Wykład 06.10.2007.

Anatomia roślin naczyniowych

Histologia

Organografia

Tkanki roślinne - skupienia, warstwy lub wiązki komórek o podobnej budowie, o podobnym sposobie powstawania i pełniące podobne funkcje.

1. Tkanki twórcze:

- tkanka zarodkowa (embrionalna)

- merystem wierzchołkowy (korzenia i łodygi)

- merystem interkalarny (wstawowy)

- merystemy boczne: kambium - miazga twórcza

felogen - miazga korkotwórcza

- tkanka archesporialna

- kalus (w miejscach uszkodzeń, bezpostaciowa)

- merystemoidy (pojedyncze komórki twórcze)

Tkanki twórcze można podzielić też na:

- pierwotne (bezpośrednio pochodzące od zarodka, dzielą się w sposób ciągły)

- wtórne (powstałe na bazie komórek, które się już dzieliły tj. kambium, felogen czy kalus)

2. Tkanki stałe:

- tkanka miękiszowa (miękisz zasadniczy, miękisz wodny, miękisz spichrzowy itp.)

- tkanka okrywająca: pierwotna - skórka (epiderma w łodydze i epiblema w korzeniu)

wtórna - perydrema

- tkanka wzmacniająca: zwarcica (kolenchyma) tkanka żywa

twardzica (sklerynchyma) tkanki martwe

- tkanka przewodząca: tkanka sitowa (Felom)

tkanka naczyniowa (ksylem)

- tkanka wydzielnicza: powierzchniowa (komórki gruczołowe, włoski wydzielnicze, miodniki)

wewnętrzne (kanały żywiczne, rury mleczne)

Merystem wierzchołkowy, w stożkach wzrostu, komórki drobne, cienkościenne, niewielkie wakuole.

Kambium, zbiór różnych tkanek - drobne, spłaszczone, poukładane w kolumny, cienkościenne komórki; tkanka różnicuje się w zewn. Części w łyko.

Felogen, odpowiedzialny za tworzenie perydermy (korek - felogen).

Archespor.

Tkanka miękiszowa - miękisz, duże komórki, przestwory komórkowe, komórki cienkościenne. Miękisz powietrzny (przewietrzający u roślin wodnych) + idioblaster (gwiaździsty twór z krzemionką, wzmacniający). Miękisz asymilacyjny. Miękisz spichrzowy.

Tkanka okrywająca - skórka, w naszym klimacie jednowarstwowa, może być z woskiem, kutyną, z aparatem szparkowym, włoskami (mechaniczne, kilkukomórkowe, wydzielnicze, patrz pelargonia, pokrzywa, dziewanna; włoski tarczowate - oliwnik). Włośniki zapewniające odpowiednią chłonność. Przetchlinki - by tkanka oddychała - powstają tam gdzie był aparat szparkowy.

Tkanka wzmacniająca

Ćwiczenia 20.10.2007.

1. Rodzina Oliwkowate Oleaceae

Rodzaj: Ligustr Ligustrum

Gatunek: Ligustr pospolity Ligustrum vulgare

Tkanka miękiszowa - kształt komórek parenchymatyczny, ściany cienkie, celulozowe. Budowa komórki tkanki miękiszowej: ściana komórkowa, chloroplasty, jądro, cytoplazma, duża wodniczka a w niej antocyjany.

Niskie temperatury sprzyjają gromadzeniu antocyjanów.

Hortensja bukietowa - w zależności od kwasowości gleby: kwaśne - kwiaty czerwone, zasadowy - kwiaty niebieskie.

Plazmoliza - dajemy nawóz, sól kuchenną (NaCl), wyciąganie wody z komórek. Wakuole się kurczą, kształt ściany komórkowej nie zmienia się, jest przepuszczalna dla soli, wodniczka oddaje wodę, cytoplazma zaczyna odstawać od ścian komórkowych.

Protoplast - komórka bez ściany.

Deplazmoliza

Halofity - rośliny słonolubne: salsola - solanka kolczysta w mieście przy drogach, mannica odstająca poza miastem.

Dwie błony białkowo-lipidowe działąjące selektywnie: najbardziej zewnętrzna wakuoli plazmalemma oraz tonoplast.

2. Rodzina: Różowate Rosaceae

Rodzaj: Róża Rosa

Gatunek: Róża dzika Rosa canina

Plastydy - organelle komórkowe: a. czynne w procesie fotosyntezy czyli chloproplasty

b. rodoplasty i feloplasty

c. chromoplasty

d. leukoplasty - plastydy bezbarwne

e. proplastydy, z których powstają barwne plastydy.

Owoc - miękisz, komórki o kształcie parenchymatycznym. Plastydy są w cytoplazmie u róży.

Chromoplasty: - formy wrzecionowate

- u marchwi w formie kryształów

- forma ciałek tłuszczowych (kropel)

Plastydy mają zdolność przechodzenia z jednych w drugie: od proplastydów - chloroplastów - chromoplastów (tylko ten kierunek).

3. Rodzina: Trawy Poaceae

Rodzaj: Triticum

Gatunek: Pszenica zwyczajna Triticum vulgare (aestivum)

Poa - wiklina. Kłos pszenicy, wiecha u owsa.

Tkanka miękiszowa - miękisz spichrzowy - drobne komórki albo duże, okrągłe i regularne. Rośliny korzystają z materiałów zapasowych by odtworzyć. Leukoplasty - tu magazynowane są mat. zapasowe, węglowodany - polisacharyd glukozy. U Dalii (Georginii) mat. zapasowym inulina (z reszt fruktozowych tworzona) - bulwy korzeniowe.

Skrobia w plastydach (w liściach - asymilacyjna skrobia) i potem transportowa idzie jako procesy metaboliczne albo odprowadzana jest do plastydów. Tworzą się centra skrobiotwórcze - hilum. Ziarniak skrobii u pszenicy - hilum centralnie. U ziemniaka hilum z boku i narasta eliptycznie; łupina owocowo-nasienna. U fasoli osobno łupina i osobno nasionko.

Budowa ziarna pszenicy - warstwa aleuronowa (białko zapasowe) pod spodem skrobia. W płynie Lugola białko barwi się na żółto a skrobia na granatowo. Skrobia to masa tabuleta.

4. Rodzina Poaceae

Rodzaj: Arena

Gatunek: Owies Arena sativa

Owies 60% skrobii, mniej białka ok. 11% niż u pszenicy, sporo tłuszczu. W jednym plastydzie wiele centrów skrobiotwórczych (zlepieniec).

