Współczesne pojęcia zdrowia

Zdrowie: R. Dubois

To nie tylko brak choroby, lecz zespół cech pozytywnych pozwalających człowiekowi na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia.

Zdrowie: M. Kacprzak

proces dynamiczny, nie tylko brak choroby czy niedomagania, lecz także dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania się biologicznego i społecznego do środowiska, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach

Zdrowie: R. Bures

Jest to proces dynamiczny, system wzajemnych uwarunkowań w relacji organizm-środowisko. Jest to potencjał zdolności przystosowania się organizmu do wymogów środowiska, wyposażający organizm w dyspozycję do utrzymania równowagi pomiędzy nim a wymogami środowiska.

Jeżeli możliwości przystosowawcze organizmu przekraczają granice wymogów środowiska, to można mówić o zdrowiu optymalnym.

Jeżeli pokrywają się z wymogami środowiska to mówimy o zdrowiu minimalnym

Wymiary zdrowia:

• Zdrowie fizyczne - dotyczy prawidłowego funkcjonowania organizmu, jego układów i narządów

• Zdrowie psychiczne - Wiąże się ze zdolnością do prawidłowego rozpoznawania uczuć i emocji człowieka, umiejętnością radzenia sobie w trudnych sytuacjach

• Zdrowie społeczne - zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji interpersonalnych

• Zdrowie duchowe - u niektórych odnosi się do religii, u innych dotyczy zasad i sposobów

utrzymywania wewnętrznego spokoju

Promocja zdrowia to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania.

• Cel promocji zdrowia - krzewienie, potęgowanie, popieranie zdrowia rozumianego pozytywnie

• Narzędzie do tego to: zdolność komunikowania się z ludźmi, tzw. podejście siedliskowe, „od ludzi do problemu” a nie „od problemu do ludzi”

• Siedliska: rodzina, szkoła, zakład pracy, szpital itp. Pomiędzy nimi powinno być wzajemne wspieranie.

• „od ludzi do problemu”- uświadomienie problemu i szukanie sposobu rozwiązania - pobudzanie do samodzielności w promocji zdrowia.

Modele Promocji Zdrowia

1. zorientowany na chorobę

- Cel: zapobieganie określonym jednostkom chorobowym (np. chorobie wieńcowej) poprzez przeprowadzenie badań stanu zdrowia ludności; stwierdzić poziom zagrożenia: opracować zasady profilaktyki. Model marginalny, gdyż nie zdaje egzaminu wśród młodzieży

2. zorientowany na czynniki ryzyka

- Cel: eliminacja czynników np.: palenie tytoniu, w celu zapobiegania jednocześnie kilku chorobom. Model pomija korzyści płynące ze zwiększania potencjału zdrowia.

3. zorientowany na zdrowie w rozumieniu holistycznym

- Cel: rozwiązywanie niekorzystnych dla człowieka uwarunkowań. Model ten uwzględnia czynniki zachowania dobrego zdrowia poprzez:

• określenie własnej kondycji zdrowotnej

• identyfikowanie warunków oddziałujących na zdrowie

• oraz działania wpływające na jego poprawę/utrzymanie na właściwym poziomie

Model najlepszy, bo zorientowany na zdrowie, zmienia postawy zdrowotne

Edukacja Zdrowotna obejmuje nie tylko podmiot wychowania, ale i środowisko w którym ono żyje i tworzy.

Wg Smitha:

- wiedza

- przekonania

- zachowania

- sposoby i style życia

mają na celu utrzymanie zdrowia na określonym poziomie poprzez:

-zmianę sposobu myślenia o zdrowiu w sensie jego promowania

-zwiększenie skuteczności oddziaływania i kontroli nad własnym zdrowiem

Podstawowymi technikami w procesie zmian zachowań dotyczących zdrowia są:

- dostarczanie adekwatnych informacji,

- perswazja używana w celu motywowania,

- uczenie umiejętności praktycznych,

- interakcja ze środowiskiem w celu uzyskania wsparcia społecznego i tworzenia warunków dla zmiany

Etapy Wychowania Zdrowotnego

Demel wyróżnił szczeble wychowania zdrowotnego:

Etap heteroedukacji: dla dziecka

- program wychowania zdrowotnego, w którym dziecko występuje jako podmiot zabiegów opiekuńczo-wychowawczo - pielęgnacyjnych

- nabywa ono różnych przyzwyczajeń (mycia rąk, owoców itp.) oraz wiadomości o swoim ciele, funkcjach organizmu i zabiegach pielęgnujących zdrowie

Etap autoedukacji: w okresie pokwitania

- tworzy się życiowy program w oparciu o rewizję dotychczasowych nawyków higienicznych lub proponowane przez otoczenie wzorce

- nowe zainteresowania własnym ciałem, pogłębia dotychczasowe zainteresowanie wyglądem,

- poszerza się wiedza o własnym organizmie i rządzących nim prawach.

Etap heteroedukacji odwróconej:

- wychowanek sam zaczyna wychowywać innych: rodzeństwo, kolegów, rodziców, zwracając im uwagę na przestrzeganie zasad higieny, które stały się dla niego nienaruszalne. Ostateczny etap wychowania zdrowotnego

Koncepcja edukacji zdrowotnej wg Smitha oparta jest o

- szerokie rozumienie zdrowia jako procesu nieustannego odtwarzania dobrego samopoczucia (dobrostanu) w wymiarze:

- społecznym,

- psychicznym

- fizycznym

- zjawiska interakcji pomiędzy ludźmi oraz ich społecznym i fizycznym środowiskiem, tj. równowagi między człowiekiem a otoczeniem.

- Bazą dla koncepcji edukacji zdrowotnej stał się model ekologiczny zdrowia, wykorzystujący filozofię holistyczną.

• Holizm (od gr. holos - całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi), według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe

Profilaktyka

Zapobieganie zjawiskom szkodliwym i szkodzącym zdrowiu bardziej skuteczne i ekonomiczne niż zwalczanie ich negatywnych skutków.

Zdrowiem zajmują się, obok medycyny: pedagogika, psychologia, socjologia, ekologia.

Wypracowano nową koncepcję egzystencjalnego zdrowia: koncepcję systemowo-holistyczna, która pozwala na dokładniejsze stwierdzenie zmian, jakie zachodzą u młodego człowieka w procesie rozwoju.

Profilaktyka powinna być wbudowana w cały proces socjalizacji każdej grupy wiekowej, również młodzieży.

Dobrostan (well - being) oznacza pełnię zdrowia, definiuje się jako ocenę własnego życia i odnosi się do subiektywnie postrzeganej pomyślności

Wellness - pełnia możliwości - jest to ujęcie zdrowia związane z jakością życia i działaniami na rzecz zdrowia

Definicje zdrowia:

- profesjonalne - wg WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) - kompletny, fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby lub kalectwa

- potoczne (laickie) - jak rozumie zdrowie zwykły człowiek

Zależy od czynników, jak:

- wiek

- wykształcenie

- status ekonomiczno - społeczny

- doświadczenia życiowe

- inne

Modele zdrowia:

1. HISTORYCZNO - EWOLUCYJNA KONCEPCJA ZDROWIA

W kulturze europejskiej jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie był Hipokrates (400-377 p.n.e.) - ojciec medycyny

W myśl jego poglądów:

• Dobre samopoczucie = zdrowie

• Złe samopoczucie = choroba

• Zależy od równowagi między tym co nas otacza (środowiskiem) a człowiekiem

• Zewnętrzna równowaga wpływa na wewnętrzną równowagę

Wg Hipokratesa

• Ocena zdrowia jest dokonana jako „dobre i złe samopoczucie” dopuszczająca wiele subiektywizmu, zawężała pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia. Obiektywność pojawiła się dopiero w sformułowaniu zależności zdrowia od równowagi między człowiekiem a otoczeniem.

