RZYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA PRYWATNEGO

Systematyka ustawy XII tablic

Po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa w 451 r. p.n.e. wybrano 10-cio osobowy zespół - decemwirów. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w następnym 2. Ustawa ta zajmowała się przede wszystkim prawem publicznym. Proces wtedy odbywał się w ciągu 1 dnia. Sędzia pisał wyrok ostateczny bez uzasadnienia (proces rzymski toczył się w dwu fazach: in iure i apud iudicem)

• I-III - prawo procesowe;

• IV i częściowo V - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca;

• V - spadkobranie, dziedziczenie ustawowe, testamentowe, wg pokrewieństwa agnacyjnego;

• VI - stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi;

• VII - prawa sąsiedzkie, np. zakaz zmiany naturalnego spływu wody deszczowej, który mógłby szkodzić sąsiadowi;

• VIII - przestępstwa naruszające interes obywatela;

• IX-X - niektóre normy prawa sakralnego i publicznego;

• XI-XII - normy uzupełniające.

Systematyka edyktowa

Edykty pretorskie - akty te wywodziły się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika przygotowującego post. sądowe. Choć mało przejrzysta systematyka, miała dużą popularność (np. Codex Theodosianus, Digesta i Codex Justyniana).

Edykt składał się z części:

1 - zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem

2 i 3 - przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej

4 - sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych

5 - przypadki udzielenia ochrony w trybie pozaprocesowym.

Systematyka naukowa

→ Systematyka Cycerona

• był zwolennikiem systematyki poprzez podziały prawa na niewielkie kawałki, które ulegałyby kolejnym podziałom aż do elementów łatwych do opisania i zdefiniowania. W swych rozważaniach nawiązywał do filozofii Arystotelesa oraz do zasad retoryki.

→ Systematyka Instytucji Gaiusa

• podstawowy podział na persones, res, actiones i kolejne podziały.

Systematyka pandektowa

• wykształcona w XVIII i XIX w

• oparta na wyodrębnieniu części ogólnej i części szczególnej prawa cywilnego.

ŹRÓDŁA PRAWA

Periodyzacja prawa rzymskiego

Rozwój prawa nie pokrywa się z rozwojem państwa. Od 753 r p.n.e. (tradycyjnie przyjęta data założenia Rzymu) do śmierci Justyniana I (565 r n.e.) państwo rzymskie przybierało różne formy ustrojowe.

Ustrój polityczny

1. królestwo - od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.

2. republika - od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.

• wczesna - do IV w p.n.e.

• późna - od IV w p.n.e.

pryncypat - od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (reformy Dioklecjana)

dominat - od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.

Rozwój prawa

• prawo archaiczne - od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)

• prawo przedklasyczne - od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki

• prawo klasyczne - od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)

• prawo poklasyczne - od Dioklecjana do 476 r n.e.

• prawo justyniańskie - 527-565 r. n.e.

Źródła prawa w okresie archaicznym

• Zwyczaj (mos, mos maiorum) - z niego wywodziło się wiele ważnych instytucji, np. ius vitae ac necis, zakaz darowizn między małżonkami, zakaz małżeństw między krewnymi itp. Z biegiem czasu zwyczaj przekształcam się w prawo zwyczajowe, które z kolei przejmowane było przez prawo stanowione.

• Leges regiae (ius Papirianum) - ustawy królewskie, zebrane przez najwyższego kapłana Papiriusa. Obecnie uważa się, że jest to prawo spisane w okresie wczesnej republiki o nadanej nazwie zwiększającej ich autorytet.

• Ustawa XII tablic (lex duedecim tabularum) - uchwalona w latach 450-451 p.n.e., wymuszona przez plebejuszy, domagających się spisania prawa. Prawa te zdaniem Liwiusza był „fons omnis publici privatique iuris”). Ustawa nigdy formalnie nieuchylona. Prawo kazuistyczne, formalne, dotyczące tylko obywateli rzymskich.

• Leges i plebiscita - uchwały zgromadzeń ludowych i plebejskich.

• Tryb uchwałodawczy - Z wnioskiem o jej uchwalenie występował urzędnik (pretor, konsul, dyktator), pytając zgromadzonych, czy przyjmują jego projekt (rogatio). Głosowanie było początkowo jawne, później tajne. Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia przez senat.

• Tekst ustaw składał się: praescriptio (imię wnioskodawcy, datę i inne uchwalenia); rogatio (właściwa część ustawy); sanctio.

• Leges rogatae - uchwały zgromadzeń ludowych. Leges datae - akty wydawane przez magistraty na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego lub senatu.

• Dwie ustawy dotyczące tej samej materii, gdy się uzupełniały łączono, np. lex Iulia et Papia

• Lex posterior derogat priori

• lex retro non agit - wyrażona w konstytucjach Teodozjusza II i Walentyniana III.

• Lex Hortensia w 287 r p.n.e. zrównała plebiscyty i uchwały. Plebiscyty od tej pory zaczęły odgrywać podstawową rolę.

• Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji

• początkowo zajmowali się interpretacją pontyfikowie wraz z pontifex maximus, którzy oprócz ceremonii religijnych, zajmowali się układaniem kalendarza, wyznaczaniem dni, w których można dokonywać czynności prawnych, znali formuły legis actiones i zajmowali się rozwiązywaniem sporów.

• stosowano wykładnię rozszerzającą.

• od 304 r p.n.e. gdy pontifex maximus Flavius ogłosił formuły legis actiones i kalendarza prawny prawo stawało się dostępne również dla osób z poza kolegium pontyfików.

• od ok. 250 r pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius Coruncanius zaczął publicznie objaśniać prawo.

Źródła prawa w okresie przedklasycznym

• Edykty urzędników (ius honorarium)

• leges rzadko zajmowały się prawem prywatnym

• wraz z rozwojem i ekspansją państwa tworzono urzędników mających kompetencje do tworzenia prawa. Najważniejsi z nich to pretor miejski (od 367 r p.n.e.), pretor dla peregrynów (od 242 r p.n.e.).

• pretor obejmując urząd ogłaszał swój edykt (edictum pepertuum) i choć teoretycznie nie był związany przepisami edyktu poprzednik, to w praktyce przejmowano przepisy, które się sprawdziły, uzupełniając je i zmieniając w miarę potrzeby.

• od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) pretorzy byli związani swoim edyktem

• W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:

• adiuvere - wspomagać realizację ius civile, np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.

• supplere - uzupełniać ius civile, np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.

• corrigere - poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile, np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.

• Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa

• nie były jeszcze źródłami prawa, to jednak pretorzy i inni urzędnicy, sami nie będąc często prawnikami, opierali się na radach i wskazówkach jurystów

• juryści (zwani później veteres) zajmowali się działalnością praktyczną, którą Cycero określił:

• cavere - układnie formularzy aktów prawnych, np. cautio Muciana, stipulatio Aquiliana.

