łączność - 10%

Źródło: opracowanie własne na podstawie Encyklopedii Agrobiznesu...s.16.

Agrobiznes może być również definiowany jako system gospodarczy tworzący tzw. łańcuch produkcji żywności. (rysunek 2). Poszczególne składowe tego łańcucha reprezentują różny etap rozwoju, różną sprawność ekonomiczną i wynikającą z tego siłę przetargową. W miarę wzrostu gospodarczego zmienia się znaczenie poszczególnych elementów składowych. Tendencją generalną, będącą syntezą rozwoju rolnictwa światowego jest wzrost znaczenia siły ogniw poza rolniczych kosztem samego rolnictwa. W długim okresie, zgodnie z historyczną sekwencją, ogniwami wiodącymi w agrobiznesie były:

• okres I - przedindustrialny - rolnictwo,

• okres II - mechanizacji rolnictwa - przemysł środków produkcji,

• okres III - nadprodukcji żywności - przemysł spożywczy,

• okres IV - koncentracji - handel żywnością.

Rysunek 2. Ewolucja ogniwa wiodącego w agrobiznesie.

Okresy rozwoju agrobiznesu

Konsumenci

Okres IV Handel

Żywnością

Okres III Przemysł

Spożywczy

Okres I Rolnictwo

Okres II Przemysł środków

Produkcji

Aktualny stopień koncentracji podmiotowej

Źródło: opracowanie własne na podstawie Agrobiznes, Mikroekonomika t.2 praca zbiorowa pod red. A.Woś, wyd.Key Text, Warszawa 1996 s.199.

Elementem, który w pierwszej kolejności został zmuszony do podporządkowania się innym ogniwom było rolnictwo. Duże rozproszenie i wynikająca z tego niewielka siła przetargowa poszczególnych gospodarstw rolnych doprowadziły do ich uzależnienia od ogniw pozarolniczych zarówno dostawców jak i odbiorców. Aby rolnictwo jako najsłabsze ogniwo mogło osiągnąć maksimum korzyści musi dostosować się do wymagań rynkowych, ograniczać koszty oraz tworzyć powiązania integracyjne zapobiegające przechwytywaniu dużej części wartości dodanej.

Prof. F. Tomczak drogi rozwojowe światowego rolnictwa sprowadza do grupowania krajów na podstawie ich poziomu rozwoju gospodarczego mierzonego według poziomu produktu krajowego brutto (GNP PPP) liczonego siłą nabywczą dolara amerykańskiego w USA, udziału rolnictwa w produkcie krajowym brutto (PKB) jako głównego wyznacznika uwarunkowań zewnętrznych w stosunku do gospodarstw rolnych oraz wydajności pracy w rolnictwie i zatrudnienia jako głównych wyznaczników uwarunkowań wewnętrznych rozwoju rolnictwa. Przyjęta droga transformacji gospodarki agrarnej sprowadza się więc do dwóch grup czynników: wewnętrznych i zewnętrznych.

Do czynników wewnętrznych zalicza się:

• zatrudnienie w rolnictwie w % ogółu zatrudnionych,

• wielkość (rozmiar, struktura) gospodarstw,

• skala produkcji,

• wyposażenie i równowaga czynników produkcji,

• udział sprzedaży w produkcji (produkcja towarowa), udział konsumpcji naturalnej w produkcji rolnej,

• poziom dochodu rolniczego w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w rolnictwie.

Na tej podstawie wyodrębniono, z punktu widzenia zróżnicowania warunków rozwoju rolnictwa, następujące grupy krajów:

A - najmniej rozwinięte o poziomie produktu krajowego brutto do 2000 USD na 1 mieszkańca,

B - średnio rozwinięte (grupa niższa) od 2001 do 5000 USD,

C - średnio rozwinięte (grupa wyższa) - 5001 - 10000 USD,

D - wysoko rozwinięte (grupa niższa) - 10001 - 20000 USD,

E - wysoko rozwinięte (grupa wyższa) 20001 i więcej.

Do zewnętrznych czynników warunkujących transformację gospodarstw rolnych zaliczyć można:

• poziom rozwoju gospodarczego kraju,

• udział rolnictwa w PKB ogółem,

• możliwość zatrudnienia pozarolniczego,

• poziom popytu ( wydatki na żywność),

• poziom handlu zagranicznego w przeliczeniu na 1 zatrudnionego.

Wśród tej grupy czynników zasadniczą rolę odgrywa wydajność pracy w rolnictwie w przeliczeniu na 1 pracującego w tys. USD. Zróżnicowanie występujące pomiędzy poszczególnymi krajami daje podstawy do wydzielenia następujących grup:

A - wydajność poniżej 1000 USD,

B - od 1001 do 2500 USD,

C - od 2001 do 15000 USD,

D - od15001 do 30000 USD,

E - powyżej 30001 USD.

Doświadczenia światowe rozwoju rolnictwa uwzględniające powyższe czynniki ujęte zostały w formie pięciu modeli ekonomicznych rolnictwa rodzinnego dominujących na poszczególnych etapach rozwoju gospodarczego. Od etapu najniższego (kraje najbiedniejsze) do etapu najwyższego (kraje najbogatsze) przebiegają one następująco:

1. Etap (model) tradycyjnej gospodarki chłopskiej,

2. Etap rolniczego gospodarstwa rodzinnego,

3. Etap farmy rodzinnej,

4. Etap farmy rodzinnej towarowej,

5. Etap agrobiznesowego przedsiębiorstwa (gospodarstwa) rolnego.

Polska z przeciętnym dochodem na jednego mieszkańca wynoszącym ok.4000 USD (1999) mieści się w grupie krajów średnio rozwiniętych (kwadrat BB). W rolnictwie tej grupy państw dominują gospodarstwa rodzinne o charakterze chłopsko-rolniczym, tj. z niską ale stale rozwijającą się produkcją towarową, dużym udziale spożycia własnego, relatywnie niską wydajnością pracy i wysokim zatrudnieniem w rolnictwie. Pomimo dominacji gospodarstw rodzinnych możemy również spotkać zarówno gospodarstwa typowo chłopskie jak i nowoczesne przedsiębiorstwa agrobiznesowe. Świadczy to o

ogromnym zróżnicowaniu polskiego rolnictwa, szczególnie jeżeli dodatkowo uwzględnimy struktury własnościowe i agrarne.

Z punktu widzenia technologii produkcji obecnie zarówno w Polsce jak i w Europie dominują, oczywiście w różnych proporcjach, cztery podstawowe systemy rozwojowe rolnictwa:

• rolnictwo konwencjonalne (uprzemysłowione),

• rolnictwo wysokich technologii (typu high-tech-agriculture),

• rolnictwo integrowane,

• rolnictwo ekologiczne.

Rysunek 3. Drogi rozwojowe rolnictwa światowego i jej fazy w zależności od uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych.

EE

E Nadwyżki Gospodarstwa

żywności agrobiznesowe

DD

Tendencje wzrostu Towarowe farmy

D produkcji rolniczej rodzinne (farmerzy)

CC

C Farmy rodzinne Droga rozwoju

( farmerzy ) (transformacji) rolnictwa

BB

B Gospodarstwa Fazy przejściowe

rodzinne - rolnicy

AA

A Gospodarstwa

chłopskie- chłopi Niedobory żywności

A A B C D E

Uwarunkowania zewnętrzne

Źrodło Źródło: opracowanie własne na podstawie: F. Tomczak, Doświadczenia światowe

rozwoju rolnictwa: konkluzje dla Polski, [w:] Problemy Integracji Rolnictwa

nr 4/2000 s.10.

Rolnictwo konwencjonalne opiera się na wykorzystaniu chemicznych i technicznych środków produkcji umożliwiających jej wzrost i doskonalenie. Postęp w produkcji zwierzęcej dokonuje się w zakresie wytwarzania i zadawania pasz przemysłowych przyczyniających się do wyższej wydajności. W gospodarstwach tych maksymalizuje się cel ekonomiczny kosztem znacznego ograniczenia celów ekologicznych. Podstawową formą gospodarowania w tym systemie są gospodarstwa rodzinne jednak zarządzane w sposób menedżerski i uzyskujące dochody porównywalne do uzyskiwanych w przemyśle. Społecznymi skutkami takiego rozwoju jest spadek liczby gospodarstw rolnych oraz zagrożenie egzystencji pozostałych. Rezultatem ich działalności jest powszechna nadprodukcja większości produktów rolniczych oraz postępująca degradacja środowiska rolniczego.