1. HISTORYCZNO - EWOLUCYJNA KONCEPCJA ZDROWIA

• Koncepcja subiektywna: indywidualne odczuwanie i odbieranie otoczenia

• Koncepcja obiektywna : ocena innych ludzi, ludzie obserwują i oceniają zachowanie innych, które może świadczyć o zdrowiu lub jego braku

Model ewolucyjny

Według tego modelu ciało i psyche są efektem ewolucji

• Choroba jest dysfunkcją fizyczną lub psychiczną spowodowaną niepowodzeniem konkretnych mechanizmów odpowiedzialnych za wykonywanie naturalnych funkcji przystosowawczych przewidzianych przez naturę

• Dysfunkcją w tym modelu jest szkodliwość dla jednostki lub społeczeństwa i wynikające z tego cierpienie

• Źródeł zaburzeń upatruje się w interakcji czynników genetycznych i środowiskowych, które są również przedmiotem badań naukowych

• Pacjent jest przedmiotem oddziaływania tych czynników

2. KONCEPCJA MECHANISTYCZNO - REDUKCJONISTYCZNA ZDROWIA

• Poglądy Hipokratesa przetrwały w niemal w niezmiennej postaci do czasu pojawienia się nowej

filozofii kartezjańskiej

• Jego koncepcja wywarła wpływ na wiele dziedzin nauki, a także Kartezjusz (fr. René Descartes, łac. Renatus Cartesius metodologię badań naukowych

• Pod wpływem jego teorii powstało biomedyczne pojęcie zdrowia, które stanowi podstawę współczesnej medycyny.

Podstawowe założenia:

• dualizm - istnienie ciała i duszy jako odmiennych sfer współistniejących ze sobą: ciało - soma - sfera materii, którą zajmują się nauki przyrodnicze, dusza - psyche - sfera ducha na której skupiły się nauki humanistyczne

• Mechanistyczne widzenie świata i człowieka - świat materialny jest maszyną, maszynami są rośliny i zwierzęta. W człowieku mieszka

Biomedyczny model zdrowia

rozumna dusza połączona z ciałem dzięki szyszynce

• Przyrodą rządzą prawa mechaniki i wszystko można wytłumaczyć w kategoriach ruchu i układu wszystkich części. Najdoskonalszym mechanizmem jest mechanizm zegarowy. Człowiek chory postrzegany jest jako źle zrobiony zegar.

• Organizm człowieka - wielka maszyna, działająca z ogromną doskonałością i precyzją. Doprowadziło to do poznania człowieka i jego funkcji

• Leczenie choroby - naprawianie uszkodzonej maszyny biologicznej i usuwanie jej wadliwych części. Brak widzenia człowieka jako całości

Biomedyczny model zdrowia

Negatywne aspekty biomedycznego modelu zdrowia:

• Podział na duszę i ciało (zajęcie się przez lekarzy głównie ciałem, nie doceniając psychicznych, społecznych i środowiskowych uwarunkowań zdrowia i choroby. Nastąpił podział lekarzy zajmujących

się ciałem i umysłem - specjaliści)

• Ciałem człowieka (maszyną) złożonym z różnych układów (części) zajmują się lekarze specjaliści, w medycynie zaczęło powstawać coraz to więcej nowych specjalizacji, co było przyczyną, iż pacjent nie został postrzegany jako całość, integralna osoba

• Koncentracja na chorobie, traktowanej jako brak zdrowia

• Bierna przedmiotowa rola jednostki, czyli człowiek jest „bezduszną maszyną”

• „inżynieryjne” traktowanie zdrowia zrodziło nadmierne zainteresowania technologią medyczną uważaną za jedyną drogę do lepszego zdrowia

• Model ten nie uwzględnia wpływów środowiska

3. MODEL HOLISTYCZNO - FUNKCJONALNY

Opiera się na holizmie - wzajemnym wpływaniu na siebie psyche i somy (duszy i ciała). Przedmiotem badań są procesy i mechanizmy zdrowia

• Istotą tej teorii jest hierarchia systemów, z których każdy jest jednocześnie częścią większego systemu i zbiorem systemów podrzędnych, czyli każdy stanowi jednocześnie całość i część

• Człowiek jest zarówno samodzielną jednostką o określonej konstrukcji psychicznej i autonomii funkcjonalnej, jak i elementem społeczeństwa oraz szeroko pojętej przyrody

• Zdrowie jest tutaj rozumiane jako równoważenie zasobów wewnętrznych i środowiskowych z czynnikami ryzyka - stresorami środowiska.

• Źródłami zdrowia i choroby są zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne zasoby człowieka i środowiska

• Pacjent jest tutaj traktowany podmiotowo - ma świadomy i aktywny wpływ na rzecz swojego zdrowia

4. MODEL SALUTOGENEZY

Został opracowany w końcu lat 70. XX wieku stając się przełomem w naukach o zdrowiu

• W tradycyjnym, biomedycznym modelu zdrowia przeważa podejście patogenetyczne, którego istotą, zdaniem Aarona Antonovsky'ego jest założenie, że stanem normalnym organizmu jest homeostaza i porządek

• Po naruszeniu homeostazy organizm uruchamia różne mechanizmy regulacyjne (neuropsychologiczne, immunologiczne, endokrynologiczne) aby ją przywrócić

• Jeżeli jest to niemożliwe to pojawia się choroba, a jej leczenie ma na celu przywrócenie lub zastąpienie tych mechanizmów

Poczucie koherencji jest to globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w jakim człowiek ma dominujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:

• bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter przewidywalny i wytłumaczalny

• dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce

• wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania

• Koncepcja salutogenezy stanowi podstawę teoretyczną dla edukacji zdrowotnej, w tym szczególnie ukierunkowanej na rozwijanie umiejętności życiowych. Edukacja ta może wspierać kształtowanie zasobów odpornościowych oraz poszczególnych komponentów poczucia koheracji

Poczucie koherencji składa się z 3 wzajemnie ze sobą powiązanych komponentów:

1. zrozumiałość

2. zaradność

3. sensowność

MIERNIKI ZDROWIA

Tradycyjnie wyróżnia się dwa kryteria podziałów mierników zdrowia:

1. Mierniki zdrowia w zależności od oceniającego:

• Obiektywne (badania laboratoryjne lub lekarskie zmierzone i wyrażone w jednostkach, liczbach)

- wskaźniki medyczne (pomiar ciśnienia krwi, stężenie cholesterolu)

- wskaźniki antropologiczne (prawidłowość masy ciała)

- wskaźniki sprawności fizycznej (próby wysiłkowe)

• Subiektywne (dokonana przez nieprofesjonalistę)

- samopoczucie

- można je uzyskać dla dużych grup populacji na podstawie badań ankietowych

2. Mierniki zdrowia w zależności od „znaku”

A. Pozytywne mierniki zdrowia

- dane obrazujące natężenie zjawisk fizjologicznych - mierzalnych

• Rozwój fizyczny:

- ciśnienie

MIERNIKI ZDROWIA

- morfologia

- masa ciała

• Sprawność fizyczna:

- rzut piłką lekarską

• Wydolność fizyczna:

- próba wysiłkowa

• Spirometria

• badania pułapu tlenowego

MIERNIKI ZDROWIA

B. Negatywne mierniki zdrowia populacji

- współczynniki i wskaźniki opisujące:

a) natężenie zgonów

- umieralność

a) ogólny

b) szczegółowy

- śmiertelność

a) ogólny

b) szczegółowy

MIERNIKI ZDROWIA

b) natężenie chorób

- zapadalność

a) ogólny:

b) szczegółowy

- chorobowość

a) ogólny:

b) szczegółowy

Medycyna Społeczna

Dział medycyny zajmujący się badaniem związku między stanem zdrowia ludności, a warunkami życia społeczeństwa.

• Obejmuje:

- higienę

- walkę z chorobami społecznymi

- organizację ochrony zdrowa

Medycyna Społeczna jako dyscyplina naukowa:

• bada prawa biologiczne i społeczne decydujące o zdrowiu i chorobie społeczeństw ludzkich

Zadaniem jej jest:

- ocena stanu zdrowia ludności

- ocena rozwoju ludności

- ocena zdrowotnych warunków środowiska otaczającego

- opracowanie metod i sposobów umacniania zdrowia

- zapobiegania chorobom i kalectwu

- rehabilitacja

Obejmuje również sprawy:

• zarządzania systemem ochrony zdrowia

• mechanizmów finansowych

• regulacje prawne

• ocenę efektywności działań służby zdrowia

Zakres i działania Medycyny Społecznej

• analiza trendów sytuacji zdrowotnej i jej prognozowanie

• badania stanu zdrowia ludności i jego uwarunkowań

• ocena efektywności poszczególnych działań na rzecz zdrowia

• wyznaczanie kierunków ochrony zdrowia stosownie do aktualnych potrzeb społecznych i możliwości ich zaspokajania

• tworzenie podstaw teoretycznych dla działań w ochronie zdrowia

Zdrowie Publiczne

To dyscyplina medyczna obejmująca szeroki obszar działań poza medycznych, mogących wpływać na zdrowie społeczeństwa