• agere - udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, układanie formularzy procesowych.

• respondere - udzielanie porad prawnych tak sędziom, magistraturom jak i osobom prywatnym. Ten rodzaj działalności nabrał z czasem ogromnego znaczenia.

• Sextus Aelius Catus - uważany za twórcę jurysprudencji jako nauki; autor Tripertita - spisane ok. 200 r p.n.e. - składało się z 3 części - tekst ustawy XII tablic, interpretacja ustawy, formuły legis actiones.

• w II w p.n.e. - Manlius Manilius, Marcus Iunius Brutus i Publius Macius Scaevola → dali podstawy prawu cywilnemu

• w I w p.n.e. - pierwsze próby systematyzacji prawa

• pod koniec okresu przedklasycznego - Marcius Quintus Scaevola → autor dzieła Ius civile (pierwsze systematyczne ujęcie ius civile), autor cautio Muciana. Jego uczeń - Aquilius Gallus - twórca actio doli i stipulatio Aquiliana. Servius Sulpicius Rufus - autor pierwszego komentarzu do edyktu, autor licznych responsa.

Źródła prawa w okresie klasycznym

• Zaprzestanie uchwalania leges - w wyniku zmiany formy państwa następuje powoli aż do końca I w n.e.

• Senatus consulta

• jeszcze z czasów archaicznych - organ doradczy króla

• w okresie republiki udzielał auctoritas patrum, ale od 339 r p.n.e. lex Publilia Philonis - senat udzielił z góry zgody na wszystkie uchwały zgromadzeń. Jego własne uchwały były jedynie wskazówkami dla magistratór.

• od początku pryncypatu o jego składzie decydował cesarz, a jego ustawy uzyskały moc prawa obowiązującego (nawet do ok. II w n.e. kwestia dyskusyjna). Choć zrównane z leges, nigdy nie nazwano ich tym mianem.

• początkowo prawo inicjatywy miał każdy senator, ale z czasem cesarz tylko wygłaszał oratio, które w końcu było jedynie tylko wysłuchiwane, bez potrzeby jego głosowania.

• ta forma tworzenia prawa zanikła w II/III w n.e.

• Uporządkowanie edyktów

• coraz rzadziej wprowadzali nowe rozwiązania prawne

• ok. 130 r n.e. - na polecenie cesarza Hadriana najwybitniejszy prawnik tamtych czasów Salvius Iulianus ustalił jednolity tekst edyktu pretora miejskiego, dla peregrynów i edyla kurulnego oraz namiestnika prowincji → zaczęto nazywać go edictum perpetuum / edictum Iulianum / edictum salvianum / edictum Hadrianum.

• Powstawały liczne komentarze do edyktu.

• Konstytucje cesarskie (constitutiones)

• choć czas i zakres obowiązywania konstytucji jest sporny, rzymianie nie wątpili, że mają one moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymał władzę ustawą.

• początkowo konstytucje przybierały formę edyktów (edicta) → skierowane do ogółu, dotyczyły kwestii administracyjnych, czasem prywatnoprawnych; np. constitutio Antoniniana.

• mandaty (mandata) - od Augusta cesarze udzielali pisemnych instrukcji urzędnikom, wiązały one również podległych ich mieszkańców.

• dekrety (decreta) - wyroki wydane w konkretnej sprawie. Choć dotyczyły konkretnych przypadków, na skutek autorytetu cesarzy rozciągano je na inne, analogiczne przypadki.

• reskrypty (rescripta) - pisemna odpowiedź na pytanie prawne urzędnika lub strony procesu. Od III w n.e. zaczęły nabierać ogólnego znaczenia, wypierając opinie jurystów

• Prawotwórcza działalność prawników

1. Ius respondendi

• źródłem prawa od czasu Augusta, który niektórym prawnikom udzielił ius respondendi ex auctoritate principis

• tylko prawnicy osiedli w Rzymie

• opinia takiego prawnika wiązała sędziego, który jedynie sprawdzał, czy stan faktyczny jest zgodny z opisanym

• początkowo moc wiążąca tylko w przypadku danego procesu, ale uwzględniane je również w analogicznych sprawach.

• stopniowo również responsa i questiones - dzieła prawników, nabrały znaczenia prawa powszechnie obowiązującego.

• cesarz Hadrian postanowił, że w razie rozbieżności dwóch prawników sędzia może pójść, za którą strona chce.

• prawnicy udzielali porad prawnych urzędnikom, pomagając w pisaniu ich edyktów, a także wchodzili w skład consilium principis (rady cesarskiej), pisząc projekty dekretów i reskryptów.

• Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści

• na początku pryncypatu powstały dwie szkoły.

• Szkoła prokuliańska - założona przez Marcusa Antistiusa Labeo (propagator nowości w prawie, zwolennik republiki), nazwę wzięła od jego następcy - Proculusa

• Szkoła sabiniańska - założona przez Gaiusa Ateiusa Capito (zwolennik władzy cesarskiej), nazwę wzięła od jego następcy - Masuriusa Sabinianusa.

• różnice pomiędzy nimi były niewielkie, niektórzy uważają, że podstawowa różnica polegała na oparciu się przez Prokulianów na filozofii perypatetyckiej, a Sabinianów na stoickiej.

• W II w n.e. wszyscy prawnicy związani byli z cesarze, więc różnice pomiędzy nimi zaczęły zanikać.

• Do najwybitniejszych prawników tego okresu zaliczamy:

• Celsusa → ius est ars boni et aequi

• Salviusa Iulianus → autor edictum Salvianum, nova clausula Iuliani

• Sextus Pomponius → autor min. Enchiridiona - historyczny rys prawodawstwa rzymskiego

• Gaius → autor Instytucji i Res cottidiance

• Aemilius Papinianus - II/III w n.e.; „książę rzymski jurystów”

• Iulianus Paulus - III w n.e.

• Domitius Ulpian - III w n.e.

• Herennius Modestinus

• questiones, responsa, disputiones, epistulae - zbiory kazuistycznych rozwiązań

• intitutiones, regulae - podręczniki prawnicze

• komentarze do ustaw, edyktów, dzieł prawników (np. de fideicomissis)

• digesta - dzieła systematycznie ujmujące prawo

• Instytucje Gaiusa

• zachowały się na palimpseście

• składają się z 4 ksiąg - I - prawo dotyczące osób; II i III - prawo dotyczące rzeczy; IV - prawo dotyczące powództw.

Źródła prawa w okresie poklasycznym

1. Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich

• cesarz wydawał konstytucje jako leges generales (zastąpiło edykty) i reskrypty → konstytucje zaczęto nazywać leges.

• Początkowo konstytucje wydawane były w imieniu obu współwładców, ale od 429 r n.e. wymagały zatwierdzenia w drugiej części imperium

• konstytucje dostępne tylko w Rzymie i Konstantynopolu → od III w n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji - kodeksy.