5. Rodzina: Liliowate Liliaceae

Rodzaj: Allium

Gatunek: Cebula Allium cepa

Fitoncydy

Komórki ciasno ułożone, skórka - epiderma na łodydze, tk. okrywająca, ma chronić przed tym co na zewn. a jednocześnie ma pozwolić na oddychanie poprzez hydatody (wodne), aparaty szparkowe; skórka jest zwarta. Komórki są prosenchymatyczne.

6. Rodzina: Motylkowate Fabaceae (od bobu)

Rodzaj: Phaseolus

Gatunek: Fasola Phaseolus vulgaris

Komórki miękiszowe; 30% białka.

Wykład 03.11.2007.

Budowa i funkcje komórek roślinnch. Komórka eukariota - wyposażona w jedno jądro komórkowe.

Jądro komórkowe - centrum zawiadywania, uczesticzy w rozmnażaniu, posiada jąderko (lub dwa), DNA.

KOMÓRKA ROŚLINNA stanowi najmniejszą zorganizowaną jednostkę żywej materii. Jest zdolna do niezależnego istnienia w materii nieożywionej stanowiącej jej środwismo wymieniając z nią substancje. W razie potrzeby syntetyzuje nowe składniki ze związków pochodzących z otoczenia. Tworzy układ otwarty w sensie termodynamicznym - ciało lub zespół.

Różnice pomiędzy komórką roślinna a zwierzęcą:

1. chloroplasty - plastydy oraz proces fotosyntezy,

2. ściana komórkowa

3. wodniczka jedna w komórce (czasem dwie, trzy)

4. komórki roślinne rosną głównie za zwiększeniem wodniczek

5. skrobia jako materiał zapasowy

6. celuloza nadająca wytrzymałość komórce roślinnej.

Składniki soku wakuolarnego:

1. bezbarwne, rozpuszczalne w wodzie sole, cukry proste - glukoza, fruktoza, sacharoza, maltoza, inulina, glikogen (bardziej odporne na wymarzanie)

2. śluzy u sukulentów

3. wolne aminokwasy, białka enzymatyczne - odpowiadają za stężnie, turgor, pobieranie wody

4. garbniki - smak ściągający, chronią przed bakteriami (owoce brusznicy borówki, borówki czarnej, liście herbaty, kawa)

Ligustrum vulgare - żywopłoty, długozielone, pozostają owoce w wiechowatych kwiatostanach, kwitnie na kolor biały.

Barwniki flawonowe w formie glikozydowej (ANTOCYJANY, ANTOKSYNY)

Dalie - georginie - funkcjonują jako jednoroczne.

Antocyjany: - Pelargonidyna

- Peonidyna

- Delfinidyna

- Petunidyna

- Malwidyna

Biała barwa płatków: albo bezbarwne

albo puste i światło odbija.

Czerwone antocyjany (purpurowe liście buraka, leszczyny).

Czerwone liście derenia powstają przez odcięcie dopływu cukru.

Chaber bławatek Centauren cyanus - niebieski

!!! Kolor kwiatów zależy od odczynu gleby !!!

Goryczka Gentiana pneumenanthe (łąki trzęsicowe) - ochrona prawna, większość w górach - niebieski.

Murawa kserotermiczna do ogródów.

Mak Papaver rhoeas - niewielka ilość maku jest wskazana ze względu na lepsze plony i lepszą uprawę, krajobraz i siedlisko.

Róża Rosa glauca - kwiaty pięciokrotne, duże ilości pręcików.

Niecierpek himalajski Impatiens glandulifera - piękne kwiaty, wrażliwe na

Ostróżki Delphinium scultorum - niebieskie, różowe kwiaty, wdzięczne w uprawie, szybko rosnące; ostróżka polna w zbożach, w górach, w wywierzyskach.

Buk - Fagus sylvatia

Prymula Primula sp. - łatwe w uprawie, kwitną wiosną a nawet jesienią.

Antoksyny - żółte.

Irys żółty Iris pseudoacorus - wilgotne układy, pospolity.

Irys syberyjski - niebieski - rzadki gatunek, chroniony.

Białka - ziarna aleuronowe u Pszenicy Tritium aestivum i u Jęczmienia Hordeum vulgare. Dużo białka - zboża chlebowe, motylkowe (strączkowe).

Żywice i balsamy (zapobiegają gniciu) - wytwarzane w aparacie Goldiego:

1. kalafonia, terpentyna; z żywicy świerka i innych Szpilkowych Coniferae

2. bursztyn z Picea i Pinus

3. kauczuk - gatunki z Moraceae (Ficus), Asteraceae (Złożone), Euphorbiaceae (Wilczomleczowate).

Plastydy:

1. czynne w procesie fotosyntezy

2. nieczynne w procesie fotosyntezy

3. plastydy bezbarwne.

Ściana komórkowa:

1. substancje podłoża: pektyny, hemicelulozy

2. substancje szkieletowe: celuloza

3. substancje inkrustujące (wnikają do środka): lignina, krzemionka, węglan wapnia

4. substancje adkrustujące (nakładane od zewnątrz tj. tynk): sporoppoleina, woski, kutyna, suberyna, kalloza, śluzy, gumy.

Dąb korkowy - Sardynia, Korsyka - korek = suberyna.

Jamki prost tu przepływają przez nie plazmodesmy.

Modyfikacje ściany komórkowej:

1. drewnienie (lignifikacja)

2. korkowacenie (suberynizacja)

3. kutynizacja.

Alkaloidy w małych ilościach są lekami:

1. mają dużą aktywność (kofeina, teofilina, teobromina u kakao, chinina, morfina u maku, kokaina, strychnina, kurara)

2. rodzina Psiankowate Solanaceae - solanina, atropina, hioscyjamina, nikotyna, skopolamina; ziemniaki niezzieleniałe gdyż to jest trucizna, zielone pomidory ; Pokrzyw wilczajagoda, Lulek czarny

3. rodzina Liliaceae - kolchicyna u Ziemowita jesiennego.

Glikozydy

1. marzanka wonna - kumaryna (nadaje zapach siana Tomka wonna; Turówka wonna do żubrówki)

2. gorczyca czarna, chrzan - zinigryna

3. goryczki: migdały, owoce pestkowe.