Rolnictwo wysokiej technologii związane jest z szybkim wdrażaniem osiągnięć inżynierii genetycznej i mikroelektroniki. Większość procesów produkcyjnych w gospodarstwach jest zautomatyzowana na wzór przedsiębiorstw przemysłowych. Rolnictwo tego typu jest kapitałochłonne i sprzyja znacznej wydajności pracy. Wymaga jednak odpowiedniej wielkości gospodarstwa oraz wydajności pracy. Zarządzaniem zajmują się wysokiej klasy menadżerowie. Rozwój tej koncepcji prowadzi do koncentracji i zmniejszenia liczby gospodarstw i spadku liczby zatrudnionych. Wdrażanie systemu wysokiej technologii związane jest z niebezpieczeństwem pojawienia się nowych zagrożeń, szczególnie wynikłych z zastosowania inżynierii genetycznej.

Rolnictwo integrowane stanowi złagodzoną pod względem ochrony obszarów wiejskich formę rolnictwa konwencjonalnego. Jego celem jest zapewnienie stabilnej wydajności przy użyciu umiarkowanych ilości środków chemicznych i przemysłowych. W gospodarstwach tych nadal stosuje się środki ochrony roślin i nawozy mineralne ale również dużą wagę przywiązuje się do właściwego doboru płodozmianu i uprawy roślin motylkowych. W niektórych państwach (np. w Danii) ustala się również maksymalne wielkości gospodarstw aby zachować ich rodzinny charakter. Aby można było osiągnąć zadawalające efekty ekonomiczne w tym systemie gospodarowania wymagane są wysokie kwalifikacje zawodowe rolnika, pozwalające zrekompensować zmniejszone zużycie środków plonotwórczych. Obecne tendencje dają podstawy twierdzić, że ten sposób gospodarowania ma największe szansę rozwoju w skali masowej.

Perspektywicznym kierunkiem, jednak nie w skali masowej, jest rolnictwo ekologiczne. Na przestrzeni całego swojego rozwoju nie było ono jednorodne. Najwcześniejszą metodą rolnictwa ekologicznego była metoda biodynamiczna. Zakłada ona ścisłą zależność ziemi i człowieka oraz obecność pewnych sił materii. Poza ogólnymi zasadami ekologicznego gospodarowania metoda biodynamiczna zaleca stosowanie preparatów biodynamicznych za pośrednictwem których człowiek może aktywizować siły przyrody w kierunku podwyższenia biologicznej sprawności gleby i jakości produktów rolniczych. Kolejną odmianą rolnictwa ekologicznego jest metoda organiczno-biologiczna. Agrotechnika tej metody nakierowana jest na uzyskanie optymalnych plonów wysokiej jakości, bez zastosowania nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin. Zwraca się tu szczególną uwagę na właściwe następstwo roślin, stosowanie nawozów zielonych, kompostów oraz poplonów. Głównym celem tej metody jest utrzymanie maksymalnej żyzności gleby w ramach zamkniętego obiegu materii.

Coroczne roczniki statystyczne nie wyodrębniają oddzielnie agrobiznesu jako systemu gospodarki narodowej. Prezentowane są natomiast poszczególne rodzaje działalności z łącznym wyszczególnieniem jako działu rolnictwa, łowiectwa, leśnictwa i rybołówstwa. Nieco inaczej ujmuje Główny Urząd Statystyczny gospodarkę żywnościową. Według GUS gospodarka żywnościowa zawiera cztery człony:

1. rolnictwo, w tym produkcję rolniczą,

2. produkcję rolniczą poza działem rolnictwo,

3. przemysł spożywczy,

4. przemysł wytwarzający środki produkcji dla rolnictwa i przemysłu spożywczego.

W strukturze podmiotowej polskiego agrobiznesu zdecydowanie przeważają indywidualne gospodarstwa rolne. Stanowią one prawie 83% wszystkich jednostek gospodarczych. Są to gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, prowadzone przez rolników na gruntach własnych i dzierżawionych. Jednostki państwowe to obecnie około 7% czyli znacznie mniej niż na początku lat dziewięćdziesiątych (tabela 3).

Tabela 3. Struktura polskiego agrobiznesu według typów jednostek gospodarczych.

Typy jednostek gospodarczych	Liczba jednostek	Struktura (w %)
Agrobiznes ogółem	2586430	100,0
Indywidualne gospodarstwa chłopskie Jednostki prywatne poza rolnictwem Przedsiębiorstwa partnerskie Spółki akcyjne Spóldzielnie Przedsiębiorstwa państwowe	2138000 195000 17630 2200 46300 187300	82,7 7,5 0,7 0,1 1,8 7,2

Źródło: Encyklopedia agrobiznesu .. s.41

Duża liczba indywidualnych gospodarstw rolnych świadczy o ich ogromnym rozproszeniu zarówno pod względem ilościowym jak i przestrzennym. Jest to podstawowa wada polskiego rolnictwa, gdyż w zetknięciu z mniej licznym i dobrze zorganizowanym skupem i przetwórstwem pozycja ekonomiczna rolników jest słabsza. Indywidualne gospodarstwa rolne są bardzo zróżnicowane zarówno pod względem powierzchni jak i produkcji. Ponad połowę stanowią gospodarstwa od 1 do 5 ha. Gospodarstw powyżej średniej w UE tj.20 ha i więcej jest tylko 4,2%. Szczegółowe dane na temat struktury gospodarstw przedstawia tabela 4.

W całym okresie powojennym struktura agrarna polskiego rolnictwa zmieniła się nieznacznie. Polityka rolna zmieszała do zachowania chłopskiego charakteru a odpływ siły roboczej, szczególnie intensywny w latach siedemdziesiątych, był niewystarczający aby proces ten zintensyfikować. Ostatnio nowym zjawiskiem oddziaływującym na zmiany strukturalne jest „polaryzacja” polegająca na wypadaniu gospodarstw z tzw. środka (od 2 do 10 ha) a wzroście gospodarstw najmniejszych (od 1 do 2 ha) i największych (powyżej 10 ha). O ile wzrost liczby gospodarstw dużych jest pożądany, tak powiększanie się liczby najmniejszych jest niekorzystne. Aby ten proces ograniczyć Sejm przyjął ustawę o rentach strukturalnych dającą możliwość wcześniejszego o 5 lat przechodzenia na emerytury rolnicze pod warunkiem, że grunty zostaną przeznaczone na powiększanie gospodarstw większych obszarowo.

Tabela 4. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce.

Grupa obszarowa	Liczba gospodarstw	Udział procentowy
1-2 ha 2-5 ha 5-7 ha 7-10 ha 10-15 ha 15-20 ha 20-50 ha 50-100 ha powyżej 100 ha razem	462206 667588 260713 260103 217202 89417 75247 5540 3364 2041380	22,6 32,7 12,8 12,7 10,6 4,4 3,7 0,3 0,2 100,0

Źródło: według danych Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r., GUS

Tabela 5. Struktura gospodarstw rolnych w Polsce według celu produkcji.

Cel produkcji	Liczba gospodarstw	Udział procentowy
Nie prowadzące działalności rolniczej	49407	2,4
Wyłączne na własne potrzeby	260078	12,7
Głównie na własne potrzeby	764391	37,4
Na rynek	967504	47,5

Źródło: według danych Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r., GUS

Struktura gospodarstw rolnych przedstawionych w tabeli 5 świadczy, że mniej niż połowa gospodarstw ma charakter towarowy i to one głównie zaopatrują rynek. Gdyby więc zweryfikować liczbę gospodarstw do tej grupy to ich liczba uległaby zmniejszeniu o połowę a tym samym różnice strukturalne stawiane jako przeszkoda na drodze integracji z Unią Europejską byłyby znacznie mniejsze.