• Codex Gregorianus - z 293 r n.e.; zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku

• Codex Hermogenianus - z 295 r n.e.; uzupełniał Codex Gregorianus.

1. oba stworzone za Dioklecjana, przez bliżej nieokreślonych urzędników.

4. Codex theodosianus z 438 r n.e. - zawierał konstytucje od 312 r n.e.. Powstał z inicjatywy cesarza Theodozjusza II i był zbiorem oficjalnym. Dotyczył tylko prawa publicznego. Dzielił się na 16 ksiąg, te zaś na tytuły z ułożonymi chronologicznie ustawami. We wschodniej części obowiązywał od 1.01.439 r n.e., a w zachodniej przyjęty przez Walentyniana II.

• konstytucje z okresu 438 - 468 r n.e. - Novellae Posttheodosianae.

• Próby uporządkowania ius

• w tym okresie często nie zwracano uwagi, czy opinia wyszła spod pióra jurysty z ius respondedni czy nie.

• tzw. ustawy o cytowaniu - wskazówki dla sędziego jak postępować w przypadku sprzecznych opinii.

• Konstytucja raweńska - Teodozjusza II z 426 r - moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. W przypadku różnic, decydowało zdanie większości, a przy równej liczbie „głosów” - zdanie Paulusa. Jeśli Paulus się nie wypowiedział, sędzia mógł sam wybrać opinię.

• po włączeniu konstytucji raweńskiej do Kodeksu dodano klauzule, że można powoływać się na jurystów, na których powoływała się tamta piątka, co wprowadziło ponownie zamęt.

• Upadek rzymskiej jurysprudencji i kultury prawnej

• prawnicy pracowali dla cesarza, zawsze w jego cieniu, przytłoczeniu wielkimi osiągnięciami jurystów klasycznych, jedynie przetwarzali i dostosowywali prace poprzedników.

• Pauli Sententiae - zbiór zasad prawnych spisany przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Paulusa. koniec III w n.e.

• Tituli ex corpore Ulpiani - spisane przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Ulpiana. początek IV w n.e.

• nastąpiła wulgaryzacja prawa - kryzys ekonomiczny, powrót do gospodarki naturalnej, niejednokrotnie cesarze nierozumiejący instytucji klasycznych, wpływy hellenistyczne i orientalistyczne, stosowanie prawa lokalnego (vulgaris - lokalne)

• Wulgaryzacja głównie w zachodnim cesarstwie. We wschodnim działały szkoły prawa w Bejrucie i Konstantynopolu, rozwijające idee klasyczne.

• Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius

• próby sporządzenia zbiorów zawierające stare ius i nowe leges.

• tzw. Fragmenta Vaticana

• tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum

• tzw. Leges Saeculares

• tzw. Constitutio veteris cuiusdam iurisconsulti

• tzw. Scholia Sinaitica

• po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej

• Lex Romana Visigothorum / Brewiarium Alarici

• Edictum Theodorici

• Lex Romana Burgandionum

Źródła prawa justyniańskiego

• 527 r n.e. - Justynian I obejmuje rządy; chciał zjednoczyć Cesarstwo.

• 528 r n.e. - powołuje komisję do zebrania konstytucji cesarskich - codex vetus - wiele sprzeczności

• 530 r n.e. - powołuje nowe komisje (na czele Trybonian - minister sprawiedliwości)

• 533 r n.e. - stworzyli Digesta (Pandectae), Instytucje

• 534 r n.e. - stworzyli Codex

• Digesta - wybór pism prawników, głównie dotyczą prawa prywatnego

• Justynian wprowadził zakaz komentowania prawa, kazał spalić wszystkie zakazane prace → w praktyce nie stosowano.

• Institutiones - podręcznik do nauki prawa, wzorowany na instytucjach Gaiusa. Opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa. Księgi podzielone na tytuły, a w średniowieczu podzielone na paragrafy.

• Codex - zawiera konstytucje od cesarza Hadriana po konstytucje Justyniana. 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje podzielone na tytuły.

• Cesarz upoważnił komisję do dokonywania zmian → interpolacje / emblemata Triboniani

• Novellae - nowe konstytucje wydane po kodyfikacji

• prywatne zbiory nowel justyniańskich, np. Epithome Iuliani.

• ustawodawstwo Juliana obowiązywało we wschodnim cesarstwo do jego upadku (1435 r.), choć w zachodniej części popadło w zapomnienie.

• glosatorzy w XI w „odkryli” je - do kodeksu, digestów i instytucji oraz nowel dodali konstytucje cesarzy niemieckich Fryderyka I i II → Corpus Iuris Civilis.

Rozwój Państwa	Rozwój Prawa	Zwyczaj	Ustawa	Plebiscyt	Senatus Consulta	Prawo Pretorskie	Responsa Prudentium	Konstytucje Cesarskie
Królestwo	archaiczne	X	X	X		X
Republika	przedklasyczne	X	X	X		X
Pryncypat	klasyczne	X			X		X	X
Dominat	poklasyczne	X					X	X

ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Zdarzenia prawne - zdarzenia wywołujące określone skutki prawne.

Działania prawne - zdarzenia prawne zależne od ludzkiej woli.

Czyny niedozwolone - działania prawne niezgodne z obowiązującym prawem. Skutki, jakie prawo wiąże z tymi czynami, powstają niezależnie, a nawet wbrew woli działającego.

Czynności prawne (akty prawne) - działania prawne zgodne z obowiązującym prawem.

Czynność prawna to oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Jest to czynność konwencjonalna. Sposób jej dokonania, formę i skutki określa prawo. W zależności od czynności podmiot mógł w mniejszym lub większym zakresie określać jej skutki w granicach przyjętej konwencji. Czynność prawna, aby być skuteczna nie mogła być niezgodna z prawem, omijać go, lub być niezgodna z dobrymi obyczajami.

PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH

→ Czynności formalne i nieformalne

Czynności formalne to czynności, w których oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.

W prawie archaicznym przeważały takie czynności. Nazywano je negotia stricti iuris i wywodziły się z ius civile.

• czynności przy użyciu wagi i spiżu (per aes et libram): mancipatio (najstarsza forma kupna-sprzedaży), nexum (pożyczka), solutio per aes et libram (akt umorzenia zobowiązania), fiducia cum creditore contracta (rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelności);

• in iure cessio, czyli pozorny proces windykacyjny za pomocą którego przenoszono wobec urzędnika określone prawa materialne lub niematerialne;

• zobowiązania słowne - sponsio, a następnie stipulatio.

Charakterystyczna dla tych czynności była forma słowna. Forma pisemna upowszechniła się pod wpływem praw hellenistycznych.

Czynności nieformalne to czynności, w których wymagany był konsensus, a nie odpowiedniej forma - kontrakty konsensualne. Oświadczenie woli mogło być nawet wyrażone w sposób dorozumiany - per facta concludentia (np. spłacenie długów spadkowych oznaczało przyjęcie spadku). Czynności te powstawały pod wpływem kontaktów z peregrynami, a ochronę uzyskiwały dzięki działalności pretora.