Zdrowie Publiczne to dyscyplina naukowa obejmująca :

• zagadnienia zdrowia społeczeństwa

• współzależność stanu zdrowia od warunków życia

• formy troski o zdrowie, w odniesieniu do społeczności (jednostka, rodzina, większa społeczność)

ZDROWIE PUBLICZNE

• wpływa na kształt polityki społecznej i zdrowotnej państwa

• współdziała ze wszystkimi sektorami społeczno-gospodarczymi, organizacyjnymi społecznymi

oraz samymi ludźmi

• Stanowi połączenie instytucji, wielodyscyplinarnej bazy naukowej i działań praktycznych

• Jest wiedzą i praktyką, dostępną dla wszystkich pracowników sektora zdrowia z wyższym wykształceniem

Ochrona zdrowia

• to działalność na rzecz zdrowia obywateli ujęta w system odpowiadający ustrojowym założeniom państwa

Ochrona zdrowia

• to zorganizowana działalność mająca na celu zapobieganie chorobom i ich leczenie

W jej skład wchodzą:

• opieka zdrowotna

• działalność innych pionów mających wpływ na stan zdrowotny ludności

(budownictwo, gospodarka żywnościowa, komunalna, wodna, sport, turystyka i inne).

Opieka zdrowotna

• to zorganizowane działanie określonego systemu świadczeń zdrowotnych opartych na instytucjach służby zdrowia

1. Genetyczne i adaptacyjne uwarunkowania zdrowia

Aberracje chromosomowe - zmiany materiału genetycznego, które są widoczne pod mikroskopem w badaniu kariotypu. Aż 0,6% noworodków ma aberrację chromosomową o znaczeniu klinicznym

Podział aberracji chromosomowych:

a) Aberracje liczby chromosomów

b) Aberracje struktury chromosomów

• Aberracje mogą dotyczyć zarówno chromosomów płci, jak i autosomów

• Aberracje są wynikiem mutacji chromosomowej powstałej w komórkach rozrodczych rodziców lub bardziej odległego przodka

Aberracje liczby chromosomów

Prawidłowa liczba chromosomów:

46 (23 pary) - w komórkach somatycznych - diploidia

23 - w gametach - haploidia

Aberracje:

• Poliploidia - liczba chromosomów stanowi wielokrotność liczby diploidalnej i jest większa niż diploidalna

- Triploidia - 69 chromosomów

- Tetraploidia - 92 chromosomy

• Trisomia - dodatkowy chromosom w danej parze

• Monosomia - brak jednego chromosomu w danej parze

Aberracje struktury chromosomów

A) Zrównoważone

• Translokacje zrównoważone - przemieszczenie się materiału genetycznego pomiędzy chromosomami

a) translokacje wzajemne - fragmenty chromosomów zamieniają się miejscami

b) translokacje robertsonowskie - dotyczą chromosomów akrocentrycznych; gdzie dwa chromosomy tracą ramiona krótkie i łączą się ze sobą - powstaje jeden chromosom.

c) translokacje inercyjne - wstawienie w DNA 1 lub kilku par nukleotydów

• Inwersje - Chromosom ulega złamaniu w 2 miejscach, a fragment pomiędzy złamaniami ulega odwróceniu o 180 stopni

a) Inwersja paracentryczna - oba złamania są w obrębie jednego ramienia i odwrócony fragment nie zawiera centromeru

b) Inwersja pericentryczna - złamania nastąpiły w obydwu ramionach chromosomu i odwrócony fragment zawiera centromer

B) Niezrównoważone

• Duplikacje - podwojenie części chromosomu

• Delecje - utrata części chromosomu

• Chromosomy pierścieniowe - chromosom pęka w obu ramionach, dystalne części chromosomów ulegają utracie, a pozostała część chromosomu tworzy pierścień

• Izochromosom - Nieprawidłowy chromosom, który ma delecję jednego, a duplikację drugiego ramienia. Może powstać wskutek poprzecznego podziału centromeru

W związku z tym krajobraz dzielimy na trzy zasadnicze typy:

1. krajobraz naturalny - typ układu przestrzennego, który funkcjonuje bez pomocy czynnika antropogennego i w którym działają mechanizmy samoregulujące i utrzymywana jest homeostaza biocenotyczna

2. krajobraz antropogenny - krajobraz zmodyfikowany działalnością człowieka: istnieje konieczność częściowej regulacji zewnętrznej, gdyż zdolność do samoregulacji została zakłócona

3. krajobraz zdewastowany -zahamowanie lub upośledzenie niektórych procesów życiowych samoregulujących; wymaga on odbudowy warunków niezbędnych do istnienia układów żywych. W takim krajobrazie dominują elementy wprowadzone przez człowieka, natomiast ekosystemy naturalne

ulegają degradacji

Woda - ZANIECZYSZCZENIA WÓD

• Duża i stale zwiększająca się ostatnio liczba związków chemicznych występujących w wodach naturalnych należy do grupy zanieczyszczeń szkodliwych nie tylko dla organizmów wodnych, roślinnych i zwierzęcych, lecz także dla człowieka

• Wprowadzanie do wód naturalnych zanieczyszczeń typowych dla:

a) ścieków bytowych

b) ścieków z zakładów przemysłu spożywczego (z mleczarni, cukrowni itp.)

c) ścieków rolniczych oraz z farm hodowlanych - może być przyczyną epidemii zakaźnych chorób szerzących się drogą wodną np.: duru brzusznego, czerwonki bakteryjnej

Zanieczyszczenia wód to:

- niekorzystne zmiany ich właściwości fizycznych, chemicznych i bakteriologicznych

- spowodowane wprowadzaniem w nadmiarze:

• substancji nieorganicznych (stałych, płynnych, gazowych)

• organicznych

• radioaktywnych

• ciepła

- które ograniczają lub uniemożliwiają wykorzystywanie wody do picia i celów gospodarczych

Woda - RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ

1) naturalne - pochodzące z domieszek zawartych w wodach powierzchniowych lub podziemnych (zasolenie, zanieczyszczenie humusem, związkami żelaza)

2) sztuczne - antropogeniczne, związane z działalnością człowieka

Inny podział:

1) zanieczyszczenia biologiczne - spowodowane obecnością drobnoustrojów patogennych, tj. bakterii,

wirusów, grzybów, glonów, pierwotniaków

2) zanieczyszczenia chemiczne - to: oleje, benzyna, smary, detergenty, pestycydy, węglowodory

aromatyczne, sole metali ciężkich, fenole, krezole

Woda - NAJGROŹNIEJSZE ZANIECZYSZCZENIA

To takie, które obok znacznej toksyczności charakteryzują się dużą odpornością na rozkład biologiczny. Zaliczamy do nich:

• detergenty - substancje czyszczące zawierające składnik obniżający napięcie powierzchniowe, stosowane są powszechnie w gospodarstwach domowych, przemysł papierniczy, farbiarski itd., nie ulegają biodegradacji, są toksyczne dla organizmów żywych. Światowe normy nie przewidują zawartości w wodzie pitnej detergentów, zaś polskie dopuszczają ich stężenia do 0,2 mg/dm3

• pestycydy (zwłaszcza DDT) są szkodliwe dla wód ze względu na długi czas rozpadu i zdolność kumulowania się, według norm światowych woda pitna nie powinna zawierać DDT, zaś polskie normy przewidują do 0,03 mg/dm3

Woda - NAJGROŹNIEJSZE ZANIECZYSZCZENIA

• węglowodory aromatyczne (np. Benzopiren)

- ze ścieków

- są nierozpuszczalne w wodzie

- trudno ulegają biodegradacji

- kumulują się w osadach dennych oraz tkance tłuszczowej ryb

- właściwości rakotwórcze

• fenole (hydroksybenzeny)

- ze ściekami

- ulegają biodegradacji

- woda ma odrażający smak

- ryby nie nadają się do spożycia

- polskie normy dopuszczają zawartość 0,02 mg/dm3

• radioizotopy - źródłem są reaktory jądrowe, kopalnie, laboratoria, instytucje posługujące się substancjami promieniotwórczymi

Woda - NAJGROŹNIEJSZE ZANIECZYSZCZENIA

• sole metali ciężkich

Szczególną podatność na biokumulację ze środowiska wodnego wykazują między innymi:

- ołów Pb

- rtęć Hg

- kadm Cd

- cynk Zn

- chrom Cr

Najwyższa dopuszczalna zawartość w wodzie do picia np.: dla ołowiu wynosi 0,05 mg/dm3, rtęci 0,001 mg/dm3,kadmu 0,005 mg/dm3

Rtęć wyróżnia się w środowisku wodnym przemianą związków mniej toksycznych (nieorganicznych) w bardziej toksyczne (organiczne) np. w metylortęć. Prawie wyłącznie w tej postaci występuje ona w organizmach ryb. Znane są epidemie zatruć ostrych grup ludności tymi związkami (choroba Minamata)

CHEMICZNE WSKAŻNIKI ZANIECZYSZCZENIA WÓD

• Chemicznymi wskaźnikami zanieczyszczenia wód nazywamy substancje, które mogą wskazywać na pochodzenie wody i ewentualnie towarzyszące im inne zanieczyszczenia, w pewnych warunkach mogące wywierać ujemny wpływ na ustrój żywy

• Do chemicznych wskaźników zanieczyszczeń wód zaliczamy np.: związki azotowe (azotany, azotyny, amoniak)

• Dla oceny sanitarno higienicznej ważne jest ustalenie ich pochodzenia

• W przypadku pochodzenia organicznego zwykle towarzyszą im bakterie przewodu pokarmowego z dużym prawdopodobieństwem występowania bakterii chorobotwórczych

Woda - CHEMICZNE WSKAŻNIKI ZANIECZYSZCZENIA WÓD

Amoniak

• Amoniak występujący w wodach naturalnych może być pochodzenia:

a) organicznego (powstaje jako produkt biochemicznego rozkładu organicznych ciał azotowych głównie zwierzęcych)

b) mineralnego

• Amoniak pochodzący z rozkładu związków organicznych występuje w wodzie prawie zawsze w obecności azotanów, azotynów przy zwiększonej utlenialności oraz dużej zawartości chlorków.

• Woda konsumpcyjna nie powinna zawierać amoniaku

CHEMICZNE WSKAŻNIKI ZANIECZYSZCZENIA WÓD:

-Azotany V i azotany III (azotyny)

-Utlenialność

-Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT)

-Chlorki

-Twardość wody

-Fluor

Pestycydy czyli chemiczne środki ochrony roślin są jednym z głównych czynników skażających środowisko. W większości są to ksenobiotyki, czyli substancje całkowicie obce, nie występujące w normalnych warunkach w środowisku. Istnieje szereg różnych sposobów podziału ze względu na cele stosowania jak i skład chemiczny.

Pestycydy najczęściej dzieli się w zależności od przeznaczenia na:

1. Zoocydy - środki do zwalczania organizmów zwierzęcych:

A) insektycydy - do zwalczania owadów

B) rodentycydy - do zwalczania gryzoni,

C) akarycydy - środki roztoczobójcze,

D) moluskocydy - do zwalczania ślimaków

E) owicydy - środki działające na jaja owadów

F) nematocydy - środki nicieniobójcze

2. Fungicydy - środki grzybobójcze

3. Herbicydy - środki chwastobójcze

Spożywcze produkty - ZWIĄZKI STOSOWANE W UPRAWACH ROŚLINNYCH

Choć nie są to typowe pestycydy - ze względu na stosowanie w rolnictwie - do pestycydów zaliczamy także:

4. auksyny - regulatory wzrostu roślin

5. defolianty - powodujące utratę ulistnienia

6. desykanty - powodujące zasuszenie roślin

7. repelenty - środki odstraszające owady

8. atraktanty - środki zwabiające owady do pułapek

9. środki przeciw wyleganiu zbóż

10. środki dezynfekcyjne

Powietrze atmosferyczne - RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ:

Zanieczyszczeniami są substancje które nigdy nie występowały w powietrzu i są najczęściej związane z działalnością człowieka, czyli:

1. emisje gazów (S02, N02,CO), pochodzące z różnych źródeł - przemysłowych (huty, elektrociepłownie), komunalnych (paleniska domowe), silników spalinowych środków transportowych)

2. zanieczyszczenia pyłowe pochodzące z tych samych źródeł (tlenki metali alkalicznych, krzemionki, toksyczne metale: ołów, kadm, chrom, nikiel)

3. zanieczyszczenia organiczne, z których najbardziej niebezpieczne, o działaniu kancerogennym są substancje smołowe zawierające wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne i digoksyny

RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ:

• Ze względu na ich różnorodność praktyczny pomiar wszystkich zanieczyszczeń nie jest możliwy. Dlatego też prowadzi się pomiary tylko tych zanieczyszczeń, które są powszechne i mają istotne znaczenie dla stanu atmosfery i zdrowia ludności

• Tego typu zanieczyszczenia nazywamy charakterystycznymi. Na ogół do charakterystycznych zanieczyszczeń powietrza zalicza się:

- pyły

- tlenki: węgla, siarki, azotu

- benzopireny

- ozon i związki typowe dla produkcji przemysłowej w danym rejonie np.: w latach 70-tych zawartość fluoru i fluorowodoru w powietrzu nad Skawiną i Krakowem, czy też dwusiarczku węgla CS2 ) w Gorzowie Wielkopolskim

Powietrze atmosferyczne - ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ PYŁOWYCH:

• Wszystkie źródła zanieczyszczeń pyłowych powietrza można podzielić na naturalne i sztuczne

• Ilość naturalnie emitowanych zanieczyszczeń jest porównywalna do emisji ze źródeł sztucznych.

• Do głównych naturalnych źródeł zanieczyszczeń zalicza się wybuchy wulkanów, pożary lasów i stepów, naturalne procesy gnicia i rozkładu substancji organicznych (unoszenia przez wiatr pyłów i aerozoli morskich)

Pyły pochodzenia naturalnego można podzielić na:

- kosmiczne

- nieorganiczne

- organiczne

ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ PYŁOWYCH:

• Źródłem pyłu kosmicznego jest opad meteorytów oraz mikrometeorytów. Masa pyłu kosmicznego oceniona jest w zależności od źródła informacji na 1200ton - 4milionów ton/rok. Jednak nawet w przypadku przyjęcia wartości maksymalnej, ilość ta jest nieznaczna w porównaniu z ilością pyłu

pochodzącego z innych źródeł

• Pyły nieorganiczne powstałe poprzez unoszenie materiału pochodzenia erozyjnego są przenoszone daleko poza miejsceswego powstawania. Masa tego rodzaju pyłów jest bardzo duża i w pewnych rejonach świata przekracza wielokrotnie masę wszystkich innych zanieczyszczeń. Przykładem może być przenoszenie pyłów pochodzenia Saharyjskiego na Sycylię, gdzie roczny opad pyłu osiąga czasami 1000 ton na km2/rok

ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ PYŁOWYCH:

• Zwiększenie ilości pyłów naturalnych niekiedy wiąże się z działalnością człowieka. Przykładem może być intensywne stepowienie Wielkich Równin w USA związane z erozją gleby spowodowaną przez

działalność rolniczą. Podobne efekty zaobserwować można na Ukrainie (suchowieje)

• Walka z tymi efektami jest trudna i wymaga znacznych nakładów finansowych na odpowiednią politykę w zakresie:

-zalesienia

-tworzenia pasów ochronnych

-nawadniania

-zmiany rodzajów technologii upraw

ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ PYŁOWYCH:

• Bardzo duże ilości pyłów powstają także podczas wybuchów wulkanów

• Ze względu na duże wahanie liczby wybuchów rocznie ilość pyłów w atmosferze z tego źródła wykazuje duże różnice

• Najsłynniejszy wybuch w czasach historycznych wulkanu Krakatau (w 1883 roku), spowodował pokrycie 1ml km2 warstwą pyłu o grubości ponad 50 mm, a efekty spadku temperatury utrzymywały się przez trzy lata. Masę pyłu wyemitowanego wtedy oceniono na 50 milionów ton

• Duże ilości pyłów powstają także podczas pożarów lasów i stepów

• Sztormy morskie przenoszą do atmosfery poważne ilości aerozoli o wysokiej zawartości soli

• Notowano przypadki rozprzestrzenienia się aerozolu morskiego nawet na odległość 1000 km od brzegu

ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ PYŁOWYCH:

• Pyły organiczne składają się z aeroplanktonu (żywe organizmy) oraz z pyłków i zarodników roślinnych

• Zarodniki roślinne przenoszą się na bardzo duże odległości i wysokości. Obserwowano je nawet w stratosferze