Kryształy: szczawiany, węglany, siarczany wapnia; np. karoten u marchwi; pojedynczy kryształ, rafidy i

druzy. Wykluczane są z metabolizmu, w małych ilościach zdrowe. Węglany wapnia w burakach, nasiona strączkowe. Szczawiany wapnia po obróbce termicznej są niezdrowe, niedostępne.

Tłuszcze: a. wakuole tłuszczowe - rzepak, oliwki, konopie

b. olejki lotne - chrzan, tatarak, imbir, laur, pieprz, drewno cynamonowe, dyptam (drzewo gorejące, mojżeszowe, roślina wydzielające najintensywniej olejki eteryczne w ciepłe dni - można się poparzyć).

Acorus calamus - tatarak, duże kłącza, jest byliną, ładnie pachnie.

Dictamnus albus Dyptam biały

Acer campestre f. suberosa Klon polny odmiana korkowa

Tilia cordata Lipa drobnolistna

Plazmodesmy - pasemka cytoplazmy, nitki życia.

Turgor - stan jędrności komórki, będący wynikiem napięcia ścian komórkowych pod wpływem wewn.

ciśnienia protoplastu na ściany.

Cucurbita pepo Dynia

MORFOLOGIA

ROZGAŁĘZIENIA

1. Monopoidalne - jednoosiowe

2. Sympoidalne - wieloosiowe (lipa)

3. Dychotomiczne - widlaste (widlak, paprocie)

4. Pseudodychotomiczne - nibywidlaste (jemioła, lilak pospolity)

ULISTNIENIE

1. skrętoległe

2. naprzeciwległe

3. nakrzyżoległe (rodzina Wargowych)

4. okółkowe (rodzina Marzanowatych, kilka liści - conajmnie 3)

BRZEG BLASZKI LIŚCIOWEJ

1. gładki

2. orzęsiony u buka na wiosnę

3. piłkowany

4. podwójnie piłkowany

5. ząbkowany u ostów nawet na końcu kolec

6. karbowany u bluszczyka kurdybanka

WCIĘCIA BLASZEK LIŚCIOWYCH

1. pierzaste liść wrębny u dębu

2. liść klapowany duże wcięcia

3. liść sieczny (dzielny)

4. liść lirowaty (mniszek)

UNERWIENIE

OGONEK

NASADA

KWIATOSTANY

FUNKCJE KORZENI

Główne funkcje korzeni to pobieranie wody i soli mineralnychz gleby oraz przytwierdzanie rośliny do podłoża. Korzenie są organami cudzożywnymi, zależnymi od pędu, który zaopatruje je w podstawowe zwązki organiczne - cukry. Są jednak także miejscem syntezy pewnych ważnych substancji, jak aminokwasy, niektóre hormony (np. gibereliny, cytokininy), alkaloidy (np. nikotyna), które z prądem transpiracyjnym odprowadzane są następnie do liści i innych organów pędowych. U roślin wieloletnich, funkcją może być magazynowanie substancji pokarmowych, które przenoszone są do korzeni z organów nadziemnych w ciągu lata, a nastęnie w kierunku przeciwnym na wiosną. Tkankę spichrzową stanowi w korzeniach miękisz kory pierwotnej, drewna lub łyka.

KORZENIE

1. system palowy - może wnikać głębiej

2. system wiązkowy

Modyfikacje korzeni: a. przybyszowe - podporowe u kukurydzy, lasy mangrowe, namorzyny

b. rozłogi (nad ziemią) u truskawki, pięciornika rozłogowego, dąbrówki rozłogowej

c. kłącza (pod ziemią) u mięty, imbiru, irysa, tataraku

d. korzenie czepne u Hedera helix - korzenie przybyszowe

e. korzenie kurczliwe u pietruszki, cebuli, czosnku, tulipana

f. korzenie oddechowe (powietrzne) u filodendrona, lian, las cypryśnikowy

g. korzenie spichrzowe - bulwa korzeniowa u dalii, georginii, słonecznika bulwiastego

h. korzenie przyssawkowe.

MODYFIKACJE KORZENI

1. korzenie spichrzowe - występują u niektórych roślin dwuletnich, jak marchew, burak, rzodkiewka. W ciągu lata magazynują w korzeniu substancje pokarmowe, które w następnym roku zużywają na szybkie wytworzenie wysokiego pędu kwiatonośnego, kwiatów, owoców, nasion. Korzenie spichrzowe są grube i mięsiste wskutek obfitego wykształcenia miękiszu spichrzowego w korze pierwotnej, łyku lub drewnie. W organy spichrzowe mogą także przekształcać się korzenie boczne i przybyszowe - powstają w tedy bulwy korzeniowe (u dalii), w których nie występują zawiązki liści (tak jak w bulwach pochodzenia pędowego)

2. korzenie kurczliwe - mają zdolność skracania swych górnych części, dzięki czemu wciągają roślinę głębiej w glebę

3. korzenie podporowe - występują u roślin o wysokich nadziemnych pędach, których system korzeniowy nie jest głęboki lub rośnie w grząskim podłożu. Główną ich funkcją jest dodatkowe umacnianie rośliny w podłożu. Są to korzenie przybyszowe, które wyrastają z łodygi na pewnej wysokości nad ziemią, a następnie rosną w dół i wnikają do gleby

4. korzenie czepne - występujące u pnączy i epifitów. Pnącza to rośliny zakorzeniające się w glebie i rosnące wysoko w górę, owijające się lub czepiające różnych podpór. Epifity są roślinami nie zakorzeniającymi się w glebie, lecz osiedlającymi się na pniach i gałęziach wysokich drzew. Przymocowują się do nich za pomocą korzeni czepnych, które przytwierdzają się lub owijają dokoła gałęzi

5. korzenie powietrzne - występują również u niektórych epifitów, np. storczyków. Zwisają swobodnie w dół i za ich pomocą roślina pobiera wodę z powietrza

6. korzenie oddechowe - występują u niektórych roślin klimatu ciepłego rosnących na terenach bagnistych. Korzenie oddechowe stanowią boczne odgałęzienia poziomych korzeni podziemnych wyrastające pionowo w górę ponad powierzchnię podłoża i służące do pobierania tlenu

7. korzenie pasożytów - pasożyty czerpią substancje pokarmowe z żywych roślin, z którymi połączone są za pomocą ssawek.