→ Czynności jednostronne i dwustronne

Czynności jednostronne to czynności do dokonania, których wystarczy oświadczenie woli jednej strony, np. sporządzenie testamentu, porzucenie rzeczy, zawłaszczenie.

Czynności dwustronne wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron, np. stypulacja, kupno-sprzedaż, pożyczka.

Wszystkie umowy mają charakter dwustronny, ale skutek mogą mieć jednostronnie (np. pożyczka) lub dwustronnie zobowiązujący (kupno-sprzedaż).

→ Czynności między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa).

Czynności między żyjącymi (inter vivos) wywołują skutki prawne za życia stron, np. kupno-sprzedaż.

W czynnościach na wypadek śmierci (mortis causa) skutki następują dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności, np. legatum.

→ Czynności rozporządzające i zobowiązujące

Czynności rozporządzające powodują bezpośrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności, np. ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie się wierzytelności, przeniesienie własności.

Czynności zobowiązujące nie powodują zmiany w majątku osoby dokonującej czynności, a jedynie rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej, np. przyrzeczenie posagu w formie stypulacji lub spełnienia innego świadczenia (np. mandatum).

Umowa kupna-sprzedaży w klasycznym prawie rzymskim nie przenosiła własności, a jedynie rodziła zobowiązanie do wydania rzeczy.

→ Czynności odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem darmym)

Czynności odpłatne polegają na tym, że na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe, np. w kupnie-sprzedaży kupujący dostaje towar, a sprzedający pieniądze.

Czynności nieodpłatne (pod tytułem darmym) zachodzi, gdy tylko jedna strona odnosi korzyści majątkowe, np. commodatum, darowizna, depositum, mutuum, mandatum, negotiorum gestio.

W prawie rzymskim nie było specjalnej czynności prawnej do dokonywania darowizn. Można było dokonać ich za pomocą mancypacji lub tradycji. Prawo jednak niechętnie traktowało darowizny, starając się je ograniczać. W 204 r p.n.e. uchwalono lex Cincia (zakazująca darowizn ponad jakąś wartość na rzecz osób spoza rodziny). Była to jednak lex imperfecta. Darowizny między małżonkami były zakazane.

→ Czynności przyczynowe (kauzalne) i czynności abstrakcyjne (oderwane)

Czynności przyczynowe (kauzalne) - ważność tych czynności uzależniona była od przyczyny ich dokonania (causa), czyli celu gospodarczego, chronionego przez prawo, nie zaś motywu, którym kierowały się strony.

Typową czynnością kauzalną była traditio - przeniesienie własności na skutek nieformalnego wydania rzeczy następowało tylko wtedy, kiedy istniała iusta causa traditionis. Causa musiała być również zgodna z prawem.

Czynności abstrakcyjne (oderwane) - ważne są niezależnie od istnienia causa, czyli są „oderwane” od przyczyny ich zawarcia. Do czynności tych zaliczamy czynności formalne. Ich zaskarżalność zależała tylko od dochowania odpowiedniej formy.

Typową czynnością abstrakcyjną była stipulatio, ponieważ samo wypowiedzenie określonych słów powodowało, w razie niewykonania przyrzeczenia, możność wytoczenia skargi.

Causa donandi - chęć obdarowania kogoś;

Causa obligandi vel acquirendi - chęć nabycia prawa lub korzyści majątkowych;

Causa solvendi - chęć umorzenia istniejącego długu.

Póki causa nie była wyeksponowana w stipulatio, traktowano stipulatio jako czynność abstrakcyjną. Abstrakcyjność stipulatio niosła ze sobą niebezpieczeństwo nadużyć ze strony wierzyciela. Dłużnikowi mógł przyjść z pomocą pretor udzielając exceptio doli. Dopiero na przełomie II/III w n.e. konstytucje cesarskie wprowadziły exceptio non numerantae pecuniae (zarzut niewypłaconych pieniędzy). Był to środek obrony dogodniejszy dla dłużnika, gdyż przenoszono ciężar dowodu na wierzyciela. Ekscepcje te podważały abstrakcyjny charakter stypulacji.

Czynności fiducjarne

Czynności fiducjarne (powiernicze) oparte na fides odgrywały w prawie rzymskim dużą rolę. Polegały na tym, że strony przenosząc za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy, prawo lub władztwo nad osobą dodawały do tej czynności zastrzeżenie (nuncupatio, pactum fiduciae), iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa lub osoby. Już ustawa XII tablic nakazywała, aby oświadczenie złożone podczas mancypacji obowiązywało strony. Pretor udzielał skargę o podwójną wartość rzeczy, jeśli nabywca nie zachował się zgodnie z przyjętym obowiązkiem (actio fiduciae)

• fiducia cum creditore contracta - poprzedniczka zastawu

• fiducia cum amico contracta - poprzedniczka depozytu i komodatu

• mancipatio familiae - zmierzała do osiągnięcia skutków testamentu

• coëmptio fiduciae causa - służyła kobiecie do zmiany niewygodnego tutora

• fiducjarna mancypacja osób alieni iuris była wykorzystywana przy dokonywaniu adoptio i emancipatio.

ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Essentialia negotii - istotna treści danej czynności prawne, która powodowała, że zaliczano daną czynność do tego, a nie innego typu, np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży trzeba określić towar i cenę, w testamencie należy określić dziedzica. W prawie rzymskim nie było możliwości dowolnego kształtowania treści czynności prawnych. Prawo uznawało czynności typowe. Nie każda czynność ma niezbędną treść, np. stipulatio.

Naturalia negotii - postanowienia czynności prawnej wynikające z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego, które nie musiały być dokładnie określane, gdyż dorozumiewa się że z daną czynnością związane są tego rodzaju elementy (np. odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne towaru przy kupnie-sprzedaży), które mogą być rozszerzane lub wyłączane przez strony.

Accidentalia negotii - dodatkowe, nietypowe postanowienia. Wyróżnia się spośród najczęściej dodawanych elementów: warunek (conditio), termin (dies), polecenie (modus).

→ Warunek (conditio) - to zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Czynność prawna zawarta z dodaniem warunku jest ważna od samego początku, ale jej skuteczność ograniczona jest w czasie.

Warunkiem nie było zdarzenie przeszłe i teraźniejsze ani zdarzenie niemożliwe do spełnienia (conditio impossibilis). Początkowo czynność uznawano za nieważną, gdy dodawano warunek niemożliwy (w tym również niezgodny z prawem lub o niemoralnej treści - conditio contra leges, conditio contra bones mores), ale pod wpływem szkoły sabiniańskiej uważano taki warunek za niedodany.

Nie można było dodawać warunków do czynności dawnego prawa, zwanych actus legitimi (macipatio, acceptilatio, in iure cessio, datio cognitoris).