• Chociaż globalna masa pyłków roślinnych nie jest zbyt duża (np. na terytorium USA unosi się rocznie 1 ml ton) to znaczenie dla zdrowia człowieka jest bardzo duże i wiąże się głównie z wywoływanymi przez nie alergiami

• Lokalnie na pewnych obszarach notuje się jednak znaczne ilości pyłów organicznych prowadzące nawet do uszkodzeń urządzeń mechanicznych, zwarć w instalacjach elektrycznych, np. opadanie tak zwanych “żółtych deszczy” (Kolumbia Brytyjska, Indie)

RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ GAZOWYCH:

• Jeżeli chodzi o emisję zanieczyszczeń gazowych to głównym źródłem naturalnym CO2 są:

- pożary lasów i stepów

- procesy oddechowe organizmów zwierzęcych

- procesy gnilne zachodzące w glebie, dżunglach, bagnach

i torfowiskach

• Jednak emisja CO2 z tych źródeł jest w równowadze z asymilacją w procesach fotosyntezy i w odkładaniu w postaci węglanu wapnia i magnezu (skorupki organizmów wodnych)

• Wybuchom wulkanów towarzyszy emisja dużych ilości SO2, HCL, H2, SO2. Erupcja wulkanu Saint Helen w latach 80-tych wprowadziła do atmosfery w ciągu kilku tygodni taką ilość SO2 jaką produkują Stany Zjednoczone w ciągu 2 lat.

RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ:

• Kolejnym źródłem zanieczyszczeń powietrza jest przemysł materiałów budowlanych a szczególnie produkcja cementu

• Mamy tu do czynienia z wprowadzeniem do atmosfery dużych ilości pyłu na etapie otrzymywanie cementu oraz w procesach pakowania, składowania i transportu

ZANIECZYSZCZENIA GAZOWE

Dwutlenek siarki SO2, Tlenek węgla, Tlenki azotu, Smog (mgła inwersyjna)

Smog (mgła inwersyjna)

Specyficznym rodzajem zanieczyszczeń powietrza jest smog i fotosmog

• to szczególnie niebezpieczny rodzaj połączenia dymu i mgły lub pary wodnej charakterystyczne dla obszarów wielkomiejskich

Wyróżniamy m.in.

• smog fotochemiczny (typu Los Angeles) powstający w warunkach klimatu tropikalnej lub subtropikalnego

• smog siarkowy (londyński) powstający w wielkich aglomeracjach klimatu umiarkowanego

- wysoką koncentracją sadzy, tlenków siarki i węgla

- działa parząco, poraża drogi oddechowe, szkodliwie oddziałuje na układ krążenia

- powoduje liczne zachorowania i nagłe zgony ludzi

Kwaśne deszcze

to opady atmosferyczne (śniegu, deszczu) zawierające produkty przemian:

• tlenków azotu

• dwutlenku siarki

• tlenków węgla

U ludzi powodują:

• poparzenia (oczy, powieki)

• podrażnienia dróg oddechowych

• działają na materię nieożywioną

• bezpowrotnie niszczą budowle zabytkowe, wykonane z wapienia i piaskowca

Dziura ozonowa

niekorzystne zjawisko ubytku ozonu w atmosferze, związane z zanieczyszczeniem związkami reagującymi z ozonem:

- chloro- i fluoropochodne węglowodorów

- freony

- chlorek metylu i bromek metylu

- czterochlorek węgla

- tlenki azotu

Konsekwencje

- zwiększenie natężenia promieniowania ultrafioletowego, zabójczego dla organizmów żywych

- Kilkuprocentowe zmniejszenie ozonosfery może spowodować wzrost zachorowań na choroby skóry i oczu (zaćma i ślepota) oraz liczne mutacje genetyczne

Efekt cieplarniany (szklarniowy)

związany jest z zatrzymywaniem pewnej ilości ciepła emitowanego do atmosfery

Jest on spowodowany głównie wzrostem zawartości gazów cieplarnianych jak:

- dwutlenek węgla

- freony

- metan

- podtlenek azotu

Gleba - DEGRADACJA GLEBY

Jest to pomniejszenie i zniszczenie ekologicznej i produkcyjnej wartości gleby poprzez:

- stopniowy spadek zawartości próchnicy

- zakwaszenie

- zasolenie

- ubytek składników pokarmowych

- zanieczyszczenie chemiczne

Czynniki degradujące możemy podzielić na

• naturalne

- zachodzące bez czynnego udziału człowieka

• antropogeniczne

- spowodowane przez człowieka

CZYNNIKI POWODUJĄCE ZMIANY W GLEBACH:

• pożary

• erozja

• susza

• trzęsienia ziemi

• przemysłowo chemiczne zanieczyszczenia - zwłaszcza metalami ciężkimi, nawozami, kwaśnymi i kwaśnotwórczymi składnikami mineralnymi

• chemizacja rolnictwa

• odkrywkowa i podziemna eksploatacja kopalin

• techniczna zabudowa, budownictwo mieszkaniowe, przemysłowe, szlaki komunikacyjne

• działalność bytowa człowieka

• składowanie odpadów przemysłowych i bytowo-gospodarczych

ZANIECZYSZCZENIA GLEBY:

• Olbrzymie połacie ziemi użytkowane są do celów rolniczych

• Nowoczesne rolnictwo stosując głęboką orkę i intensywne nawożenie mineralne czy też organiczne wywołuje zmiany stanu gleby

• Podstawowym problemem jest jej zakwaszenie. Spadek pH wywołuje wzmożoną migrację pierwiastków zawartych w glebie i ucieczkę niektórych elementów do wód gruntowych

• Melioracja i monouprawy przyspieszają procesy stepowienia i wywiewania najcenniejszych składników gleby. W ten sposób rocznie w skali planety tracone są setki tysięcy hektarów gruntów ornych

ZANIECZYSZCZENIA GLEBY:

• Z rolnictwem związany jest też proces skażenia gleb pestycydami choć współcześnie stosowane preparaty mają krótkie okresy półtrwania i nie ulęgają gromadzeniu w glebie

• Są kraje (np.: Uzbekistan) gdzie na kilkudziesięciu tysiącach kilometrów kwadratowych upraw bawełny doszło do olbrzymiego skażenia gleb pestycydami z grupy herbicydów

• Notowane są tam przypadki ostrych zatruć żywnością pozyskiwaną z działek przyzagrodowych, Stwierdza się także wysoki poziom uszkodzeń materiału genetycznego u ludności prowadzący do częstych urodzeń martwych płodów lub anormalnego potomstwa

ZANIECZYSZCZENIA GLEBY:

• Nawożenie organiczne szczególnie odchodami zwierzęcymi (gnojowica) w przypadku nieodpowiedniego ich przygotowania (zbyt krótki czas fermentacji) może być przyczyną biologicznego skażenia gleb

• Nie dopuszczalne jest stosowanie w celu nawożenia odchodów ludzkich, gdyż grozi to skażeniem gleby bakteriami jelitowymi i pasożytami ludzkimi.

• Do chorób przenoszących się przez glebę zaliczamy przede wszystkim antropozoonozy, choroby pasożytnicze takie jak np. toksoplazmoza, glistnica, owsica, choroby wywołane przez beztlenowce takie jak tężec, wąglik, zgorzel gazowa czy też bakterie glebowe wywołujące dury brzuszne, dury rzekome, czerwonkę, cholerę

ZANIECZYSZCZENIA GLEBY:

• Przemysł wydobywczy takich kopalin jak węgiel brunatny, rudy żelaza, miedzi, fosforytów, łupków bitumicznych i innych zużywa duże powierzchnie

• Dodatkowym negatywnym czynnikiem jest powstawiane leja depresyjnego w promieniu wielu kilometrów od kopalni co powoduje spadek poziomu wód gruntowych

• Także składowanie nadkładu i i odpadów na hałdach wymaga dużych terenów, które przez wiele lat nie nadają się do użytkowania, a koszty rekultywacji są wysokie

• Zakłady metalurgiczne, chemiczne produkują duże ilości odpadów składowanych na hałdach, wysypiskach, zbiornikach i mogielnikach. Sprzyja to skażeniu gleb metalami ciężkimi i specyficznymi substancjami chemicznymi.