ŁODYGA

1. podziemna to kłącza, bulwy i cebule

2. naziemna: a. pnącza (z czepnym wąsem lub z przylgami) u chmielu - wspina się oraz ma

dodatkowo haki by się nie zsunąć

b. rozłogi u truskawki

Dzbanecznik - modyfikacja liści

c. pędy skrócone łodygi - kłąb u kapusty

krótkopędy - na nim są kwiaty

długopędy - na nim są liście

d. ciernie - modyfikacja pędów.

Ćwiczenia 24.11.2007.

ANATOMIA ROŚLIN

Skórka - epiderma - widoczna na zewnątrz

1. Rodzina: Rokitnikowate Elaeagnaceae

Rodzaj: Oliwnik Elaeagnus

Gatunek: Oliwnik wąskolistny Elaeagnus angustifolia

Włoski tarczowate na owocach (strebrzysty odcień) - martwe włoski

Do rodziny - rokitnik pospolity - wydmy nadmorskie, gatunek ochronny, rozdzielnopłciowy. Rośliny te muszą rosnąć w pełnym słońcu - tworzą wojłok dzięki temu błyszczą, srebrzą się. Włoski te są martwe, z dużą przestrzenią powietrzną, włoski ocieplają wnętrze rośliny, odbijają światło stanowiąc ochronę przed przegrzaniem.

2. Rodzina: Trędownikowate Scrophulariaceae

Rodzaj: Dziewanna Verbascum

Gatunek: D. kutnerowata V. phlomoides

Dziewanna rośnie na piaskach, roślina dwuletnia, pierwszy rok rozeta liściowa, w drugim roku duży pęd (2m) kwiatostanowy - zwykle żółtokwitnące, czasem brunatnokwitnące.

Do rodziny - poziewniki.

Włoski mają ograniczać transpirację. Gruba warstwa włosów tworząca wojłok.

3. Rodzina: Pokrzywowate Urticaceae

Rodzaj: Pokrzywa Urtica

Gatunek: Pokrzywa zwyczajna Urtica dioica

Pokrzywa zawiera dużo żelaza, magnezu, krzemionka, zielarstwo; gatunek nitrofilny - wiążący azot, żyzne gleby; żywienie drobiu świń.

„Pozwólmy chwastom bujać swobodnie” Św. Franciszek

Włoski obronne są tworzone by nie zostały zjedzone nim nie wydadzą potomstwa. Włosek wydzielniczy z banieczką, jednokomórkowy włosek emergencyjny. Banieczka na końcu z substancją parzącą (kwas mrówkowy, acetylocholina, choliza) - przewężenie z krzemionki.

Drugi rodzaj włoska to włosek mechaniczny o połowę mniejszy niż wydzielniczy.

4. Rodzina: Bodziszkowate Geraniaceae

Rodzaj: Pelargonia Pelargonium

Gatunek: P. pasiasta P. zonale

Włosek wydzielniczy wielokomórkowy, na końcu komórka wydzielnicza.

Drugi rodzaj włoska to włosek mechaniczny.

5. Rodzina: Dyniowate Cucurbitaceae

Rodzaj: Dynia Cucurbita

Gatunek: Dynia zwyczajna C. pepo

Kutikula - ochrona przed deszczem - szybko spływa woda - substancja tłuszczowa; ochrona przed transpiracją i światłem.

Kutikula ze skórki dyni: od zewn. gruba warstwa kutikuli, skutynizowana ściana, cienka ściana.

6. Rodzina: Gązewnikowate Loranthaceae

Rodzaj: Jemioła Viscum

Gatunek: Jemioła pospolita (biała) V. alba

Jemioła - półpasożyt, produkująca asymilaty, ma korzenie ssawkowe i nimi przyczepia się do rośliny; szczególnie na topolach. Symbol trwałości. Gruba warstwa kutikuli po obu stronach liści.

7. Rodzina: Irysowate Iridaceae

Rodzaj: Irys Iris

Gatunek: Irys żółty Iris pseudoacorus

Aparaty szparkowe

Typy aparatów szparkowych: a. heleborus (ciemienik białokwiatowy)

b. beczułkowate z kilku komórek (mszaki, porosty, mniumy)

c. graminae charakterystyczne dla traw.

Aparat szparkowy zbudowany jest z komórek szparkowych (zawierają chloroplasty) i przyszparkowych. Komórka szparkowa ma zróżnicowaną grubość ściany komórkowej.

Wydala tlen w ramach oddychania, powstaje CO₂ jest wydalany przez aparat szparkowy, wymiana gazowa. Rośliny nie lubią silnych wiatrów, które ograniczają fotosyntezę. Do procesu fotosyntezy potrzebne jest: - światło,

- temperatura do 25st.C,

- woda - odpowiednia wilgotność.

Przy niskim turgorze aparat szparkowy przymknięty, przy wyższym turgorze - otwarty. Produktem fotosyntezy chlorofilów - glukoza przeobraża się w skrobię to zmienia stężenie soku komórkowego; jeżeli glukoza przemienia się w skrobię, komórki tracą turgor, chlorofil tworzy glukozę rośnie turgor. To dzieje się pod wpływem enzymów, które są uruchamiane pod wpływem czynników zewnętrznych np. światła.

8. Rodzina: Strojkowate Commelinaceae

Rodzaj: Pasiatka Zebrina

Gatunek: Pasiatka zwisła Zebrina pendula

Trzykrotka - na dolnej stronie liścia aparaty szparkowe.

9. Rodzina: Baldaszkowate Apiaceae

Rodzaj: Marchew Daucus

Gatunek: Marchew zwyczajna D. carota

Roślina zielna. Karotenu jest najwięcej w łyku. W marchwi kambium i felogen i jego wytwory we wtórnym korzeniu.

PRZEJŚCIE Z BUDOWY PIERWOTNEJ DO WTÓRNEJ KORZENIA

10. Rodzina: Żabiściekowate Hydrocharitaceae

Rodzaj: Moczarka Elodea

Gatunek: Moczarka kanadyjska E. canadensis

Siedliska moczarki to wody eutroficzne (płynące i stojące).

Obserwacja ruchu cytoplazmy u moczarki.

Rodzaje ruchu cytoplazmy: a. pulsacyjny - ruch góra - dół,

b. rotacyjny - taki jak u moczarki, naokoło wakuoli w jedną stronę,

c. cyrkulacyjny - np. trzy wakuole i naokoło każdej z nich jest

ruch.