Gospodarstwa indywidualne są zróżnicowanie nie tylko pod względem obszaru ale także cech ekonomicznych. A. Woś wyodrębnił pięć grup (typów) gospodarstw, biorąc za podstawę siłę ekonomiczną oraz ich zdolność do podejmowania skutecznych zmian dostosowawczych, pozwalających im przetrwać w warunkach gospodarki rynkowej:

1. Jednostki rozwojowe (160-170 tys., tj. ok. 8%), prowadzone najczęściej przez ludzi młodych, przedsiębiorczych, dobrze przygotowanych pod względem menedżerskim. Są to gospodarstwa typu przedsiębiorstw, silnie powiązanych z rynkiem, chłonne na innowacje i postęp biologiczny. Powstały one na bazie gospodarstw specjalistycznych, które swoją siłę ekonomiczną budują na kredytach preferencyjnych. Osiągnęły one wysoki poziom inwestowania a pod względem sprawności i efektywności gospodarowania spełniają normy europejskie.

2. Gospodarstwa potencjalnie rozwojowe zagrożone bankructwem (ok. 20 tys.,tj. 1%). Gospodarstwa te wywodzą się z gospodarstw specjalistycznych, które wpadły w pułapkę kredytową i są obciążone odsetkami od przeterminowanych, wysokooprocentowanych kredytów. Chociaż są to gospodarstwa o dużym potencjale wytwórczym to jednak dług bankowy pochłania cały zysk powodując długotrwały regres. Pierwsza grupa tych gospodarstw powstała na początku lat 90-tych pod wpływem zmiany systemu ekonomicznego a druga w drugiej połowie lat 90-tych wskutek gwałtownego pogorszenia się koniunktury w rolnictwie najbardziej odczuwanej przez gospodarstwa specjalistyczne uzależnione od zewnętrznego zaopatrzenia i kredytów obrotowych.

3. Tradycyjne gospodarstwa zdolne do rozwoju (ok.350-400 tys.,tj. ok. 18%). Są to najczęściej gospodarstwa wielopokoleniowe, dziedziczone, prowadzone najczęściej przez młodych ludzi z właściwą wielokierunkową strukturą produkcji dostosowaną do wymagań rynkowych. Gospodarstwa tej grupy nieustannie doskonalą mechanizmy dostosowawcze, pozwalające im przetrwać i rozwijać się. Ze względu na te cechy w nich widzi się docelowy model gospodarstwa indywidualnego.

4. Gospodarstwa nierozwojowe ( ok. 1200-1300 tys., tj. ok.60%). Są najczęściej prowadzone przez starszych rolników, którzy przyjęli strategię przetrwania. Ich przyzwyczajenia z poprzedniego systemu ekonomicznego powodują, że możliwości dostosowawcze są znikome, na rynku zachowują się biernie. Są to gospodarstwa zorientowane przede wszystkim na samozaopatrzenie rodziny a ewentualne nadwyżki sprzedają na rynku. Jest to grupa gospodarstw, która ze względu na swoją liczebność powinna być brana pod uwagę przy kształtowaniu zasad polityki rolnej. Podlegają one polaryzacji, a więc z ich pomocą można przebudować strukturę agrarną w Polsce.

5. Gospodarstwa upadające (ok. 300-350 tys., tj. ok. 15%). Grupę tą tworzą przede wszystkim gospodarstwa prowadzone przez ludzi starych, samotnych, bez następców. Opierają się na bardzo tradycyjnych kierunkach i sposobach produkcji pozwalających zapewnić minimalny poziom zabezpieczenia materialnego. Powierzchnia tych gospodarstw jest zróżnicowana jednak nie wykazują one istotnych zmian dostosowawczych. Wielkość tej grupy gospodarstw zależy i może się zwiększać wskutek niewłaściwej polityki gospodarczej względem rolnictwa.

Rolnictwo jako najstarsze i podstawowe ogniwo agrobiznesu z punktu widzenia interesów gospodarki narodowej pełni szereg ważnych funkcji. Najważniejsze z nich to:

1. Tworzenie produktu krajowego brutto (PKB);

2. Produkcja żywności dla społeczeństwa;

3. Produkcja surowców dla innych gałęzi gospodarki narodowej;

4. Rynek zbytu dla pozarolniczych jednostek gospodarczych;

5. Kształtowanie równowagi rynkowej;

6. Rolnictwo jako uczestnik wymiany międzynarodowej;

7. Rolnictwo jako źródło siły roboczej;

8. Akumulacyjna funkcja rolnictwa.

Produkt krajowy brutto (PKB) stanowi różnicę między wartością globalną (sumą wszystkich wyrobów i usług wytworzonych w gospodarce narodowej) a zużyciem pośrednim (koszty materiałów, surowców, energii). W miarę rozwoju gospodarczego udział rolnictwa w tworzeniu PKB ulega zmniejszeniu. Dla przykładu w Polsce w 1960 r. rolnictwo wytwarzało 23,3% dochodu, w 1970 - 15,7% a w 1980 r. - 14,9%. W latach dziewięćdziesiątych wskaźnik ten oscylował w granicach 4,8-7,2%. Udział rolnictwa w tworzeniu PKB jest ważnym miernikiem zmian działowo-gałęziowej struktury gospodarki narodowej. Prof. A. Woś twierdzi, że szacunki udziału rolnictwa w tworzeniu PKB są zazwyczaj obarczone błędem, wynikającym ze stosowanego systemu cen..

Wieloletnie analizy wykazują, że im niższy jest poziom rozwoju gospodarczego danego kraju, tym niższy jest względny poziom cen produktów rolnych. W tej sytuacji udział rolnictwa w tworzeniu PKB był dotychczas i jest nadal zaniżany. Rolnictwo jest bowiem przemysłem surowcowym i ma małe zdolności konkurencyjne, w związku z czym część tworzonej tam wartości dodanej realizowana jest w innych sektorach. Na wielkość wskaźnika PKB ma również wpływ sposób liczenia. W 1991 roku został zmieniony system rachunków narodowych. W Polsce przeszliśmy z Material Product System (MPS) na System of National Accounts (SNA). Różnice pomiędzy nimi są bardzo istotne, szczególnie w odniesieniu do rolnictwa. SNA zaniża produkt brutto rolnictwa dlatego, że nie uwzględnia w pełni autokonsumcji. Nie ma to większego znaczenia w przypadku krajów rozwiniętych, gdzie nie ma rolnictwa typu chłopskiego. Ma to jednak wielkie znaczenie w Polsce, gdzie udział sektora chłopskiego jest relatywnie duży. Przejście z MPS na SNA zmieniło wymiar mierników udziału rolnictwa w tworzonym PKB. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych udział rolnictwa w tworzeniu PKB szacowany był na 12-13% w cenach bieżących, to w latach dziewięćdziesiątych spadł do 4,2-7,2%. W wyniku przejścia z MPS na SNA Polska przesunęła się do grupy państw o relatywnie niskim udziale rolnictwa w PKB. Przyczyna tego zjawiska jest następująca. W systemie gospodarki rynkowej działa mechanizm obniżający względny poziom cen rolnych, w wyniku czego znacząca część wartości dodanej rolnictwa (około ¼) realizowana jest w gałęziach nierolniczych. Ma to źródło w tym, że konkurencyjność wewnętrzna rolnictwa jest zdecydowanie słabsza niż jego otoczenia. W latach dziewięćdziesiątych wartość dodana rolnictwa miała tendencję wyraźnie malejącą (o około19%). Główną przyczyną nie były czynniki produkcyjno-podażowe (tak jak dawniej), lecz czynniki rynkowe tj. trwały spadek popytu na krajową produkcję rolną. To z kolei miało dwie przyczyny:

• popyt na krajowe surowce rolnicze i gotową żywność malał w wyniku szybkiego wzrostu importu żywności (ocenia się że wzrósł on o 1/3 );

• zmniejszyły się, i to radykalnie, dochody dyspozycyjne rodzin biedniejszych, które charakteryzują się wysoką dochodową elastycznością popytu na żywność.

Rynek, bez skutecznej interwencji państwa w politykę dochodową oraz importową, również w przyszłości będzie generował spadek popytu na żywność krajową, co będzie negatywnie wpływało na produkcję rolniczą. Produkcja globalna rolnictwa w latach 1990-1998 zmniejszała się w tempie około 1,8%, natomiast wartość dodana brutto w tempie 2,5% średnio rocznie. Oznacza to, że niezależnie od mechanizmu rynkowego, który redukował popyt na produkcję rolniczą, działał również mechanizm transferu części wartości dodanej rolnictwa do innych gałęzi gospodarki narodowej.