ZANIECZYSZCZENIA GLEBY:

• Także pyły opadające z kominów hut i fabryk są przyczyną zanieczyszczenia gleb

• Wokół zakładów cementowych dochodzi do silnego zalkalizowania gleby

• Poza czynnikami chemicznymi gleby mogą być skażone fizycznie pierwiastkami promieniotwórczymi powstałymi podczas próbnych wybuchów jądrowych czy też awarii elektrowni nuklearnych

ZANIECZYSZCZENIA GLEBY:

• Popioły z niektórych gatunków węgla cechują się podwyższoną promieniotwórczością

• Dotyczy to też fosfogipsów będących odpadem przy produkcji nawozów fosforowych

• Transport i komunikacja wymaga dużych powierzchni pod drogi, a ich użytkowanie skaża przyległe tereny węglowodorami (ze ścierających się nawierzchni bitumicznych i niespalonego paliwa) oraz ołowiem. Użytkowanie rolnicze terenów przyległych do dróg w promieni około 100m jest silnie ograniczone. Uprawiane tam powinny być tylko rośliny nie przeznaczone do konsumpcji przez ludzi i zwierzęta

CHEMICZNE ZANIECZYSZCZENIA GLEBY

powodują zachwianie równowagi biologicznej środowiska glebowego

• Jednym z przejawów jest zjawisko „zmęczenia gleby" - obniżenie jej żyzności na skutek zachwiania równowagi dynamicznej poprzez zanieczyszczenie lub nieumiejętne nawożenie)

Przemysłowe zanieczyszczenie gleb spowodowane jest przez:

• związki siarki (S02, S03, H2S04, FeS, H2S), są odpowiedzialne za zakwaszenie gleb, co przyczynia się do utraty zdolności przez rośliny przyswajania składników pokarmowych (N, Ca, P, K)

• związki sodu (NaCl, Na2S04), Na2C03), przyczyniają się do zasolenia gleby

• związki azotowe (amoniakiem, azotanami), fluorem, chlorem potasem

• ropa naftowa i jej pochodne

• związki metali ciężkich

• substancje radioaktywne, np. stront (90Sr), cez (137Cs), pluton (239+240Pu)

ROLNICZE ZANIECZYSZCZENIA GLEBY

Najczęściej mają związek z:

• nawożeniem mineralnym

• stosowaniem nadmiernym nawozu naturalnego (gnojowicy)

• używaniem chemicznych środków ochrony roślin

Najbardziej rozpowszechnionymi i zarazem najbardziej toksycznymi związkami w środowisku przyrodniczym (w glebie, wodzie i powietrzu) są związki ołowiu i kadmu.

Meteorologia jest jedną z nauk o fizyce Ziemi, badająca procesy i zjawiska fizyczne zachodzące w atmosferze. Zajmuje się badaniem atmosfery ( powłoki powietrznej otaczającej glob )

• Elementami meteorologicznymi nazywamy wielkości charakteryzujące stany fizyczne atmosfery. Do nich zaliczamy: promieniowanie słoneczne, temperaturę, wilgotność powietrza, zachmurzenie, opady atmosferyczne, ciśnienie powietrza, wiatr i inne

• Głównym zadaniem meteorologii są obserwacje i pomiary powyższych elementów, potrzebne do wyjaśnienia procesów zachodzących w atmosferze (powstawanie burz, rozwój czy zanik mgieł, chmur)

Meteorologia dzieli się na szereg gałęzi:

- aeorologia (bada wyższe warstwy atmosfery)

- dynamika atmosfery (określa prawidłowości zjawisk ruchu powietrza)

- pogodoznawstwo (meteorologia synoptyczna)

- biometeorologia (zajmuje się wpływem pogody i jej elementów na organizmy żywe, przede wszystkim na człowieka , jego samopoczucie i zdrowie)

- meteorologia rolnicza (agrometeorologia - bada wpływ pogody na rośliny uprawne)

- meteorologia lotnicza

- meteorologia morska

- meteorologia wojskowa

- klimatologia i bioklimatologia itp

Komfort cieplny - jest to taki zespół wartości parametrów meteorologicznych (temperatura, ciśnienie, wilgotność itp. ) przy którym większość ludzi czuje się najlepiej i nie odczuwa ani ciepła ani chłodu

• Są to takie warunki, w których gospodarka cieplna ustroju człowieka przebiega najbardziej ekonomicznie, czyli stan równowagi między ustrojem a otoczeniem, w którym utrata ciepła drogą bierną jest minimalna, a czynna się jeszcze nie zaczęła

• Warunki komfortu cieplnego dla człowieka ubranego, będącego w spoczynku spełnione są przy następujących parametrach atmosfery:

- temperatura około 21°C

- wilgotność względna około 50 %

- ruch powietrza poniżej 0,1 m/s

W czasie pracy fizycznej powyższe granice przesuwają się w dół w tym większym stopniu, im większy jest wydatek energetyczny podczas wykonywania czynności zawodowych

• Odzież jest głównym elementem, który powinien zapewnić człowiekowi komfort cieplny w różnych warunkach środowiska termicznego, oraz przy różnym wysiłku fizycznym

• Bilans cieplny organizmu w obszarze komfortu cieplnego jest zrównoważony. Oddawanie ciepła odbywa się przez promieniowanie i konwekcją oraz pocenie niewyczuwalne i przez układ oddechowy

• Zmienna aktywność fizyczna człowieka, przyzwyczajenia, odzież, stan zdrowia, stopień aklimatyzacji i czynniki mikroklimatyczne powodują przesunięcie granic komfortu cieplnego

Czynnik pogodowo - klimatyczny - AKLIMATYZACJA

• Jest to całokształt procesów fizjologicznych i zmian morfologicznych, będących wyrazem przystosowania się organizmu do zmienionych warunków środowiska zewnętrznego, zwłaszcza warunków klimatycznych

• Proces ten przebiega tym trudniej i dłużej, im bardziej nowe warunki różnią się od poprzednich

• Zależy on również od zdolności adaptacyjnych organizmu aklimatyzowanego. W wyniku tego procesu wzrasta tolerancja fizjologiczna na działanie danej temperatury

• Człowiek może szybciej zaaklimatyzować się do wysokiej temperatury, niż do niskiej. Proces ten zwiększa tolerancję gorąca i zmniejsza ryzyko szkodliwych skutków dla zdrowia

Aklimatyzacja do wysokiej temperatury otoczenia dotyczy zmian:

1. trybu życia:

- ekonomiczne dysponowanie wysiłkiem fizycznym

- unikanie narażenia organizmu na promieniowanie podczerwone

- unikanie otrzymywania ciepła przez przewodzenie

2. czynności układu krążenia:

- następuje przyspieszenie czynności serca

- wzrost ciśnienia tętniczego

3. czynności gruczołów potowych:

- wzrasta ilość wydzielonego potu

- zmienia się skład potu

4. gospodarki wodno-elektrolitowej:

- wzrasta objętość osocza

- wzrasta nadmierna nerkowa retencja wody i NaCl w stosunku do ilości potrzebnej do wyrównania strat wynikających z obfitego wydzielania potu

5. czynności układu oddechowego - hiperwentylacja

6. czynności ośrodkowego układu nerwowego

7. zmian metabolicznych - podwyższenie tempa metabolizmu

Aklimatyzacja do niskiej temperatury dotyczy:

1. zmian trybu życia

2. usprawnienia termoregulacji fizycznej:

- zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej podskórnej

- zwiększenie właściwości izolacyjnych tkanek powierzchni ciała

3. usprawnienia termoregulacji chemicznej

Podatność na wystąpienie zmian wywołanych przez niską temperaturę jest większa u osób ze schorzeniami narządu krążenia, u osób będących pod działaniem alkoholu, z zaburzeniami świadomości, w stanie głodu lub pragnienia a także u osób starszych.

Czynnik pogodowo - klimatyczny - UDAR CIEPLNY

Udar cieplny - występuje najczęściej u osób starszych, otyłych, z chorobami układu krążenia, niezaaklimatyzowanych. Jest to stan głębokiego zaburzenia mechanizmu termoregulacji charakteryzujący się wysoką gorączką i utratą zdolności pocenia się, przebiegający z nagłą utratą świadomości prowadzący często do śmierci.