11. Rodzina: Trawy Poaceae

Rodzaj: Kukurydza Zea

Gatunek: Kukurydza zwyczajna Zea mays

Trzy najważniejsze zboża: pszenica, ryż, kukurydza. Roślina jednoliścienna.

Charakterystyka budowy łodygi rośliny jednoliściennej na podstawie łodygi kukurydzy.

Typy - układ wiązek: a. kolateralny zamknięty (łyko i drewno bez kambium),

b. kolateralny otwarty (łyko, kambium, drewno),

c. wiązka centryczna - leptocentryczna (w środku łyko, na zewn. drewno),

d. wiązka centryczna - hadrocentryczna (w środku drewno, na zewnątrz łyko),

e. wiązka centryczna - radialna (promienista - tylko i wyłącznie występuje w korzeniu; naprzemienne występowanie łyka i drewna).

12. Rodzina: Kokornakowate Aristolochiaceae

Rodzaj: Kokornak Aristolochia

Gatunek: Kokornak zwyczajny Aristolochia sipho

Budowa pierwotna łodygi dwuliściennych na podstawie łodygi kokornaka: wyraźna skórka, kolenchyma płatowa zaraz pod skórką, miękisz kory pierwotnej, walec osiowy, perycykl, regularnie ułożone wiązki kolateralne otwarte (łyko na zewn., drewno do środka).

Rodzaje kolenchym: a. kolenchyma płatowa

b. kolenchyma kątowa.

Wykład 15.12.2007.

KWIATY - pędy lub odcinki pędów służące do rozmnażania płciowego i posiadające przekształcone liście ułatwiające ten proces. Wyraźnie różnią się od pędów wegetatywnych, mają skrócony wzrost. W kwiatach powstaje i rozwija się gametofit, zachodzi tu zapłodnienie i początkowy rozwój młodej rośliny potomnej.

KRÓTKOPĘDY I DŁUGOPĘDY

Schemat budowy kwiatu u okrytozalążkowych Botanika str. 284. Na dnie kwiatowym osadzone są boczne części kwiatu tj. działki kielicha i płatki korony (tworzące razem okwiat), pręciki oraz owocolistki zrastające się w słupek.

Owocolistek - listek owocowy, z którego powstaje szyjka.

Działki kielicha - u maku polnego (Papaver rhoeas) dwie działki kielicha, jaskier sardyński (Ranunculus sardous) działki kielicha odgięte w dół, kaczeniec (Caltha palustris) działki kielicha pełniące funkcje powabni, jeden okółek okwiatu - barwne działki kielicha - gatunek do oczek wodnych, wczesnowiosenny.

Grzybień biały (Nympha alba, Nympha candida) w zamulonych zbiornikach wodnych, kłącza 2 nawet do 4 m od dna - przejście od pręcików do płatków. Kolejne stadia przejściowe między pręcikami a płatkami można tu zaobserwować.

Działki zrośnięte, płatki wolne z paznokciem u lepnicy pospolitej (Silene vulgaris, rodzina goździkowatych) trzy znamiona - szyjka zrośnięta z 3 owocolistków.

Okwiat to część kwiatu nie biorąca bezpośredniego udziału w procesie rozmnażania. Pełni funkcje ochronne oraz stanowi powabnię przyciągającą swą barwą i zapachem.

Umieszczenie słupka na dnie kwiatowym Botanika str. 289:

1. powstają owoce właściwe, słupek mocno osadzony

2. układ pośredni, słupek górny, kwiat jest kołozalążniowy - wiśnia, Silene vulgaris

3. dno kwiatowe obrasta zalążnią słupka - owoce rzekome (szupinkowe) - jest to dolny słupek - jabłka i kwiaty jabłoni, hypancjum.

PRĘCIKOWIE I SŁUPKOWIE

U większości okrytozalążkowych kwiaty są obupłciowe, tj. zarówno pręciki, jak i owocolistki (słupki) występują w tym samym kwiecie. Ale u niektórych (u dębu, wierzby, kukurydzy) pręciki i słupki znajdują się w oddzielnych kwiatach, które nazywamy wtedy rozdzielnopłciowymi. Kwiaty pręcikowe nazywa się inaczej kwiatami męskimi, zaś kwiaty słupkowe - żeńskimi. Kwiaty rozdzielnopłciowe mogą występować na tym samym osobniku - rośliny jednopienne lub na dwóch osobnikach tj. na jednym osobniku męskie, na drugim żeńskie - rośliny dwupienne.

Pręciki mają nieść pyłek kwiatowy, który mieści się w workach pyłkowych na końcach nitek pręcikowych.

Verbascum nigrum (dziewanna, rodzina trędownikowate) - owłosione nitki pręcików - kwiaty głównie żółte, czasem bordowe.

Budowa zalążni

Ziarno pyłku po dostaniu się na znamię słupka kiełkuje w łagiewkę. Proces osadzenia ziarna pyłku na znamieniu nazywamy zapyleniem. Przelewająca się w łagiewce cytoplazma komórki wegetatywnej donosi komórki plemnikowe w pobliże ośrodka zalążka. Jądro jednej z komórek plemnikowych zlewa się z jądrem komórki jajowej, powstaje w ten sposób zygota diploidalna. Jądro drugiej komórki plemnikowej łączy się z jądrem komórki centralnej. Powstaje zygota triploidalna. Proce ten to podwójne zapłodnienie. Po zapłodnieniu zygota diploidalna rozwija się w zarodek, zygota triploidalna rozwija się w tkankę odżywczą zwaną bielmem, a osłonki zalążka w łupinę nasienną. Cały zalążek przekształca się w nasienie. Zalążnia słupka, a czasami również inne części kwiatu przekształcają się w owoc. Nasiona składające się z zarodka, bielma i łupiny nasiennej nazywamy bielmowymi. Niekiedy oprócz bielma występuje też obielmo, diploidalna tkanka zapasowa powstała z tkanek ośrodka. Są to nasiona obielmowe. W niektórych wypadkach rozwój bielma zostaje zahamowany we wczesnych etapach. Wtedy nasienie składa się z zarodka i łupiny nasiennej. Takie nasiona nazywamy bezbielmowymi. Tkanka zapasowa znajduje się w nasionach bezbielmowych w rozrośniętych liścieniach zarodka.