Miernik udziału rolnictwa w tworzeniu PKB ma również wymiar polityczny. Często, szczególnie ze strony osób nieprzychylnych rolnictwu, głoszona jest teza, że 27% ogólnej liczby zatrudnionych w Polsce wytwarza tylko 5-6% PKB (licząc według SNA). Nie podaje się jednak , że ten sam wskaźnik liczony według MPS wyniósłby prawdopodobnie ok.13% w cenach bieżących i 14-15% w cenach stałych. Teza ta ma udowadniać drastycznie niską wydajność pracy w rolnictwie polskim a w związku z tym i niskie dochody. Te niekorzystne dla rolnictwa wywody wynikają po części z nie w pełni prawdziwych danych statystycznych. Z dostępnych danych PSR-1996 wynika, że w tym roku w gospodarstwach rolniczych pracowało 3836 tys. osób, w tym tylko 1525 tys. w pełni zatrudnionych. Jednocześnie 823 tys. osób pracowało na działkach, a więc były to osoby w niewielkim stopniu zatrudnieni w rolnictwie. Dane te szacowane są metodą BAEL, w której podstawą zaliczenia osoby do grupy pracujących była aktywność bieżąca, czyli wykonywanie pracy w tygodniu objętym badaniem co najmniej w wymiarze jednej godziny. Analitycy GUS słusznie zwracają uwagę, że spis rolny odbywa się w czerwcu, a więc w miesiącu w którym aktywność ludności rolniczej ze względu na cykl produkcyjny jest wysoka. Z tej przyczyny do grupy zatrudnionych w rolnictwie liczy się często emerytów, którzy już przekazali swoje gospodarstwa następcom oraz dzieci pomagające w pracach swoim rodzicom. Tymczasem tylko połowa (49,8%) osób pracujących w indywidualnych gospodarstwach utrzymywała się wyłącznie lub głównie z tej pracy, co daje 1910 tys. osób. Najbardziej wiarygodną liczbą zatrudnionych w rolnictwie jest liczba ubezpieczonych w KRUS, która w 1998r. wynosiła 1419 tys. Aby otrzymać bardziej wiarygodny obraz wkładu rolnictwa w PKB należy przytoczone przeliczniki uwzględnić w obliczeniach.

Produkcja żywności dla społeczeństwa

Podstawowym celem rolnictwa jest produkcja żywności. Każdy kraj dąży do osiągnięcia samowystarczalności żywnościowej, chociaż ze względu na zróżnicowane warunki glebowe i klimatyczne jest to niemożliwe. Należy więc specjalizować się w tych produktach w których koszty produkcji w porównaniu z innymi krajami są najniższe. Na przestrzeni kilkudziesięciu ostatnich lat możemy zaobserwować że żywność jest coraz bardziej przetworzona i uszlachetniona. Zmienia się także struktura spożycia. Systematycznie spada więc spożycie zbóż i ich przetworów a rośnie mięsa, szczególnie drobiowego. Spożywamy też coraz więcej owoców i warzyw. Rolnik nie może więc produkować tego co jemu jest wygodniej lecz dostosować ją do zmieniających się wymagań konsumentów.

Produkcja surowców dla innych gałęzi gospodarki narodowej

Oprócz produkcji żywności rolnictwo dostarcza również wielu ważnych do przerobu surowców technicznych. Są to takie produkty jak wełna, skóry, włókno lnu, oleje techniczne. Po ich przetworzeniu uzyskują one nową wartość. W rezultacie poszerza się rynek zbytu dla rolnictwa a więc rosną i dochody rolników. Obecnie rolnicy zainteresowani są aby zwiększył się udział surowców wykorzystywanych w przemyśle paliwowym. Rolnictwo posiada znaczny potencjał w zakresie produkcji alkoholu etylowego i oleju rzepakowego czyli tzw. biopaliw, które można wytwarzać z gorszej jakości surowców.

Rynek zbytu dla pozarolniczych jednostek gospodarczych

W miarę pogłębiającego się podziału pracy rolnictwo w coraz większym stopniu uzależnione jest od zasilania zewnętrznego. O ile wcześniej rolnicy byli w dużym stopniu samowystarczalni, wytwarzając większość potrzebnych produktów samodzielnie tak obecnie nowoczesne rolnictwo musi zaopatrywać się w środki produkcji wytworzone przez inne gałęzie przemysłu. Do sprawnego i efektywnego gospodarowania potrzebne są maszyny, ciągniki, nawozy mineralne, środki ochrony roślin, pasze treściwe, paliwa, smary, części zamienne materiały budowlane i wiele innych. Dzięki rolnictwu istnieje więc ogromny rynek zbytu, setki tysięcy ludzi mają prace, wnoszą one swój wkład w tworzenie PKB, w więc poprawiają koniunkturę całej gospodarki.

Kształtowanie równowagi rynkowej

Dla prawidłowego rozwoju gospodarki bardzo ważne jest zachowanie równowagi zarówno w skali makro jak i mikro. Rolnictwo poprzez znaczny udział wydatków ludności na żywność i poziom inflacji wywiera wpływ na równowagę gospodarki kraju. Zadaniem rolnictwa jest wytwarzać tyle ile konsumenci są w stanie kupić. Brak czegoś lub nadmiar jest symptomem nierównowagi na poszczególnych rynkach cząstkowych. Typowym przykładem nierównowagi jest tzw. „cykl świński”. Oznacza on, że w jednym okresie na rynku jest nadmiar mięsa a w innym jego brak. Jest to niekorzystna sytuacja dla wszystkich grup społecznych. Przy nadmiarze mięsa ceny skupu spadają, pogarsza się opłacalność wskutek czego rolnicy ograniczają produkcję. W następnym okresie podaż zmniejsza się, rosną ceny, konsumenci muszą płacić znacznie więcej za wyroby mięsne. Zadaniem państwa jest stosowanie takich instrumentów interwencjonizmu aby tym mechanizmom przeciwdziałać. Instytucją, powołaną w Polsce do pełnienia tej funkcji jest Agencja Rynku Rolnego.

Rolnictwo jako uczestnik wymiany międzynarodowej

Obecną cechą rolnictwa jest duży nadmiar produktów rolniczych, znacznie przekraczający potrzeby krajowe. Sposobem zagospodarowania tych nadwyżek jest eksport do krajów trzecich. Charakterystyczne jest, że kraje słabo rozwinięte mają relatywnie wysoki procentowy udział produktów rolniczych w eksporcie. Dzięki niemu zdobywają środki pieniężne na rozwój swojej gospodarki, mają możliwość poprawy swojego bilansu handlowego.

Rolnictwo jako źródło siły roboczej

Pierwotną formą rozwoju gospodarczego było rolnictwo. W miarę rozwoju tworzone były inne gałęzie jak przemysł i budownictwo. Dały one możliwość odpływy ze wsi i pracy poza rolnictwem. W ten sposób rolnictwo stało się „dostarczycielem” siły roboczej dla innych gałęzi gospodarki. Proces ten trwa nieustannie. W Polsce migracja stała wzrastała w całym okresie powojennym. Na przykład saldo migracji ze wsi do miasta w 1960 r. wynosiło 74,8 tys. osób, w 1970 - 161,5 tys. osób, 1980 r. - 199,9 tys. osób. W latach dziewięćdziesiątych proces ten uległ wyhamowaniu gdyż w 1994 r. saldo wyniosło 39 tys. osób. Poza migracją stałą występowało również zjawisko migracji wahadłowej polegającej na codziennych dojazdach do pracy poza miejscem zamieszkania. Obecnie, przy znacznym nadmiarze siły roboczej w rolnictwie realizowany jest tzw. wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Polega on na odchodzeniu od pracy w rolnictwie i tworzeniu nowych miejsc pracy w działach pozarolniczych ale na wsi. Podstawą tego rozwoju jest wzrost przedsiębiorczości, tak aby ludzie odchodzący z rolnictwa nie powiększali grona osób bezrobotnych.