Czynnik pogodowo - klimatyczny - WYCZERPANIE CIEPLNE

Wyczerpanie cieplne - występuje u osób, które utraciły dużą ilość wody i soli w wyniku wydzielania potu. Jest to zespół zaburzeń ustrojowych

Czynnik pogodowo - klimatyczny - KURCZE CIEPLNE

Kurcze cieplne - u ludzi, którzy bardzo się pocą, piją duże ilości wody i nie uzupełniają strat soli spowodowanych poceniem, u ludzi niezaaklimatyzowanych do gorąca powyżej 38°C

Czynnik pogodowo - klimatyczny - OMDLENIA CIEPLNE

Omdlenie cieplne - występuje u ludzi pracujących w środowisku gorącym, w postawie stojącej i z małą aktywnością ruchową

Grupy czynników środowiska pracy:

• czynniki fizyczne. Do czynników fizycznych zaliczamy:

- oświetlenie

- hałas

- infradźwięki

- ultradźwięki

- mikroklimat (tj. temperaturę otoczenia, ruch i wilgotność powietrza, ciśnienie, promieniowanie cieplne podczerwone - płaszczyzn i przedmiotów)

- wibrację, drgania i wstrząsy

- promieniowanie: jonizujące, laserowe, nadfioletowe i elekromagnetyczne (fale radiowe i radarowe)

- pyły

Wszystkie te czynniki z wyjątkiem pyłów, których wpływem na organizm zajmuje się głównie higiena pracy, są przedmiotem bezpośredniego zainteresowania ergonomii

Grupy czynników środowiska pracy:

• czynniki chemiczne

Czynniki chemiczne obejmują gazy, rozpuszczalniki przemysłowe, materiały pędne, smary, polimery syntetyczne itp. Substancje mogące spowodować zatrucia i inne zachorowania. Ich negatywne oddziaływanie na organizm to domena patologii przemysłowej

• czynniki biologiczne

Czynniki biologiczne wykraczają poza zakres analizy ergonomicznej. Mogą do nich należeć bakterie, wirusy i grzyby z którymi pracownik styka się podczas pracy, jak również otaczająca roślinność wpływająca korzystnie.

• czynniki psychofizyczne

Np.: atmosfera w pracy

Oświetlenie

• Światło, czyli promieniowanie optyczne lub widzialne, jest częścią promieniowania elektromagnetycznego, którego długości fal zawarte są w zakresie 380 - 780 nm. Dolna granica (nadfiolet) i górna (podczerwień) są dosyć płynne i zależą od indywidualnych cech obserwatora

• Wzrok, nim odbieramy zdecydowaną większość (80-90%) informacji niezbędnych przy wykonywaniu różnorodnych czynności, w tym też zawodowych. Podstawowym czynnikiem środowiska pracy warunkującym prawidłowe działanie organu wzroku jest odpowiednie oświetlenie. Fakt ten wynika bezpośrednio z budowy oraz zasad funkcjonowania tego analizatora Proces widzenia polega na tym, że światło odbite od oglądanego przedmiotu pada na siatkówkę oka i pobudza związane z nią zakończenia nerwu wzrokowego, który bodźce te przekazuje do ośrodków widzenia w mózgu.

W pomieszczeniach, w których człowiek pracuje powinno być zapewnione oświetlenie naturalne (słońce). Jeżeli jest to niemożliwe wtedy musi być dobre oświetlenie sztuczne (boczne lub górne). Powinno ono być dostosowane do rodzaju prac i ich dokładności

• Naturalny system oświetleniowy to bezpośrednie promieniowanie optyczne, którego źródłem są:

- słońce

- nieboskłon

- księżyc

- planety

- gwiazd

Słońce jest centralnym ciałem naszego układu planetarnego, które ogrzewa i oświetla Ziemię

• Stanowi źródło energii wysyłanej na Ziemię. Pomimo, że Ziemia znajduje się w odległości średnio 150 mln km, oświetlenie słoneczne na Ziemi przy prostopadłym padaniu promieni jest równoważne oświetleniu 900 stuwatowych żarówek umieszczonych w odległości 1 m

• Na moc promieniowania dochodzącego do wybranego punktu Ziemi wpływa elewacja słońca czyli:

- pora roku (zmiana odległości od słońca)

- pora dnia (zmiana grubości warstwy atmosferycznej, przez którą przechodzi promieniowanie optyczne)

- szerokość geograficzna (różny kąt padania promieniowania

- stan atmosfery (niebo czyste, zamglone, zachmurzone)

Rozróżniamy trzy typy oświetlenia w zależności od umieszczenia w pomieszczeniu otworów świetlnych:

- boczne

- górne

- mieszane

Sztuczny system oświetleniowy to:

- żarówki

- świetlówki

- lampy sodowe, rtęciowe, łukowe

Stosowanie świetlówek wiąże się z możliwością wystąpienia zjawiska stroboskopowego. Polega ono na tym, że obserwator ma wrażenie dwojenia, bezruchu lub ruchu w kierunku przeciwnym przedmiotów poruszających się cyklicznie

Oświetlenie może być:

- ogólne (pośrednie) - odbite od sufitu i rozproszone. Lampy nisko zawieszone i nie osłonięte mogą powodować zjawisko olśnienia. Jest to zjawisko wywołane przez bodźce świetlne o dużej wartości w stosunku do możliwości adaptacyjnych oka

- miejscowe (bezpośrednie) - oświetlenie niektórych części przestrzeni

- kombinowane (złożone) - składa się z oświetlenia ogólnego i miejscowego

Wibracje, Drgania i Wstrząsy

• Wibracje to drgania mechaniczne przekazywane z ciała stałegobezpośrednio na poszczególne tkanki lub cały organizm. Wibracje są drganiami cyklicznymi o częstotliwości większej niż 0,5 Hz

• Drganiami nazywa się zmiany wielkości fizycznej występujące w funkcji czasu i polegającej na tym, że jej wartości są na przemian rosnące i malejące względem pewnego poziomu odniesienia

• Wibracja jako czynnik fizyczny środowiska jest rozpowszechniona w przyrodzie i wszystkie żyjące organizmy często spotykają się z jej działaniem

Człowiek jest narażony na dwa rodzaje wibracji:

1. wibrację ogólną

2. wibrację miejscową

Podział ten wynika z działania na ustrój człowieka, w zależności od miejsca wnikania energii wibracyjnej.

Wibracja miejscowa to drgania przenoszone na organizm człowieka z urządzenia (narzędzia ręczne) przez kończyny górne lub inne ograniczone powierzchnie ciała

Wibracja ogólna dotyczy drgań przenoszonych z podłoża np. podłogi, platformy drgającej lub z innych urządzeń przez kończyny dolne, mięśnie i kości miednicy, czyli drgań przenoszonych na człowieka stojącego, siedzącego lub leżącego

Pyły

- są to cząstki ciała stałego zawarte w powietrzu

Ze względu na zachowanie pod wpływem siły grawitacji rozróżniamy:

• pył opadający, czyli taki który ulega sedymentacji

• pył zawieszony, który nie ulega opadaniu. (największe znaczenie dla zdrowia człowieka ma pył zawieszony o rozmiarach od 0,1 - 100 μm. Tego typu cząstki występują w typowym pyle przemysłowym)

Źródła zapylenia:

- naturalne (powstają w wyniku wietrzenia skał, wybuchów wulkanów)

- sztuczne (spowodowane działalnością człowieka, w tym pyły przemysłowe)

1.Podział pyłów w zależności od pochodzenia fazy rozproszonej:

- organiczne - pochodzenia zwierzęcego, roślinnego i chemicznego

- nieorganiczne - mineralne, metaliczne

- mieszane

2.Podział pyłów w zależności od ich właściwości biologicznych:

- pyły o działaniu drażniącym (węgiel, żelazo, szkło, aluminium, bar)

- nie powodują w zasadzie rozrostu tkanki łącznej włóknistej w płucach

- mogą być przyczyną słabego odczynu fibroblastycznego podczas długotrwałego narażenia

- doprowadzają do zmian czynnościowych układu oddechowego niewielkiego stopnia

-pyły o działaniu zwłókniającym (krystaliczne formy dwutlenku krzemu - kwarc, krystobalit oraz niektóre krzemiany - azbest, talk, kaolin, pył z kopalni węgla lub rudy żelaza)

- powodują odczyn wytwórczy ze strony tkanki łącznej włóknistej prowadzący do uszkodzenia anatomicznego i czynnościowego układu oddechowego, a w konsekwencji także układu krążenia

- zwiększają predyspozycje płuc do chorób o charakterze infekcyjnym, a niektóre z nich mogą być przyczyną nowotworów układu oddechowego

- pyły o działaniu toksycznym - pyły zawierające: ołów, siarkę, związki chromu, środki owadobójcze mogą prowadzić do zatruć ostrych i przewlekłych o różnym stopniu nasilenia objawów

pyły o działaniu alergizującym:

- pochodzenia organicznego - bawełna, wełna, konopie, len, pyły sierści, jedwab, surowe owoce, sporysz, puder ryżowy, pył mąki oraz

- pochodzenia chemicznego - leki, pyły (chromu, kobaltu i niklu)

wywołują:

• schorzenia alergiczne, w tym astmę oskrzelową, gorączkę włókniarzy i odlewników, gorączkę poniedziałkową

• zwiększają predyspozycje do chorób infekcyjnych

• uszkadzają anatomicznie i czynnościowo narząd oddechowy i układ krążenia

Działanie pyłów na organizm może odbywać się drogą:

- skórną (pyły lipofilne) - powodują podrażnienie, świąd, zatkanie ujść gruczołów potowych, łojowych)

- przez układ oddechowy - jest to najczęściej spotykana droga działania pyłu.