Budowa słupka

PODWÓJNE ZAPŁODNIENIE

W ośrodku zalążka komórka dzieli się na 8 jąder haploidalnych; pyłek spada na znamię, uwalniają się enzymy - następuje podział - jądro generatywne i dzieli się - łagiewka - na dwa jądra generatywne - następuje zapłodnienie - zarodek diploidalny triploidalny z podwójnego jądra w centrum i drugiego jądra generatywnego (powstaje bielmo). Łupina nasienna powstaje z osłonek zalążka. Nasiona powstają z zalążków. Z zalążni, ze ścian słupka powstaje owocnia.

Dojrzały woreczek pyłkowy na pręcikach pęka i pyłek (a w nim dwie komórki plemnikowe powstałe z komórki generatywnej) wydostaje się, przenoszny jest różnymi drogami np. przez wiatr na znamię słupka. Powstaje łagiewka pyłkowa z dwiema komórkami plemnikowymi i wnika do słupka. Łagiewka rosnąc kieruje się ku zalążni a następnie ku zalążkom. Jedna z komórek plemnikowych łączy się z komórką jajową i powstaje diploidalna zygota, a następnie rozwija się zarodek. Druga komórka plemn. wnika do komórki centralnej, a jej haploidalne jądro zlewa się z dwoma jądrami biegunowymi i powstaje triploidalne jądro, które nosi nazwę jądra bielmowego. Z zapłodnionej komórki centralnej rozwija się tkanka odżywcza dla zarodka bielmo (endosperma).

Owocnia (perykarpium) składa się ze skórki owocu (egzokarpium)

miąższu (mezokarpium)

pestki (endokarpium).

Mechanizmy obronne przed samozapyleniem:

• heterostylia u primuli sp. - zapylenie krzyżowe najkorzystniejsze w przyrodzie, wymieszanie się materiału genetycznego - kwiaty z dłuższymi i krótszymi pręcikami czy też znamionami.

• u dyni (Cucurbita pepo) - jednopienna, rozdzielnopłciowa, osobne kwiaty męskie (strojne) i osobne żeńskie u jednego osobnika - w męskim tylko pręciki. Owoc właściwy widć po kwiecie żeńskim.

• u klona jesionolistnego (Acer negundo) kwiaty męskie (czerwone) kwitną, kiedy nie ma liści, kwiaty żeńskie zielone, osobne drzewa żeńskie i męskie; u wierzb podobnie - z kotkami to męskie.

• leszczyna (Corylus avellana) kwiaty jednopłciowe, roślina jednopienna, wiatropylna, rozdzieolnopłciowa (?).

• klon zwyczajny (Acer platanoides) kwitnie na żółto, obupłciowe kwiaty - owadopylne - zapłodnienie.

Układ części kwiatowych i narysy kwiatów Botanika str. 289.

Kwiaty asymetryczne - Canna indica.

Kwiat promienisty - farbownik lekarski (Anchusa officinalis), dzwonek skupiony (Campanula glomerata) -

zrosłopłatkowy, irys żółty - kwiat trójkrotny.

Kwiat grzbiecisty - lnica pospolita (Linaria vulgaris) - kwiat z ostrogą, tojad (Acunitum), kokornak

wielkolistny (Aristoladria macrophylla) - pnącze, kwiaty schowane pod liścmi, małe, pachnące - zgniłe zapachy, bukowica zwyczajna (Betonica officinalis) z łąk trzęsicowych, storczyk obuwik (Cypropedium calceolus - gatunek chroniony, priorytetowy ma znaczenie dla całej Europy).

Kwiat dwukrotny - glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus, rodzina makowate)

Kwiat trzykrotny - trzykrotka (Tradescentia xandersoniana)

Kwiat pięciokrotny - jabłoń (Mahrs domestica, rodzina różowate), róża (Rosa spinosissima) - liczne słupkowie

i pręcikowie.

Pręcikowie zrośnięte w rurkę - Hibiscus sp.

Kwiaty pełne - czereśnia ozdobna (Prunus triloba).

KWIATOSTANY groniaste

1. grono u tasznika, długa szypułka i każdy kwiatek jest osobno, grono u sosny

2. baldachogrono wychodzą pojedynczo z różnych miejsc i schodzą się do jedego poziomu,

3. kłos - przysadka, listek przy kwiecie,

4. kłos złożony,

5. kolba - pękata,

6. wiecha - pierwszegom drugiego i innych rzędów, u owsika wyniosłego (Arvehenatherum elatius), Apera spica-venti

7. wiecha złożona,

8. baldach - wychodzą z jednego miejsca, u czosnku,

9. baldach złożony u dzięgiela leśnego (Angelica sylvestris), barszczu zwyczajnego (syberyjskiego).

10. główka u koniczyny białej i u koniczyny łąkowej

11. koszyczek u krwawnika pospolitego, słonecznika (Helianthus annus), astry, chryzantemy, chabru bławatka, łopianu pajęczynowatego (rośliny ruderalne), żółtlicy drobnokwiatowej (Galinsoga parviflora)

KWIATOSTANY wierzchotkowe

12. sierpik u niezapominajki błotnej, żmijowca (Echium vulgare)

13. wachlarzyk

14. wierzchotka dwuramienna u rogownicy polnej (Cerastium arvense), Silene vulgaris.

ZAPYLENIE

- autogamia - samozapylenie

- geitonogamia - zapylenie sąsiedzkie

- ksenogamia - krzyżowe.

Mechanizy broniąca przed samozapyleniem:

• heterostylia różna długość pręcików i szyjek słupka w różnych kwiatach, elementy wyniesione w tej samej fazie rozwoju,

• przedsłupność (protogynia)

• herkogamia - przestrzenne ustawienie znamion i pręcików i uniemożliwiają samozapylenie,

• kwiaty jednopłciowe - rośliny dwu- i jednopienne,

• łagiewki obcego pyłku rosną szybciej niż własnego,

• chemiczna bariera niemożliwiająca zapylenie.

Samopłonność - bezpłodność, zapylenie własnym pyłkiem nie jest możliwe.

Samopłodność - zapylenie własnym pyłkiem.

Obcopylność czasowa - kwiaty kleistogamiczne.

Kwiaty obupłciowe - 92% gatunków.

jednopłciowe - 7% gatunków.

Owadopylne - 99% to rośliny obupłciowe.

Wiatropylne - 67% to rośliny obupłciowe.

Wiatropylność (anemogamia) pierwotny sposób przenoszenia pyłku.