Akumulacyjna funkcja rolnictwa

Rozwój nie jest możliwy bez kapitału którego nieustannie brak. Bezpośrednio po wojnie zarówno rolnictwo jak i przemysł był zniszczony, jednak rolnictwu wcześniej udało się otrząsnąć z zapaści. Przez cały okres po wojnie do początku lat siedemdziesiątych rolnictwo było traktowane jako źródło środków finansowych czyli tzw. wkład akumulacyjny na rozwój przemysłu. Odbywało to się w ramach dostaw obowiązkowych, które zmuszały rolników do sprzedaży po zaniżonych cenach wytworzone produkty rolnicze. Były one następnie sprzedawane przez państwo po znacznie zawyżonych cenach. Różnica pomiędzy ceną zakupu a sprzedaży w tym okresie stanowiło główny wkład akumulacyjny. Pozbawienie rolnictwa tych środków ograniczało ich rozwój i stanowi przyczynę obecnego zacofania polskiego rolnictwa. Obecnie mechanizm ten już nie funkcjonuje ale niska opłacalność i utrzymująca się od szeregu lat dekoniunktura w rolnictwie sprawia, że tylko ok. 10-20% gospodarstw ma możliwości reprodukcji rozszerzonej.

Chociaż pozycja agrobiznesu rozpatrywana jest najczęściej przez pryzmat ogniwa wiodącego, tj. rolnictwa, to jednak cele realizowane przez agrobiznes są dużo szersze niż tylko produkcja żywności. W przypadku agrobiznesu lista tych celów jest następująca:

• cele produkcyjno-ekonomiczne, w ramach których ocenia się efektywność i dochodowość przedsiębiorstw, stopień bezpieczeństwa żywnościowego.

• cele generacyjne, oceniane jako zapewnienie ciągłości rodzinnych gospodarstw chłopskich, czyli następstwo pokoleń.

• cele ekologiczne, w tym zachowanie zdolności ekosystemów do samoodnawiania się realizowane w ramach polityki zrównoważonego rozwoju.

• cele komunalne, związane z funkcjonowaniem układów osadniczych i zaspokajaniem potrzeb ludzi mieszkających na wsi.

• cele socjalne i społeczne, w tym zwłaszcza bezpieczeństwo socjalne będące w coraz większym stopniu elementem polityki rolnej.

• cele kulturowe, oświatowe i polityczne związane z realizacją aspiracji wyższego rzędu.

Wszystkie te cele zmierzają do maksymalizacji produktu społecznego lub wartości dodanej agrobiznesu, równomiernego wzrostu dochodów wszystkich grup społecznych zaangażowanych w produkcję a także równoprawnego traktowania wszystkich podmiotów uczestniczących w łańcuchu żywnościowym.

Bibliografia:

1. Agrobiznes, mikroekonomika t.I, makroekonomika t.II, praca zbiorowa pod redakcją Augustyna Wosia, wydawnictwo Key Tekst, Warszawa 1996.

2. B.Dobiegała-Korona, K.Duczkowska-Małysz, M.Duczkowska-Piasecka, J, Małysz, Marketing w agrobiznesie, CIM, Warszawa 1994.

3. Encyklopedia Agrobiznesu, pod reakcją Augustyna Wosia, Fundacja Innowacja Warszawa 1998.

4. A. Grontkowska, Podstawy ekonomiki agrobiznesu, cz.2, WsiP Warszawa 2000.

5. B.Klepacki, Ekonomika i organizacja rolnictwa, WSiP Warszawa 1999.

6. B.Kożuch, A.Kożuch, Polityka rolna, WSiP Warszawa 2000.

7. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 1998, GUS Warszawa 1999.

8. F. Tomczak, Doświadczenia światowe rozwoju rolnictwa: konkluzje dla Polski, Problemy Integracji Rolnictwa nr 4/2000.

9. A. Woś, Tendencje rozwoju rolnictwa w warunkach rynkowych, SGH, Warszawa 1994.

10.A. Woś, Udział rolnictwa w tworzeniu produktu społecznego i zatrudnienie rolnicze, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2-3/2000.

Agrobiznes- Ćwiczenie 1.

Zadanie 1

Zdefiniuj pojęcie agrobiznesu, omów jego zakres i podstawowe sfery działalności.

Zadanie 2

Porównaj cechy gospodarki żywnościowej i agrobiznesu według wzoru zawartego w tabeli 1.

Tabela 1.

Cechy	Gospodarka żywnościowa	Agrobiznes
Cele działania Pojęcia, definicje Zakres

Zadanie 3.

Agrobiznes, nawet w krajach wysoko rozwiniętych, stanowi obecnie największy subsystem gospodarki narodowej. Miejsce i rola agrobiznesu w gospodarce można określić za pomocą szeregu wskaźników z których najważniejsze to:

1. udział pracujących w agrobiznesie w ogólnej liczbie pracujących w gospodarce narodowej,

2. udział w ogólnej wartości produkcyjnych środków trwałych,

3. udział w ogólnej wartości nakładów na inwestycje produkcyjne,

4. udział w ogólnej wartości produktu globalnego,

5. udział w ogólnej wartości dochodu narodowego,

6. udział w ogólnej wartości importu towarów,

7. udział w ogólnej wartości eksportu towarów,

8. udział żywności w ogólnej wartości spożycia,

9. udział żywności w ogólnej wartości spożycia z dochodów osobistych.

Dla charakterystyki całego agrobiznesu ważna jest pozycja ogniwa wiodącego, czyli rolnictwa. W rocznikach statystycznych można znaleźć szereg szczegółowych danych dotyczących tego subsystemu agrobiznesu. Najważniejsze z nich to:

1. powierzchnia użytków rolnych,

2. liczba i udział poszczególnych typów gospodarstw,

3. wartość produkcji rolniczej,

4. produkcja najważniejszych ziemiopłodów,

5. skup produktów rolnych,

6. dochody rolnicze,

7. warunki życia ludności rolniczej.

Na podstawie danych zawartych w rocznikach statystycznych czy innych źródłach informacji można w następujący sposób obliczać najważniejsze wskaźniki:

1. Udział procentowy użytków rolnych (UR) w powierzchni ogólnej (PO) (kraju, województwa, gminy),

UR

Q= x 100;

PO

Gdzie: Q - oznacza wskaźnik udziału procentowego,

UR - powierzchnia użytków rolnych w ha użytkowanych przez rolnictwo,

PO - powierzchnia ogólna kraju w ha.

2. Udział procentowy czynnych zawodowo w rolnictwie w liczbie czynnych zawodowo ogółem w kraju

Czr

Z= x 100;

Cz

Gdzie: Z - wskaźnik udziału procentowego,

Czr - liczba czynnych zawodowo w rolnictwie,

Cz - liczba czynnych zawodowo w kraju.

3. Procentowy udział wartości produkcyjnych środków trwałych brutto rolnictwa w wartości produkcyjnych środków trwałych brutto w kraju

Str

S= x 100;

St

Gdzie: S - wskaźnik udziału procentowego,

Str - wartość produkcyjnych środków trwałych rolnictwa,

St - wartość produkcyjnych środków trwałych kraju.

4. Udział procentowy produkcji globalnej rolnictwa w produkcji globalnej gospodarki narodowej

Pgr

P= x 100;

Pg

Gdzie: P - wskaźnik udziału procentowego,

Pgr - wartość produkcji globalnej rolnictwa,

Pg - wartość produkcji globalnej gospodarki narodowej.

5. Udział procentowy dochodu narodowego wytworzonego przez rolnictwo w dochodzie narodowym kraju

Dnr

D= x 100;

Dn

Gdzie: D - wskaźnik udziału procentowego,

Dnr - wartość dochodu narodowego wytworzonego przez rolnictwo,

Dn - wartość dochodu narodowego kraju.

6. Udział procentowy eksportu produktów rolniczych w eksporcie ogólnym kraju

Exr

E= x 100;

Ex

Gdzie: E - wskaźnik udziału procentowego,

Exr - wartość eksportu produktów rolniczych,

Ex - wartość eksportu wszystkich produktów.