Warunek dzielimy na:
zawieszający	rozwiązujący
dodanie tego warunku powoduje, że skutki czynności powstają dopiero po ziszczeniu się go.	dodanie tego warunku powoduje, że skutek czynności ustaje po ziszczeniu się go
np. dostaniesz podarek, jeśli szczęśliwie powrócisz z podróży	np. możesz korzystać z niewolnika, dopóki moja córka nie wyjdzie za mąż
	Uważa się, że warunek ten początkowo był niedopuszczalny, a osiągano go poprzez zawarcie czynności i dodanie do niej nieformalnego porozumienia (pactum).

Warunek dzielimy na:
potestatywny	kazualny	mieszany
gdy spełnienie tego warunku zależy od woli warunkowo uprawnionego	gdy spełnienie tego warunku nie zależy od woli warunkowo uprawnionego	gdy spełnienie tego warunku jest zależne częściowo od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie
np. dam Ci 25 asów jeśli się nie ożenisz	np. dam Ci 25 asów, jeśli będzie zaraza	np. dostaniesz 25 asów, jeśli się pogodzisz się z Tytusem.
Podział ten nie jest sztywny, gdyż zależnie od sytuacji dany warunek może być potestatywny, kazualny lub mieszany.

Warunek dzielimy na:
dodatni	ujemny
polegają na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy	polegają na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy
np. dostaniesz niewolnika, jeśli się ożenisz	np. dostaniesz niewolnika, jeśli się nie ożenisz

→ Termin (dies) - to zdarzenie przyszłe i zawsze pewne, od którego zależna jest skuteczność czynności prawnej.

Termin dzielimy na:
zawieszający (początkowy - dies a quo)	rozwiązujący (końcowy - dies ad quem)
gdy skuteczność czynności odsunięta jest w czasie do spełnienia się tego terminu	gdy skuteczność czynności ustaje po upływie tego terminu
Termin mógł być określony albo ścisłą datą kalendarzową albo przyszłym pewnym zdarzeniem (opady deszczu, śmierć osoby). Często były dodawane oba terminy, np. dostaniesz niewolnika od 1 marca do 15 maja. Za termin uważano też zdarzenia, które zajdą, jeśli nie zostanie zakłócony normalny bieg rzeczy, np. urodzenie dziecka przez kobietę w ciąży, osiągnięcie dojrzałości.

Actus legitimus - czynności do których nie można było dodać warunku ani terminu, np. emancipatio, accteptilatio, przyjęcie spadku, wybór niewolnika, ustanowienie opiekuna.

→ Polecenie (modus) - element czynności prawnej, nakładający na uprawnionego obowiązek określonego zachowania. Skuteczność czynności nie była w żaden sposób ograniczona, a przez długi czas nie przysługiwała skarga z powodu niewypełnienia polecenia, ale było traktowane jako obowiązek moralny. Dopiero w okresie późnego cesarstwa udzielono skargi o zwrot osiągniętych korzyści lub o wypełnienie polecenia.

OŚWIADCZENIE WOLI I JEGO WADY

Wypadki rozejścia się oświadczenia woli z wolą rzeczywistą. Niezgodność ta może być świadoma i celowa: gdy oświadczenie woli zachodzi nie na serio, symulacja i reservatio mentalis lub nieświadoma, np. w przypadku błędu i dolus.

• Oświadczenie woli nie na serio, np. na scenie, w żarcie (per iocum), w celach pokazowych (demonstrandi intellectus causa) nie wywoływało żadnych skutków prawnych.

• Symulacja (simulatio) - czynność pozorowana, ma miejsce wówczas gdy strony umawiają się, że dokonana czynność nie będzie wywoływać dla nich skutków prawnych albo będzie wywoływać inne skutki prawne. Czynność symulowana służyła obejściu prawa. Dopóki brano pod uwagę jedynie formę czynności, to ważność czynności symulowanej nie zmieniała się. Dopiero gdy zaczęto brać pod uwagę intencję stron, czynność symulowana była nieważna. Mogła natomiast utrzymać się ważność czynności ukrytej (dyssymulowanej), o ile była zgodna z prawem.

• Reservatio menatlis - jednostronnie zamierzona, nieujawniona niezgodność woli z oświadczeniem, polegająca na złożeniu oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych, nie miała znaczenia, tzn. czynność prawna była ważna.

• Error to mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości.

• Błąd mógł polegać na mylnym wyobrażeniu co do prawa (error iuris) albo jego nieznajomości (ignorantia iuris). Ignorantia iuris nocet. Wyjątkami od tej zasady byli minores, kobiety, żołnierze i rustici (tj. osoby, które ze względu na miejsce zamieszkania lub rodzaj zajęcia nie mogły znać prawa).

• Error facti, ignorantia facti czyli błąd, nieznajomość co do stanu faktycznego. Dopiero w przypadku czynności konsensualnych, error facti zaczynał nabierać znaczenia, gdyż świadczył o braku porozumienia stron (dyssensus). Ignorantia facti non nocet. Zasada ta była stosowana jeśli zaistnienie błędu dawało się usprawiedliwić i był na tyle istotny, że osoba nie dokonałaby czynności, nie będąc w błędzie.

• Dolus (podstęp) - gdy strona dokonywała czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej. Taka czynność prawna była wg ius civile ważna, ale prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę przed niekorzystnymi skutkami takiej czynności (exceptio doli, actio doli, restitutio in integrum)

• Metus (groźba) - gdy ktoś dokonywał czynności prawnej pod wpływem uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą inne osoby. Taka czynność prawna była wg ius civile ważna, ale prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę analogiczną jak przy dolus.

MODYFIKACJA NIEWAŻNEJ CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (Paulus)

„To co od początku było wadliwe, nie może być uzdrowione przez sam upływ czasu”.

Konwersja aktu prawnego to wstawienie w miejsce nieważnej czynności prawnej innej czynności zmierzającej do podobnych skutków prawnych, np. konwersja legatu per vindicationem w per damnationem, testamentu w kodycyl, acceptilaio w pactum de non petendo.

Konwalidacja (konwalescencja) czynności prawnej to np. zabroniona darowizna między małżonkami stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy.

Czynność prawna stawała się ważna w momencie jej zatwierdzenie przez osobę jej dokonującą lub przez inną osobę, co zwano ratihabitio, np. zatwierdzenie czynności przez pupila, kiedy ten doszedł do dojrzałości.

SKUTKI ZDARZEŃ PRAWNYCH

Skutkiem zdarzeń prawnych jest powstanie, wygaśnięcie lub zmiana stosunku prawnego.

5. Nabycie pierwotne zachodzi wtedy, gdy nie wywodzi się ich z praw poprzednika, np. zawłaszczenie dzikiego zwierzęcia czy zasiedzenie.

6. Nabycie pochodne następuje wtedy, gdy wywodzi się je z praw poprzednika, np. przy mancipatio, czy traditio. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet (Ulpian) „Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada”

• Nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jakiejś czynności wydobywa się jedno wyodrębnione uprawnienie (co nie rzutuje na inne uprawnienia zbywcy).

• Nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jednej czynności prawnej nabywa się ogół praw i obowiązków, jakie przysługiwały poprzednikowi, np. spadkobranie, a także wg Gaiusa nabycie majątku osoby adrogowanej, oraz żony wchodzącej pod manus męża, jeśli była wcześniej osoba sui iuris oraz nabycie majątku upadłego dłużnika jako bonorum emptor.

Pochodne nabycie praw może mieć charakter:

5. Translatywny - jeśli jakieś uprawnienie przechodzi w całości bez zmian z jednej osoby na drugą, np. sprzedaż rzeczy.

6. Konstytutywny - gdy nabywca uzyskuje nowe prawo, dotychczas niewyodrębnione z ogółu uprawnień jakie miał do danej rzeczy zbywca, np. ustanowienie służebności, prawo emfituezy.

ZASTĘPSTWO

Naturalnymi zastępcami pater familias byli niewolnicy i osoby alieni iuris. Odpowiadało to współczesnej konstrukcji zastępstwa bezpośredniego.

Wolne osoby spoza familia nie mogły nabywać niczego dla pater familias. Jednak już od II w p.n.e. zaczęto przyjmować, że zarządca majątku (procurator omnium bonorum) lub opiekun (tutor) mogą nabywać posiadanie dla osoby, a następnie również własność (w drodze zasiedzenia). Pod koniec okresu klasycznego (albo za Justyniana) możliwość ta została rozszerzona na wszystkich wolnych zastępców.

Zastępstwo pośrednie polegało na tym, że osoba spoza familia dokonywała pewnej czynności prawnej, a następnie w drodze odrębnej czynności prawnej przenosiła jej własność na osobę zastępowaną. Stosowano to już od II w p.n.e. Zastępcami pośrednimi byli mandatariusz, nogotiorum gestor oraz procurator.

Za osoby, które nie mogły podejmować czynności prawnej działał tutor bądź curator jako zastępca pośredni, a w niektórych sytuacjach (np. nabycie posiadania) pełnili funkcję zastępców bezpośrednich.

G. 1,8: Omne autem ius quo utimur, vel ad perones

pertinet vel ad res vel ad actiones.

Et prius videamus de personis.

OSOBY FIZYCZNE

Wolni - niewolnicy

Gaius dokonując podziału na wolnych i niewolników, nie pisze już o drugich w części dotyczącej osób, gdyż w Rzymie niewolnik był traktowany jako rzecz (instrumentum vocale). Niewolnicy podlegali władzy swych właścicieli, a władza ta wywodziła się z ius gentium.

→ Powstanie niewoli

Niewolnikiem (servus) stawało się albo na skutek urodzenia w niewoli albo popadnięcia w niewolę. Początkowo niewolnikami byli jeńcy wojenni, zachowani przy życiu (servare). W czasach archaicznych niewolnikiem stawał się również niewypłacalny dłużnik na skutek sprzedania go poza teren Rzymu (trans Tiberium), a także osoby porwane przez korsarzy. W czasach Cesarstwa skazanie na śmierć, walkę ze zwierzętami lub pracę w kopalni powodowało utratę wolności.

Od II-III w. n.e. w przypadku urodzenia przez niewolnicę dziecka, stawało się ono wolne, jeśli niewolnica, choć przez chwilę była wolna podczas ciąży (tendencja popierania wolności - favor libertatis)

→ Sytuacja prawna niewolników

Sytuacja społeczno-ekonomiczna była różna, to sytuacja prawna była taka sama bez względu na miejsce i właściciela (I. 1,3,4: … in servorum condicione nulla differentia est).

W świetle prawa niewolnik nie mógł posiadać żadnych praw, ani majątku. Jednak już od III-II w p.n.e. właściciele często powierzali swoim niewolnikom peculium (pecus - bydło). Taki majątek powierzony w zarząd niewolnikowi pozostawał jednak wciąż własnością właściciela niewolnika i mógł być mu w każdym momencie zabrany. W praktyce często zdarzało się, że właściciel obiecywał niewolnikowi wyzwolenie, jeśli ten powiększy peculium.

Odpowiedzialność za długi kontraktowe niewolnika. Właściciel jednak nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika. Niewolnik odpowiadał sam za zobowiązania naturalne. Takie rygorystyczne unormowanie tej sytuacji w ius civile powodowało, że nikt nie chciał zawierać umów z niewolnikami, by nie narażać się na straty, a właściciela nie mógł wysługiwać się niewolnikiem.

Pretor udzielił przeciw właścicielowi skargi z zobowiązań kontraktowych niewolnika, ale tylko w wyliczonych przypadkach:

• actio de peculio - właściciel odpowiadał do wysokości peculium, mógł jednak najpierw potrącić swoje wierzytelności (tzw. prawo dedukcji), a dopiero potem spłacać wierzycieli w kolejności zgłoszeń.

• actio tributoria - w przypadku ustanowienia peculium na cele handlowe, właściciel musiał podzielić (tribuere) peculim pomiędzy wierzycieli, bez możliwości pokrycia własnych wierzytelności w drodze dedukcji.

• actio quod iussu - w przypadku czynności prawnych zawartych na polecenie właściciela (iussum), właściciel odpowiadał do pełnej wartości zobowiązania.

• actio de in rem verso - jeśli w wyniku zawartej czynności prawnej powiększył się majątek właściciela, odpowiadała on do wysokości przysporzenia.

• actio exercitoria - za zobowiązania niewolnika, ustanowionego kapitanem statku (magister navis) odpowiadał właściciela (exercitor) w pełnej wysokości, o ile zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio), czyli było związane z powierzoną niewolnikowi działalnością.

• actio institutoria - za zobowiązania niewolnika, ustanowionego kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego (institutor), o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia (praepositio), właściciel odpowiadał do pełnej wysokości.

Taką samą odpowiedzialność ponosił pater familias za czynności dokonane przez osoby alieni iuris. Skargi te w średniowieczu nazwano actiones adiecticiae qualitatis.

Odpowiedzialność za delikty (delicta - przestępstwa prawa cywilnego) popełnione przez niewolników. W wyniku skargi z właściwego deliktu poszkodowany mógł otrzymać wyrok zasądzający właściciela niewolnika. Od tej odpowiedzialności właściciel mógł się uwolnić poprzez noxae datio, czyli wydanie sprawcy poszkodowanemu w drodze mancypacji. Ten sam rodzaj odpowiedzialności (odpowiedzialności noksalnej) ponosił pater familias za osoby alieni iuris.

Prawdopodobnie w prawie archaicznym poszkodowany dochodził wydania sprawcy, by dokonać na nim przewidzianej prawem kary, a właściciel mógł uwolnić się od tego poprzez zapłacenie pewnej kwoty. W prawie późniejszym nastąpiło odwrócenie sytuacji.