Wodopylność (hydrogamia) rzadkie, ziarna pyłku często pozbawione egzymy, zapylenie przez oderwane pylniki, które wypływają na powierzchnię.

Zoogamia (zoidiogamia) zapylanie przez zwierzęta: - chiropterogamia - zapylanie przez nietoperze

(słodyczolubne)

- malakogamia - zapylanie przez ślimaki (Chrysosplenium, Lemna, Spirodela)

- ornitogamia - zapylanie przez ptaki (kolibry nektarniki, miodniki)

- entomogamia - zaplanie przez owady (trzmiele zapylają koniczynę).

FUNKCJE PĘDÓW I JEGO ORGANÓW

Głównymi funkcjami typowego pędu nadziemnego są odżywianie i rozmnażanie rośliny. Rola pędu w odżywianiu polega przede wszystkim na wytwarzaniu związków organicznych (asymilatów), które odbywa się w procesie fotosyntezy, dostarczającym roślinie najważniejsszych substancji pokarmowych (istotna rola liści). Inną ważną funkcją typowego liścia jest transpiracja, tj. parowanie wody, dyfuzja pary wodnej z wnętrza (przez szparki) i z powierzchni rośliny do atmosfery. Łodyga tworzy podporę dla reszty ciała roślinnego i miejsce osadzania liści, przewodzi wodę i sole mineralne z korzeni do liści oraz przewodzi wytworzone w liściach substancje organiczne do innych miejsc w roślinie (korzeń, owoce), u wieloletnich to miejsce magazynowania substancji pokarmowych oraz produktów ubocznych, jak żywice, sok mleczny, gumy, garbniki. Drugą główną funkcją pędu jest wytwarzanie organów rozmnażania.

METAMORFOZY PĘDÓW NADZIEMNYCH

1. Pędy płożące u dyni, łodyga wiotka, leżą na ziemi; u truskawki; u jaskra rozłogowego i dąbrówki rozłogowej; mają węzły i międzywęzła; pędy płożące mają liście.

2. Pędy wijące dookoła podpory, czepiają się, idą do światła, do góry; powój polny okręca się dookoła, bylina; przytulia; wyki - czepiają się wąsami; groszki również czepiają się wąsami.

3. Pędy czepne - bluszcz pospolity; Clematis - powojnik - ogonki liściowe zakręcają się wokół podpory.

EPIFITY - rośliny, które rosną na czymś - mchy, porosty, paprocie, storczyki w koronach drzew, ananasowate - bromylia; ananas jest byliną, cały kwiatostan przekształca się w owoc (owocostan); figi dusiciele.

Pędy magazynujące - głąb kapuściany - skrócony.

Pędy kseromorficzne - rośliny siedlisk suchych, ograniczają transpirację, mało liści albo brak i łodyga przejmuje właściwości asymilacyjne.

Sukulenty łodygowe - rośliny siedlisk suchych (w 90% woda).

Ciernie (pochodzenia łodygowego - trudne do oderwania) i kolce wytworem skórki łatwe do oderwania.

Rozłogi to te pędy, które się płożą na powierzchnią ziemii, nie mają liści.

Pędy bezzieleniowe u pasożytów, u niektórych storczyków, u korzeniówki, pędy kanianek.

Gałęziaki u asparagusa liście to kolce oraz liściaki u myszopłocha - spłaszczone pędy udające liście.

METAMORFOZY PĘDÓW PODZIEMNYCH

1. Kłącza - perzu, tataraku, irysa, paproci.

2. Bulwy - ziemniaka, słonecznika bulwiastego (inulina).

3. Cebule - cebula, czosnek - korzenie kurczliwe.

PRZEKSZTAŁCENIA PĘDU I JEGO CZĘŚCI

1. Rozłogi są to odgałęzienia dolnej części nadziemnego pędu, płożące się czyli roznące tuż przy ziemi lub tuż pod ziemią i służące do rozmnażania wegetatywnego.

2. Kłącza - organy typowo podziemne, pozornie przypominają korzenie. Przekształcone pędy gdyż znajdują się nanich zredukowane łuskowate liście (lub blizny po nich), a w pachwinach liści pąki boczne. Są to więc podziemne łodygi, mające węzły i międzywęźla, z któych zwłaszacza w węzłach wyrastajż korzenie przybyszowe. Kłącza mogą zawierać znaczne ilości materiałów zapasowych i stanowią oragany spichrzowe i przetrwalnikowe rośliny

3. Bulwy pędowe są podziemnymi pędami, ich wzrost jest ograniczony, zwykle też nie wytwarzają one korzeni przybyszowych, a ich trwałość ograniczona jest do jednego sezonu wegetacyjnego. Są to pędy, których łodyga ulega silnemu skróceniu i zgrubieniu, a liście prawie całkowitemu uwstecznieniu. Bulwa zawiera duże ilości miękiszu spichrzowego ze skrobią jako podstawowym mat. zapasowym oraz niewielką ilością białka

4. Cebule - organ podziemny, którego główną część stanowią przekształcone liście. Łodyga jest silnie skrócona i tworzy tzw. piętkę, na której osadzone są bardzo gęsto duże, mięsiste, białe lub żółtawe liście. W liściach tych magazynowane są materiały zapasowe, przede wszystkim cukry.

5. Gałęziaki - występują u roślin środowisk suchych - często silna redukcja liści, a ich funkcje asymilacyjne przejmują łodygi, przy czym mogą one ulegać spłaszczeniu i upodobnieniu do liści.

6. Liściaki - występują u roślin środowisk suchych - uwstecznienie liścia obejmuje tylko blaszkę liściową, a funkcje asymilacyjne spełnia ogonek, który przy tym często ulega spłaszczeniu i upodabnia się do blaszki.

7. Ciernie - utwory sztywne, szydlaste, zaostrzone i silnie zdrewniałe. Mogą być proste ilub rozgałęzione. W odróżnieniu od kolców ciernie występują tylko w węzłach liściowych i zawierają wiązki przewodzące łączące się z łodygowymi.

8. Wąsy pędowe i liściowe - organy czepne, nierozgałęzione lub rozgałęzione, cienkie, wrażliwe na dotyk i pod wpływem bodźca mechanicznego owijające się dookoła podpory.