7. Udział procentowy produkcyjnych nakładów inwestycyjnych rolnictwa w produkcyjnych nakładach inwestycyjnych kraju

Ipr

I= x 100;

Ip

Gdzie: I - wskaźnik procentowego udziału,

Ipr - wartość nakładów na inwestycje produkcyjne w rolnictwie,

Ip - wartość nakładów na inwestycje produkcyjne w gospodarce narodowej.

Zadanie 4.

Na podstawie przedstawionych wzorów oblicz wskaźniki określające miejsce rolnictwa w gospodarce narodowej (dla lat 1985-1995), (tabela 2).

Tabela 2. Wskaźniki określające miejsce rolnictwa w gospodarce narodowej.

Wyszczególnienie	1955	1965	1975	......?
Udział procentowy UR w ogólnej powierzchni kraju	65,4	62,8	61,4	......?
Udział procentowy czynnych zawodowo w rolnictwie w liczbie czynnych zawodowo ogółem w kraju	48,2	39,1	29,3	......?
Udział procentowy wartości środków trwałych brutto rolnictwa w wartości tych środków w kraju	40,5	33,3	26,0	......?
Udział procentowy produkcji globalnej rolnictwa w produkcji globalnej całej gospodarki narodowej	22,3	20,5	15,1	.....
Udział procentowy dochodu narodowego wytworzonego przez rolnictwo w dochodzie narodowym kraju	42,3	29,7	15,4	.....?
Udział procentowy eksportu produktów rolniczych w eksporcie ogółem kraju	15,3	18,1	9,8	......?
Udział procentowy nakładów inwestycyjnych rolnictwa w nakładach inwestycyjnych kraju	21,2	23,9	18,6	......?

Źródło: opracowanie własne na podstawie: F. Kapusta, Teoria agrobiznesu cz.2 ćwiczenia, Wyd. AE we Wrocławiu, s.134.

Zadanie 5.

Podobnie jak w zadaniu 1 oblicz i przedstaw zmiany:

1. struktury własności w polskim rolnictwie, (Rocznik statystyczny Rolnictwa 1998, GUS, tablica 26, s.31).

2. liczby i procentowego udziału poszczególnych typów gospodarstw indywidualnych. (Rocznik Statystyczny Rolnictwa 1998, GUS, tablica 33 s.36).

3. innych wybranych przez ciebie wskaźników charakteryzujących rolnictwo.

4. struktury użytkowania gruntów w województwie zachodniopomorskim (Rocznik Statystyczny Województwa Zachodniopomorskiego 2000, Urząd Statystyczny w Szczecinie 2000, tablica 2(288) s.397.

5. struktury indywidualnych gospodarstw rolnych w województwie zachodniopomorskim (źródło jak wyżej).

Zadanie 6.

W ćwiczeniu tym zatytułowanym „Rozwój rolnictwa w Polsce” należy ukazać różnice w stopniu rozwoju rolnictwa na terenie całego kraju. Rozpatrując rozwój rolnictwa we wszystkich województwach sprzed reformy administracyjnej kraju wzięto pod uwagę następujące wskaźniki obrazujące ich stan w 1996 roku:

x1 - pracujący w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie (w % ogółem),

x2 - użytki rolne - grunty orne (z liczby ogółem w %),

x3 - plony - zboża podstawowe (z 1 ha w dt),

x4 - plony - ziemniaki (z 1 ha w dt),

x5 - bydło - ogółem (na 100 ha użytków rolnych w szt.),

x6 - trzoda chlewna (na 100 ha użytków rolnych w szt.),

x7 - żywiec rzeźny w przeliczeniu na mięso - produkcja (na 1 ha UR w kg),

x8 - żywiec rzeźny w przeliczeniu na mięso - skup (na 1 ha UR w kg),

x9 - mleko krowie - produkcja (na 1 ha UR w litrach),

x10 - mleko krowie - skup (na 1 ha UR w l).

Odpowiednie dane z roczników statystycznych zanotuj w tabeli . Na podstawie wyżej wymienionych i przeanalizowanych wskaźników ustal miejsce jednostek przestrzennych ze względu na analizowane cechy a wyniki umieść w nastepnej tabeli . Przy określaniu średniego miejsca każdej jednostki przestrzennej uwzględnij podział na następujące typy:

• Typ I - najwyższy rozwój rolnictwa w Polsce; przedział od 6,00 do 20,00,

• Typ II - średni rozwój rolnictwa w Polsce; przedział od 20,01 do 30,01,

• Typ III - najniższy rozwój rolnictwa w Polsce; przedział od 30,01 do 38,45.

Uszereguj jednostki przestrzenne od najwyższego poziomu do najniższego. Otrzymane wyniki umieść w tabeli.

Na podstawie przeanalizowanych wyników określ pozycje każdego województwa, przyczyny wysokiego lub niskiego miejsca, warunki klimatyczno-glebowe, które mają wpływ na wysokość analizowanych wskaźników.

Przeanalizuj opisane i inne wskaźniki i ich zmiany w latach 1990-2000.

Przykładową klasyfikację województw według wyników pochodzących z 1996 roku przedstawiają tabele 3,4 i 5.

Tabela 3. Wskaźniki poziomu rozwoju rolnictwa.

L.p.	Jednostki przestrzenne	cechy
		x1	x2	x3	x4	x5	x6	x7	x8	x9	x10
	POLSKA	28,1	76,3	29,1	203	38,6	97,2	168,1	77	615	346
1	warszawskie	4,1	69,9	27,2	220	21,8	38,0	75,9	35	388	147
2	bialskopodlaskie	56,6	73,2	25,0	224	36,1	111,4	189,1	115	524	352
3	białostockie	38,7	64,3	23,2	216	47,7	60,7	135,3	65	700	603
4	bielskie	26,6	66,3	28,9	186	49,6	65,7	170,7	68	1044	171
5	bydgoskie	21,2	85,5	32,2	227	36,4	170,1	181,0	92	516	305
6	chełmskie	50,0	71,7	27,5	191	28,4	48,9	89,9	32	435	268
7	ciechanowskie	53,3	76,6	25,5	212	48,1	103,1	238,8	96	816	624
8	częstochowskie	34,0	75,9	26,3	202	37,7	77,0	139,2	45	780	372
9	elbląskie	23,5	77,9	34,9	217	32,6	77,4	90,7	41	485	337
10	gdańskie	11,9	79,6	28,2	182	35,1	125,6	135,1	43	542	191
11	gorzowskie	21,2	76,6	29,3	204	20,7	79,1	114,9	69	258	140
12	jeleniogórskie	15,7	62,7	28,6	195	21,5	26,7	57,0	26	328	105
13	kaliskie	36,8	84,1	32,2	204	50,2	197,8	357,3	124	643	379
14	katowickie	6,7	75,6	28,4	201	32,6	68,8	145,9	56	574	231
15	kieleckie	45,4	76,9	25,9	185	44,6	69,7	132,8	29	641	277
16	konińskie	45,0	80,5	26,6	191	43,3	118,8	189,0	57	694	434
17	koszalińskie	18,5	80,1	24,7	178	21,1	84,1	121,5	72	340	186
18	krakowskie	20,6	78,5	29,0	172	42,0	82,8	159,9	56	741	192
19	krośnieńskie	47,2	55,6	28.4	201	42,5	25,1	95,8	38	678	123
20	legnickie	17,5	84,1	35,9	219	20,3	81,2	154,5	90	233	122
21	leszczyńskie	34,6	83,4	36,4	223	56,1	285,6	421,6	189	919	662
22	lubelskie	38,7	82,0	26,8	220	37,2	80,6	146,5	73	730	375
23	łomżyńskie	59,7	69,2	24,2	198	63,0	98,8	131,2	67	1041	934
24	łódzkie	6,1	80,8	24,7	194	39,8	81,0	181,4	73	714	446
25	nowosądeckie	50,5	41,1	22,4	168	72,6	25,3	109,5	40	1211	245
26	olsztyńskie	23,5	69,2	28,5	218	35,2	58,5	142,5	82	428	325
27	opolskie	26,9	86,1	41,2	208	35,9	121,9	180,8	73	513	241
28	ostrołęckie	54,1	60,5	22,0	198	56,7	73,8	143,9	58	1006	704
29	pilskie	27,7	80,1	30,7	238	30,3	186,4	254,9	132	438	279
30	piotrkowskie	40,0	79,8	24,2	203	42,6	93,1	208,8	83	848	553
31	płockie	40,5	84,1	26,5	206	44,6	107,8	271,9	135	816	510
32	poznańskie	15,1	87,5	35,5	237	37,4	247,7	332,6	144	529	304
33	przemyskie	53,1	71,0	29,8	214	38,4	54,4	123,0	49	738	164
34	radomskie	48,0	72,9	24,4	194	35,4	60,4	99,3	36	618	304
35	rzeszowskie	44,6	70,2	26,4	194	46,6	56,5	128,9	65	911	185
36	siedleckie	56,1	74,0	24,0	208	46,5	89,0	197,0	102	729	628
37	sieradzkie	50,6	79,0	24,6	190	49.1	86,7	172,2	56	735	535
38	skierniewickie	44,5	80,7	24,9	250	39,0	95,3	143,3	53	577	490
39	słupskie	20,5	78,5	25,7	214	20,4	73,5	83,7	39	267	128
40	suwalskie	39,8	64,1	25,7	190	46,7	74,9	107,5	42	576	434
41	szczecińskie	11,7	76,9	32,9	216	20,0	62,4	138,4	98	239	172
42	tarnobrzeskie	54,5	75,7	28,3	171	37,9	55,6	94,6	38	711	198
43	tarnowskie	49,0	72,8	29,0	182	48,4	78,7	242,8	157	1056	205
44	toruńskie	26,2	87,6	33,8	213	39,4	211,8	389,7	229	565	350
45	wałbrzyskie	15,7	72,5	36,8	193	24,2	50,7	71,6	23	299	124
46	włocławskie	41,7	88,1	29,1	199	45,0	124,5	170,5	96	678	426
47	wrocławskie	14,1	85,7	36,3	210	21,7	72,9	105,1	52	255	111
48	zamojskie	64,2	82,2	31,4	183	36,3	57,8	133.3	51	672	282
49	zielonogórskie	18,1	78,0	25,9	206	19,3	89,9	154,1	87	304	127