Odpowiedzialność noksalna podążała za sprawcą czynu, tzn. odpowiadał ten właściciel, który był dzierżycielem władzy w momencie litis contestatio, a nie w chwili popełnienia czynu. Niewolnik wyzwolony odpowiadał sam, a w przypadku sprzedaży niewolnika zbywca odpowiadał za wadę „towaru”, jeśli nie powiadomił nabywcy o grożącej mu odpowiedzialności noksalnej.

Odpowiedzialność za przestępstwa prawa publicznego (crimina publica) niewolnik ponosił sam. Tak samo osoby alieni iuris.

Contubernium (małżeństwo pomiędzy niewolnikami) nie rodziło żadnych skutków prawnych. Dzieci zrodzone z takiego związku nie były spokrewnione ani z matką ani z ojcem, ani miedzy sobą. Były własnością właściciela matki. Dopiero w prawie klasycznym przyjęto, że takie pokrewieństwo się liczy przy ocenie możności zawarcia związku po wyzwoleniu. Prawo justyniańskie przyjęło ten rodzaj pokrewieństwa jako podstawę dziedziczenia.

Prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) miał właściciela nad niewolnikami. Jednak konstytucje cesarskie starały się ingerować w tą władzę, np. zakaz prostytuowania niewolnic, zakaz oddania niewolnika bez przyczyny do walki z dzikimi zwierzętami, czy nakaz odsprzedania niewolnika w przypadku nadmiernej i niemożliwej do zniesienia surowości.

→ Wyzwolenie niewolnika

Wolni dzielą się na wolnourodzonych (ingenuus), czyli tych, którzy urodzili się wolni (liberi) oraz na wyzwoleńców (libertinus), czyli niewolników, którzy otrzymali wolność. Sytuacja prawna iwyzowleńców była różna. Od czasów Augusta zależało czy wyzwoleniec stawał się obywatelem rzymskim (cives Romani) czy Latynami (Latini) czy tzw. peregrini dediticii.

Formalne sposoby wyzwolenia (wedle ius civile) prowadziły do uzyskania obywatelstwa rzymskiego. Należały do nich: manumissio testamento, censu lub vindicta.

• manumissio testamentaria directa - właściciel mógł obdarować niewolnika wolnością w testamencie lub czyniąc go swoim dziedzicem. Niewolnik stawał się wolny od momentu objęcia spadku przez dziedzica lub od momentu śmierci wyzwalającego. Patronem takiego wyzwoleńca był zmarły właściciel. Ten rodzaj wyzwolenia był znany już w okresie Ustawy XII tablic.

• manumissio testamentaria indirecta - w okresie pryncypatu można było wyzwolić niewolnika w sposób powierniczy przez fideikomis wolności (fideicomissum libertatis lub manumissio fideocomissaria). Testator kierował do swego dziedzica prośbę, by ten wyzwolił niewolnika wchodzącego w skład spadku, będącego własnością spadkobiercy albo cudzego. Wtedy dziedzic musiał wykupić tamtego niewolnika i obdarować go wolnością. Patronem takiego wyzwoleńca był spadkobierca lub legatariusz.

→ wyzwolenie dokonane w testamencie mogło zawierać warunek, po spełnieniu którego wyzwolony stawał się wolny (statuliber). Już Ustawa XII Tablic przewidywała w takich sytuacjach ochronę.

• manumissio censu - właściciel mógł poprosić cenzora o dokonaniu wpisu na listę obywateli niewolnika podczas sporządzania spisu ludności. Sposób ten wyszedł z użycia w początkach pryncypatu.

• manumissio vindicta - właściciel niewolnika szedł z nim do pretora i tam przeprowadzał postępowanie oparte na procedurze in iure cessio. Powodem w tym pozornym procesie windykacyjnej (vindicatio in libertatem) był adsertor libertatis („obrońca wolności”), który kładąc rękę (laskę) na ramieniu niewolnika, stwierdzał, że człowiek ten jest wolny. Właściciel nie zgłaszał sprzeciwu lub przytakiwał, po czym pretor dokonywał addictio. Z chwila jej ogłoszenia niewolnik otrzymywał wolność. Ta forma wyzwolenia znana była już w okresie Ustawy XII tablic.

• manumissio in ecclesia - wyzwolenie dokonane w kościele wobec biskupa i wiernych gminy. Ta forma wyzwolenia znana była w okresie poklasycznym.

Nieformalne sposoby wyzwolenia, np. w gronie przyjaciół (inter amicos), przez napisanie listu (per epistulam), przez posadzenie niewolnika przy uczcie biesiadnej (per mensam), dawały niewolnikowi tylko faktyczną, a nie prawną wolność. Taki wyzwoleniec mógł być przywrócony do niewoli w każdym momencie przez właściciela (vindicatio in servitutem). Wyzwoleniec mógł prosić o pomoc pretora, która zależała od jego dobrej woli (wyzwoleniec pretorski).

Dopiero lex Iunia ustabilizowała sytuację wyzwoleńców nieformalnych (lub wyzwoleńców niemających 30 lat). Według niej wyzwoleńcy ci stawali się Latynami juniańskimi. Za życia uważani byli za osoby wolne, ale po śmierci ich majątek przypadał byłym właścicielom (nie mogli sporządzać testamentu). Nie mogli również nabywać niczego w drodze testamentu.

Latyn mógł przejść do kręgu cives w określonych sytuacjach:

• jeżeli udowodnił, że pojął za żonę Latynkę lub obywatelkę rzymską i miał z nią jednoroczne dziecko. W takim wypadku obywatelstwo dostawał on, jego żona i ich dziecko. Gdy Latyn umarł przed przeprowadzeniem odpowiedniego dowodu, mogła przeprowadzić go matka, uzyskując wraz z dzieckiem status obywatela.

• jeżeli odbył kilkuletnią służbę (6-letnią wg. lex Visellia, 3-letnią wg. jakiegoś senatus consulta) wojskową w straży miejskiej w Rzymie.

• jeżeli dostarczał przez 6 lat statku o określonej pojemności do przewożenia zboża z Egiptu do Rzymu

• jeżeli poświęcił co najmniej połowę swojego majątku (200 tyś sesterców) na wybudowanie domu w Rzymie

• jeżeli prowadził w Rzymie młyn mielący określoną ilość zboża przez 3 lata.

Najgorszą sytuację mieli peregrini dediticii. Do tej kategorii należały osoby, które przed wyzwoleniem były krępowane w celu ukarania lub, którym wypalono piętno czy torturowano, oraz ci, którzy walczyli na arenie z dzikimi zwierzętami. Oni nigdy nie mogli stać się obywatelami rzymskimi, a nawet nie mogli przebywać w Rzymie ani 100 km od niego (wtedy stawali się na nowo niewolnikami). Nie mogli też sporządzać testamentu.

Sytuacja prawna Latini Iuniani i peregrini dediticii została zrównana konstytucjami Justyniana.