9. Liście pułapkowe - organy występujące u roślin mięsożernych (owadożernych), wyspecjalizowane do chwytania i trawienia drobnych zwierząt (głównie owadów) - rosiczka Drosera rotundifolia, dzbanecznik Nepenthes

OWOCE

1. Owoce pojedyncze

1. właściwe

- suche pękające: mieszek, strąk, łuszczyna, łuszczynka

- suche niepękające: orzech i orzeszek, niełupka, rozłupka, ziarna

- mięsiste: jagoda, pestkowiec

2. owoce rzekome (jabłkowate, głogowate, szupinki)

2. Owoce zbiorowe: truskawka, malina, jeżyna

wieloorzeszkowy

wielopestkowy - malina

wielomieszkowy

wieloniełupka - owoc róży.

OWOCOSTANY powstają z całych kwiatów np. figa

Owocostany: - orzeszkowy

- jagodowy (jagodostan)

- pestkowy.

ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ ROŚLIN - RUCH

1. Autochoria : (samosiewność) - proces samoczynnego rozsiewania diaspor przez roślinę, przy wykorzystaniu własnych sił i mechanizmów rośliny macierzystej. Oddalenie się diaspor od rośliny macierzystej jest stosunkowo niewielkie, autochoria ma więc znaczenie głównie jako czynnik zwiększający zagęszczenie populacji w danym biotopie. Czasem diaspora, przenoszona niedaleko od rośliny macierzystej, trafia na inny czynnik transportujący ją dalej - jest to kombinowany sposób rozsiewania.

1. blastochoria - wzrost pędów doprowadza diaspory do miejsca ich dalszego wzrostu, przyrosty kłączy lub rozłogów (rosnące na długość pędy dostarczają diaspory na miejsce ich dalszego rozwoju)

2. ballochoria - wystrzeliwują nasiona (diaspory) gwałtownie by wyrównać napięcia w obrębie organu zawierającego diaspory (różnego rodzaju mechanizmy balistyczne odrzucają diaspory od rośliny macierzystej)

3. herpochoria - ruch pełzający po podłożu. Diaspory z ośćmi, włoskami wrażliwymi na wilgotność powietrza; ostnica jana (Stipa joannis) wkręcające się włoski (diaspory są rozsiewane na skutek własnych ruchów pełzających).

2. Allochoria (obcosiewność) - u roślin nasiennych rozsiewanie nasion przy pomocy czynników zewnętrznych. Rośliny wykształcają często specjalne struktury umożliwiające im obcosiewność.

1. barochory - rozsiewane pod wpływem grawitacji, ciężkie nasiona - namorzyny

2. anemochory - wykorzystujące wiatr

- meteochoria - unoszenie w powietrzu (mały ciężar właściwy, mało materiałów zapasowych, aparaty lotne) puch kielichowy, szyjka słupka, włoski

- chamaechoria - pędzenie po podłożu, biegane stepowi, wrzosowiec chrząstkolistny

- boleochoria - wysypywanie się z poruszanych wiatrem lub przez zwierzęta owoców

c. hydrochoria - wykorzystujące do rozsiewania wodę

- nautochoria - fragmentacja, pływają w wodzie

- ombrochoria - za pośrednictwem deszczu, wypłukiwanie z mieszków, torebek

d. zoochoria - w wyniku koewolucji roślin i zwierząt wykształciły się trzy typy przystosowań, dzięki

którym zwierzęta mogą rozprzestrzeniać nasiona i owoce

- synzoochoria - diaspory wleczone są do kryjówek

- endozoochoria - niestrawione w przewodzie pokarmowym nasiona zostają wydalona z kałem

- epizoochoria (egzozoochoria) - diaspory przyczepiają się do pokrywy ciała i są przenoszone wraz

z poruszającymi się zwierzętami - czepne lub lepiaki

e. antropochoria - ludzie

- speirochoria - przystosowania do rozprzestrzeniania razem z materiałem siewnym

- etelochoria - świadome przenoszenie diaspor roślin użytkowych przez człowieka

- agochoria - przenoszenie diaspor z towarami i innym majątkiem człowieka (kompost, obornik,

ziemia ogrodnicza)

- rypochoria - diaspory przenoszone z odpadami, śmieciami, ściekami.

Sposoby rozprzestrzeniania się diaspor:

1. Autochoria (samosiewność) - odbywa się przy wykorzystaniu tylko sił rośliny macierzystej, przenoszenie diaspor odbywa się na ogół na niewielką odległość.

Autochorię dzielimy na :

a) blastochorię - to mechanizm wzrostu pędów, który doprowadza diaspory do miejsca ich dalszego pobytu (Fiołek wonny, poziomka, trzcina),

b) ballochorię - to mechanizm balistyczny, który odrzuca diaspory od rośliny macierzystej (niecierpek, szczawik zajęczy),

c) herpochorię - to ruch diaspor po podłożu dzięki ościom i włoskom (jęczmień).

2. Allochoria (obcosiewność) - ruch diaspor następuje przez siły pochodzące spoza rośliny .

Allochorię dzielimy na:

a) barochorię - to rozsiewanie pod wpływem grawitacji (buk, dąb),

b) hydrochorię - to wodosiewność :

• ombrochoria, czyli deszczosiewność (kozieradka)

• bytisochoria, czyli przenoszenie przez cieki wodne (rośliny nadbrzeżne)

• nautochoria, czyli przenoszenie przez wodę (strzałka wodna, rzęsa),

c) anemochorię - to wiatrosiewność :

• meteochoria, czyli przenoszenie przez wiatr diaspory szybujące (bawełna, storczyki)

• chamaechoria, czyli toczenie po podłożu (róża)

• boleochoria - wiatr wykorzystywany jako siła potrząsająca owocem (mak, stokrotka),

d) zoochorię - to zwierzęcosiewność:

• dyszoochoria, czyli rozsiewanie diaspor podczas ich konsumowania i w czasie transportu do miejsca konsumpcji (olsza, leszczyna, oset)

• endozoochoria, czyli przenoszenie diaspor w przewodzie pokarmowym zwierząt (poziomka, róża)

• epizoochoria - diaspory przyczepiają się do ciała, ubrań (rzepa, rzepik)

e) antropochorię, czyli rozsiewanie diaspor z udziałem człowieka:

• etelochoria, czyli świadome rozprzestrzenianie diaspor przez człowieka

• speirochoria, czyli rozsiewanie chwastów z roślinami użytkowymi (len i sporek)

• agochoria, czyli przenoszenie diaspor z innymi towarami (niecierpek).

---