Źródło: Rocznik statystyczny 1997. GUS, Warszawa 1997. Dane zawarte w tabeli dotyczą 1996r.

Tabela 4. Miejsce jednostek administracyjnych ze względu na wskaźniki z tabeli 3.

L.p.	Jednostki przestrzenne	cechy
		x1	x2	x3	x4	x5	x6	x7	x8	x9	x10	suma	średnie miejsce
	POLSKA	x	x	x	x	x	x	x	x	x	x
1	warszawskie	1	40	27	7,5	41	46	47	45	40	41	335,5	33,55
2	bialskopodlaskie	47	33	38	5	31	11	11	8	33	18	235	23,50
3	białostockie	26,5	44	47	12,5	10	37	29	25	19	6	256	25,60
4	bielskie	20	43	19	41	6	35	17	23	3	39	246	24,60
5	bydgoskie	15,5	6	10,5	4	29	6	14	13	34	22	154	15,4
6	chełmskie	39	37	26	37,5	39	45	45	46	38	28	380,5	38,05
7	ciechanowskie	43	27,5	37	17	9	13	8	11	9,5	5	180	18,00
8	częstochowskie	23	29	31	26	26	28	27	36	11	17	254	25,40
9	elbląskie	17,5	24	7	11	36,5	27	44	39	36	20	262	26,20
10	gdańskie	5	19	25	44,5	35	7	30	37	31	35	268,5	26,85
11	gorzowskie	15,5	27,5	15	23,5	45	25	37	22	46	42	298,5	29,85
12	jeleniogórskie	8,5	46	20	32	43	47	49	48	42	49	384,5	38,45
13	kaliskie	25	7,3	10,5	23,5	5	4	3	7	24	15	124,3	12,43
14	katowickie	3	31	22,5	27,5	36,5	34	23	29,5	29	31	267	26,70
15	kieleckie	35	25,5	33	42	15,5	33	32	47	25	27	315	31,50
16	konińskie	34	15	29	37,5	17	10	12	28	20	12	214,5	21,45
17	koszalińskie	12	16,5	40,5	46	44	20	36	21	41	36	313	31,30
18	krakowskie	14	21,5	17	47	20	21	19	29,5	12	34	235	23,50
19	krośnieńskie	36	48	22,5	27,5	19	49	42	42	21,5	46	353,5	35,35
20	legnickie	10	7,3	5	9	47	22	20	14	49	47	230,3	23,03
21	leszczyńskie	24	10	3	6	4	1	1	2	6	3	60	6,00
22	lubelskie	26,5	12	28	7,5	28	24	22	18,3	15	16	196,8	19,68
23	łomżyńskie	48	41,5	44,5	30,5	2	14	33	24	4	1	242,5	24,50
24	łódzkie	2	13	40,5	33,3	21	23	13	18,3	17	11	192,1	19,21
25	nowosądeckie	40	49	48	49	1	48	38	40	1	29	343,0	34,30
26	olsztyńskie	17,5	41,5	21	10	34	39	26	17	39	21	266,0	26,60
27	opolskie	21	4	1	19,5	32	9	15	18,3	35	30	184,3	18,43
28	ostrołęckie	44	47	49	30,5	3	30	24	27	5	2	261,5	26,15
29	pilskie	22	16,5	13	2	38	5	6	6	37	26	171,5	17,15
30	piotrkowskie	29	18	44,5	25	18	16	9	16	8	7	190,5	19,05
31	płockie	30	7,3	30	21,5	15,5	12	5	5	9,5	9	144,8	14,48
32	poznańskie	7	3	6	3	27	2	4	4	32	23	111,5	11,15
33	przemyskie	42	38	14	14,5	24	43	35	35	13	40	298,5	29,85
34	radomskie	37	34	43	33,3	33	38	41	44	26	23	352,8	35,28
35	rzeszowskie	33	39	31	33,3	12	41	34	25	7	37	293,3	29,33
36	siedleckie	46	32	46	19,5	13	18	10	9	16	4	213,0	21,30
37	sieradzkie	41	20	42	39,5	7	19	16	29	14	8	235,8	23,58
38	skierniewickie	32	14	39	1	23	15	25	32	27	10	218,0	21,80
39	słupskie	13	21,5	35,5	14,5	46	31	46	41	45	43	336,5	33,65
40	suwalskie	28	45	35,5	39,5	11	29	39	38	28	12	305,5	30,55
41	szczecińskie	4	25,5	9	12,5	48	36	28	10	48	38	259,0	25,90
42	tarnobrzeskie	45	30	24	48	25	42	43	42	18	33	350,0	35,00
43	tarnowskie	38	35	17	44,5	8	26	7	3	2	32	213,0	21,30
44	toruńskie	19	2	8	16	22	3	2	1	30	19	122,0	12,20
45	wałbrzyskie	8,5	36	2	36	40	44	48	49	44	45	352,5	35,25
46	włocławskie	31	1	16	29	14	8	18	11	21,5	14	164,0	16,40
47	wrocławskie	6	5	4	18	42	32	40	33	47	48	275,0	27,50
48	zamojskie	49	11	12	43	30	40	31	34	23	25	298,0	29,80
49	zielonogórskie	11	23	33	21,5	49	17	21	15	43	44	278,0	27,80

Źródło: Rocznik statystyczny 1997. GUS, Warszawa 1997. Dane zawarte w tabeli dotyczą 1996r.

Tabela 5. Klasyfikacja jednostek administracyjnych wg średniego miejsca rozwoju rolnictwa w Polsce.