W zależności od wielkości cząsteczki pyłu różne jest ich miejsce osadzania się i biologicznego oddziaływania na drogi oddechowe

- cząstki o średnicy powyżej 10 μm (pyły cementu, baru, żelaza, gipsu) - zatrzymywane są głównie w jamie nosowo-gardłowej; powodują mechaniczne uszkodzenie śluzówki

- cząstki o średnicy do 1 μm. Około 5% dochodzi do pęcherzyków płucnych, reszta osadzana jest w oskrzelach sprzyjając rozwojowi drobnoustrojów chorobotwórczych

- cząstki o średnicy poniżej 0,5 μm - osadzane są w pęcherzykach płucnych - o największym znaczeniu chorobotwórczym

Zespoły chorobowe będące skutkiem działania pyłów najczęściej dzieli

się na trzy grupy:

1. pylice płuc:

2. schorzenia przebiegające bez odczynów włóknistych:

3. schorzenia nowotworowe

Nawyk - w terminologii psychologii zautomatyzowana czynność (sposób zachowania, reagowania), którą nabywa się w wyniku ćwiczenia (głównie przez powtarzanie).

• Nawyki to bardzo proste w formie, wykonywane zazwyczaj poza kontrolą świadomości, silnie utrwalone czynności typu ruchowego, umysłowego lub zwyczajowego, które w znacznym stopniu chronią i warunkują określony stan zdrowia lub choroby.

Nawyk to:

a) czynność podejmowana często, stąd, zwykle, wykonywana z łatwością; praktyka; zwyczaj;

b) b) wyuczony wzorzec zachowania, który przez swój automatyzm jest trudny do oduczenia się

Zwyczaj - termin ten w mowie potocznej używany jest często zamiennie ze słowem obyczaj, jednak w niektórych naukach (np. w socjologii) terminom tym nadaje się różne znaczenie

• Dla socjologa słowo zwyczaj oznacza ustalony w zbiorowości sposób zachowania się (jest w skali zbiorowej odpowiednikiem indywidualnego nawyku), jego istnienie jest oparte na tradycji, ma charakter nieuświadomionego naśladownictwa tego co robią inni członkowie. Zwyczaj różni się od mody o wiele większą trwałością, natomiast od obyczaju, tym że jego nieprzestrzeganie nie niesie dla członka grupy żadnych negatywnych konsekwencji.

• Zwyczaj można także rozumieć jako odrębny od prawa, mody i moralności czyli system norm i wartości. Niektóre zwyczaje mogą być powszechne w danym kręgu kulturowym, inne w konkretnych narodach, w mniejszych regionach lub przysługiwać mogą pewnym jednostkom lub związane mogą być z pełnieniem danej roli społecznej

Błędy żywieniowe związane z nadkonsumpcją:

• zbyt wysoka ilość energii pobieranej z pożywieniem w stosunku do zapotrzebowania kalorycznego organizmu

• zbyt wysoka ilość zawartej w pożywieniu energii pochodzi ze spożycia tłuszczów

• nadmiar tłuszczów zwierzęcych o wysokiej zawartości kwasów tłuszczowych nasyconych, czemu towarzyszy zazwyczaj wysoka zawartość cholesterolu w pożywieniu

• nadmiar łatwo przyswajalnych wolnych cukrów (cukrów prostych i dwucukrów, głównie sacharozy)

• nadmiar chlorku sodu

• nadmierne spożycie alkoholu

Błędy żywieniowe związane z z niskim spożyciem niektórych składników pokarmowych:

• zbyt niska ilość energii pochodzi ze spożycia węglowodanów złożonych

• zbyt niskie spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, głównie w pożywieniu osób dorosłych

• zbyt niska zawartość w pożywieniu błonnika pokarmowego, czego przyczyną jest zbyt niskie spożycie warzyw i owoców, produktów z roślin strączkowych i spożywanie pieczywa białego zamiast ciemnego

• niedobór wapnia z powodu zbyt niskiego spożycia mleka i jego przetworów

• niedobór jodu z powodu niskiej zawartości jodu w żywności

• niedobór żelaza, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży oraz kobiet ciężarnych

• niedobór energii i białka w racjach pokarmowych

Błędy w żywieniu sprzyjają rozwojowi chorób:

• Miażdżyca tętnic

• Choroba niedokrwienna serca

• Nadciśnienie tętnicze

• Udary mózgowe - przyczyną jest nadmiar energii pobieranej z pożywieniem

• Nadwaga i otyłość

• Cukrzyca insulinoniezależna, czyli typu 2

• Próchnica zębów (częste spożywanie węglowodanów, głównie sacharozy)

• Niektóre rodzaje nowotworów

• Osteoporoza pierwotna

• Wole endemiczne

• Niedokrwistość z niedoboru żelaza

• Przewlekłe zaparcia

• Opóźnienie rozwoju fizycznego i dojrzewania fizjologicznego dzieci

Pozostałe błędy

- nieregularne spożywanie posiłków, przyczyniające się do powstania otyłości oraz choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy

- zjadanie posiłków w pośpiechu i stanach dyskomfortu emocjonalnego

- spożywanie nadmiernej ilości żywności konserwowanej i przygotowanej przemysłowo (np. typu „gorący kubek")

- niewłaściwy sposób przygotowywania posiłków - gotowanie rano i odgrzewanie w ciągu dnia - straty witamin

- sztuczne karmienie niemowlęcia do 6. miesiąca życia należy traktować jako wadę żywieniową

METODY OCENY STANU ODŻYWIENIA CZŁOWIEKA

Spośród licznych wskaźników wagowo-wzrostowych obecnie WHO zaleca posługiwanie się wskaźnikiem Body Mass Index (zaproponowanym przez Keys'a w 1972 r.) wyliczanym wg wzoru:

BMI = m.c.[kg] / (wys.c.[m])2, na podstawie wyników badań wskazujących na najlepszą jego korelację z rzeczywistą zawartością tłuszczu w ciele Bazę danych dla oceny BMI stanowiły pomiary populacji USA prowadzone przez National Center for Health Statistics w trakcie spisów ludności w ciągu 20 lat obejmujące ok. 20 tys. ludzi, opublikowane w 1983r. Po wyliczeniu BMI dla każdego badanego wyznaczono przedział między 15 a 85 centylem rozkładu w grupie wieku 20-29 lat jako prawidłowy, wartości powyżej 85c za oznaczające nadwagę, powyżej 95c-otyłość.

Poziom 85c odpowiadał wartości BMI 27,8 u mężczyzn, 27,3 u kobiet

zgodnie z zaleceniem WHO, przyjmuje się wartość BMI równą 25 za górną granicę przedziału wskazującego na prawidłowy stan odżywienia niezależnie od wieku osoby badanej. "Sztywna" klasyfikacja BMI zalecana przez WHO:

17,0-18,4 - niedożywienie

18,5-24,9 - prawidłowa

25,0-29,9 - nadwaga

30,0-39,9 - otyłość

>40 - otyłość olbrzymia

METODY OCENY STANU ODŻYWIENIA CZŁOWIEKA

• Ocena stanu odżywienia powinna być nieodłącznym elementem badania lekarskiego i oceny stanu zdrowia pacjenta

• Stan odżywienia jest to aktualny stan zespołu cech organizmu (strukturalnych - np. masa ciała, stopień otłuszczenia, wygląd skóry i przydatków skórnych oraz błon śluzowych;

czynnościowych - np. wydolność fizyczna;

biochemicznych- np. stężenia składników chemicznych w płynach ustrojowych, aktywność enzymów w komórkach) stanowiących efekt określonego poziomu wysycenia tkanek składnikami odżywczymi

---