L.p.	Województwa	Średnie miejsce	Typy
1	leszczyńskie	6,00	I
2	poznańskie	11,15	I
3	toruńskie	12,20	I
4	kaliskie	12,43	I
5	płockie	14,48	I
6	bydgoskie	15,40	I
7	włocławskie	16,40	I
8	pilskie	17,15	I
9	ciechanowskie	18,05	I
10	opolskie	18,43	I
11	piotrkowskie	19,05	I
12	łódzkie	19,21	I
13	lubelskie	19,68	I
14	siedleckie	21,30	II
15	tarnowskie	21,30	II
16	konińskie	21,50	II
17	skierniewickie	21,80	II
18	legnickie	23,03	II
19	bialskopodlaskie	23,50	II
20	krakowskie	23,53	II
21	sieradzkie	23,58	II
22	łomżyńskie	24,25	II
23	bielskie	24,60	II
24	częstochowskie	25,45	II
25	białostockie	25,65	II
26	szczecińskie	25,90	II
27	ostrołęckie	26,15	II
28	elbląskie	26,20	II
29	olsztyńskie	26,60	II
30	katowickie	26,68	II
31	gdańskie	26,85	II
32	wrocławskie	27,50	II
33	zielonogórskie	27,80	II
34	rzeszowskie	29,33	II
35	zamojskie	29,80	II
36	gorzowskie	2965	II
37	przemyskie	29,85	II
38	suwalskie	30,55	III
39	koszalińskie	31,30	III
40	kieleckie	31,55	III
41	warszawskie	33,50	III
42	słupskie	33,65	III
43	nowosądeckie	34,30	III
44	tarnobrzeskie	35,00	III
45	wałbrzyskie	35,25	III
46	radomskie	35,28	III
47	krośnieńskie	35,35	III
48	chełmskie	38,05	III
49	jeleniogórskie	38,45	III

Źródło: opracowanie na podstawie tabeli 4.

Zadanie 7.

Oblicz indeksy wartości dodanej rolnictwa w latach 1990-1998 dysponując następującymi danymi.

Tabela 6. Wartość dodana brutto rolnictwa w latach 1990-1998, w wyrażeniu realnym, przy podstawie roku 1990 (liczone metodą SNA)

Lata	Wartość dodana brutto
	w cenach bieżących (mln zł)	indeks wartości	w cenach realnych (mln zł)	indeks wartości
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998	4283,0 5109,2 7657,8 10287,1 13099,5 18428,0 21497,1 22610,8 22993,7	100,0	4283,0 3538,2 3731,8 3700,4 3487,6 3609,0 3319,0 2871,9 3299,9	100,0

Źródła: Rocznik Statystyczny 1992. GUS, Warszawa 1992, s.119-120; Rocznik Statystyczny 1996. GUS, Warszawa 1996, s.531-534; Rocznik Statystyczny 1997. GUS, Warszawa 1997, s.502-505; Rocznik Statystyczny 1998. GUS, Warszawa 1998, s.510-513; Rocznik Statystyczny 1999. GUS, Warszawa 1999, s.338-541.

Zadanie 8.

Agrobiznes jest systemem bardzo złożonym. Oprócz wiodącego ogniwa jakim jest rolnictwo tworzy go szereg instytucji wspomagających, których celem jest stwarzanie warunków do produkcji taniej żywności i aby rolnicy osiągali godziwe dochody.

Do najważniejszych instytucji wchodzących w skład agrobiznesu można zaliczyć:

• instytucje integrujące indywidualnych producentów (zespoły producenckie, grupy marketingowe, spółdzielnie zbytu);

• organy samorządu rolniczego (izby rolnicze);

• związki zawodowe rolników;

• kółka rolnicze i związane z nimi branżowe związki producentów rolnych oraz koła gospodyń wiejskich;

• instytucje wspomagające obrót towarowy, czyli rynki hurtowe i giełdy towarowe;

• instytucje zasilające obieg pieniężny, czyli banki udzielające kredyty obrotowe oraz dostawcy udzielający kredyty handlowe;

• instytucje wspomagające proces akumulacji kapitału, czyli banki udzielające kredyty inwestycyjne oraz fundacje wspierające wybrane inwestycje kredytami i dotacjami celowymi;

• instytucje wdrażające instrumenty interwencji państwa do agrobiznesu (agencje: Rynku Rolnego, Własności Rolnej Skarbu Państwa, Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa);

• instytucje międzynarodowe wspomagające procesy restrukturyzacji w polskim agrobiznesie (np. Bank Światowy, Europejski Bank Inwestycyjny);

• instytucje zarządzające ryzykiem, którym obarczone są produkcja, handel i eksport w agrobiznesie (ubezpieczyciele);

• instytucje zarządzające jakością, czyli prowadzące certyfikację jakości wyrobów i usług w agrobiznesie oraz certyfikację systemu zapewnienia jakości, którym zajmuje się dana firma agrobiznesowa (akredytowane jednostki laboratoryjne i certyfikujące);

• instytucje edukacyjne dla młodzieży i dorosłych (szkoły średnie o profilu agrobiznesowym, kursy dokształcające)

• instytucje finansujące edukację w agrobiznesie oraz prowadzące doradztwo (fundacje, ośrodki doradztwa rolniczego, firmy konsultingowe);

• instytuty naukowo badawcze w sferze agrobiznesu ( Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Instytut Ziemiaka);

• instytucje stojące na straży interesów konsumenta (Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta, agencje pozarządowe i stowarzyszenia);

• instytucje życia kulturalnego na wsi (domy kultury, biblioteki);

• lokalne organy władzy państwowej i samorządowej (wójt, starosta, wojewoda).

Instytucje agrobiznesu z punktu widzenia funkcji pełniomych w procesie modernizacji dzielimy na:

1. strukturotwórcze - mające wpływ na przemiany struktur społecznych, ekonomicznych, zawodowych, struktury agrarnej. Przykładem takich instytucji są: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, a także fundusze i instytucje międzynarodowe, które pojawiły się na skutek akcesu Polski o przystąpienie do wspólnoty europejskiej (PHARE, FAPA);

2. integracyjne - mające na celu stwarzanie więzi pomiędzy gospodarstwami rolnymi a wsią (funkcję wewnętrzne) oraz więzi pomiędzy gospodarstwami rolnymi a podmiotami gospodarczymi na zasadach wynikających z mechanizmów gospodarki rynkowej (funkcje zewnętrzne). Przykładem takich instytucji mogą być: przedsiębiorstwa, związki i zrzeszenia branżowe, organizacje społeczno-zawodowe, Ośrodki Doradztwa Rolniczego;

3. elitotwórcze - prowadzące w konsekwencji do ukształtowania i umocnienia grup elit: gospodarczych, społecznych, autorytetów.

Które z wymienionych instytucji działają w twoim środowisku?. Wybierz jedną z nich i opisz jej działania oraz wpływ na rozwój i wzrost efektywności agrobiznesu.

Bibliografia:

1. F. Kapusta, Teoria Agrobiznesu, cz.1, wyd. AE Wrocław, 1998.

2. F. Kapusta, Teoria Agrobiznesu, cz.2, ćwiczenia, wyd. AE Wrocław 1998.

3. Roczniki statystyczne z lat 1991-2000, GUS.

Agrobiznes, Makroekonomika, t.1, praca zb. pod red, A. Wosia, wyd. Key Tekst, Warszawa 1996, s.22.

Encyklopedia Agrobiznesu, pod red. A. Wosia, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s.15.

Agrobiznes, Makroekonomika...s.17.

tamże, s.22.

B. Dobiegała- Korona...s.5.

Encyklopedia Agrobiznesu...s.16.

Encyklopedia Agrobiznesu...s.16.

Agrobiznes, Mikroekonomika, t. 2, pr. zb. pod red. A. Wosia, wyd. Key Tekst, Warszawa, 1996, s 198.

F. Tomczak, Doświadczenia światowe rozwoju rolnictwa: konkluzje dla Polski, Problemy Integracji Rolnictwa nr 4/2000.

A. Woś, Tendencje rozwoju rolnictwa w warunkach rynkowych, SGH, Warszawa 1994.

B. Klepacki, Ekonomika i organizacja rolnictwa, WSiP Warszawa 2000, s.9-11.

A. Woś, Udział rolnictwa w tworzeniu produktu społecznego i zatrudnienie rolnicze, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2-3/2000.

Encyklopedia Agrobiznesu...s. 19.

F.Kapusta, Teoria Agrobiznesu, cz.1. wyd. AE we Wrocławiu, 1998, s.44.

tamże, s. 42.

F. Kapusta, Teoria Agrobiznesu, cz.2., ćwiczenia, wyd. AE we Wrocławiu, 1998, s. 132.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

1

1

Kierunek ewolucji ogniwa wiodącego

zawansowany

rozproszenie

wysoki

niski

wysoki

Uwarunkowania wewnętrzne

---