→ Ustawodawstwo Augusta

Liczne wyzwolenia rodziły następujące niebezpieczeństwa:

• zmajoryzowania ludności rzymsko-italskiej przez ludność obcą etnicznie i kulturowo;

• utraty bezpłatnej siły roboczej;

• postania dużej liczny osób podatnych na przekupstwa, żywionych na koszt państwa (plebs frumentaria)

Miały temu przeciwdziałać dwie ustawy Augusta:

2. Lex Fufia Canina (2 r p.n.e.) - odnosiła się do wyzwoleń w testamencie, ograniczyła ich liczbę w zależności od stanu posiadania właściciela. Bez ograniczeń można było wyzwolić tylko 2. Im więcej miał niewolników pan, tym mniejszy był ułamek liczby niewolników, którzy mogli być wyzwoleni. Nie można było wyzwolić więcej niż 100. Ustawa ta została uchylona przez Justyniana.

3. Lex Aelia Sentia (4 r n.e.) - ustawa ta zawierała ograniczenia dotyczące wieku wyzwalającego I wyzwalanego. W przypadku, gdy wyzwalający miał mniej niż 20 lat i/lub niewolnik miał mniej niż 30 lat należało wyzwolić zwołując wcześniej specjalne consilium i ze słusznej przyczyny, a potem dopiero za pomocą manumissio vindicta. Nie ważne były wyzwolenia dokonane na szkodę wierzycielu lub patrona osoby wyzwalającej. Niewolnicy skazani za pewne przestępstwa uzyskiwali status peregrini dediticii. Z postanowień tej ustawy Justynian utrzymał jedynie zakaz wyzwolenia na szkodę wierzyciela.

→ Sytuacja prawna wyzwoleńców

• Ograniczenia w prawie publicznym;

• Zakaz zawierania związków z osobami stanu senatorskiego;

• Prawo patronatu - patronem był zawsze wyzwalający:

• Wyzwoleniec miał obowiązek wykonywać określone usługi (dona, munera), do których zobowiązał się jeszcze przed wyzwoleniem.

• Na wyzwoleńcu ciążył obowiązek alimentacyjny wobec patrona.

• Wyzwoleniec musiał również okazywać patronowi posłuszeństwo i szacunek - nie mógł pozywać go bez zgody patrona, a skarg infamujących nie mógł w ogóle wytaczać przeciw patronowi.

• Patron dziedziczył po wyzwoleńcu - pierwotnie, gdy nie zostawił testamentu albo sui heredes. Lex Papia Poppaea (ustawodawstwo Augusta) przyznawało patronowi prawo do takie części majątku wyzwoleńca (jeżeli posiadał on majątek powyżej 100 tyś sesterców) jaki miały jego dzieci, niezależnie od istnienia testamentu. Uprawnienie to patron tracił, gdy wyzwoleniec miał troje dzieci.

• Patron mógł karcić wyzwoleńca, a w przypadku rażącej niewdzięczności mógł (do III w p.n.e.) odwołać wyzwolenie (revocatio in servitutem ingranti liberti).

• Patron miał obowiązek obrony wyzwoleńca, np. w sądzie i karmienia go, jeśli tego nie dopełnił od konstytucji Marka Aureliusza tracił prawo patronatu.

• Prawo patronatu gasło na skutek dopuszczenia się przez patrona w stosunku do wyzwoleńca przestępstwa zagrożonego kara śmierci.

• W prawie archaicznym patron, który oszukał wyzwoleńca stawał się przeklęty (sacer), czyli osoba wyjęta spod prawa, którą każdy mógł zabić.

• W okresie cesarstwa wyzwoleniec mógł uzyskać od cesarza natalium restitutio, czyli uznanie za wolnourodzonego.

• Dzieci wyzwoleńca stawały się osobami wolno urodzonymi.

→ Osoby in mancipatio i stany podobne

7. personae in mancipatio - osoby będące pod władzą pater familias w wyniku mancypacji. Były to osoby wolne, odsprzedane przez swego zwierzchnika familijnego w celu uzyskania korzyści materialnych albo na skutek noxae datio. Ich sytuacja prawna była bliższa alieni iuris niż niewolników.

8. addictus - dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania per manus iniectionem, aż do odpracowania zasądzonej kwoty.

9. redemptus ab hostibus - człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniądze, aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu.

10. liber homo bona fide serviens - osoba wolna, która w dobrej wierze służyła u rzekomego pana jako niewolnik.

11. colonus - czyli osoba wolna, lecz przywiązana do ziemi, której nie wolno jej było opuszczać (glebae adscriptus). Taka forma występowała w prawie poklasycznym.

Obywatele rzymscy - nieobywatele

W Rzymie obowiązywała zasada personalności prawa, co powodowało niechętne dawanie obywatelstwa.

Obywatelem rzymskim stawało się poprzez urodzenie z iustum matrimonium. Dziecko pozamałżeńskie nabywało obywatelstwo, jeśli miała je matka w chwili urodzenia dziecka. Także wyzwoleniec formalny stawał się obywatelem, a wyzwoleniec nieformalny mógł stać się obywatelem po spełnieniu określonych warunków. Latyni (mieszkańcy Latium, zwani Latini prisci, veteres) dostawali obywatelstwo przez samo osiedlenie się w Rzymie.

Obywatelstwo nadawały w IV-III w p.n.e. zgromadzenia ludowe całym grupom bądź ludom zawsze w formie uchwalenia odrębnej ustawy. Nadania indywidualne dostawały osoby za bohaterskie czyny. Czasem uprawnienie do nadania obywatelstwa zgromadzenia delegowały na wodzów, senat lub triumwirów. W czasach cesarstwa obywatelstwo nadawał cesarz.

Lex Iulia et Plautia Papiria (90-89 r p.n.e.) uchwalona po tzw. wojnie ze sprzymierzeńcami, którzy domagali się nadania obywatelstwa rzymskiego. Wszyscy, którzy złożyli broń w ciągu 60 dni zostali obywatelami rzymskimi. Spis ludności dokonany w 86 r p.n.e. wykazał że było 463 tyś. cives Romani.

Constitutio Antoniniana (212 r n.e.) - cesarz Karakala zrównał wszystkich mieszkańców Imperium Romanum. Było to nadanie obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium, z wyjątkiem peregrini dediticii. Edykt ten wieńczył proces romanizacji imperium i przekształcenia Rzymu z miasta-państwa w jednolite państwo terytorialne.

Oprócz obywateli rzymskich osobami wolnymi byli też Latyni, którzy mieli ius commercii (prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym, chronione przez rzymski porządek prawny) i ius conubii (prawo zawierania iustum matrimonium). Mogli posługiwać się swoim ius latini, bardzo zbliżonym do ius civile. Latynami o zbliżonym położeniu byli Latyni osiadli w koloni założonej na prawie latyńskim (Latini coloniarii) oraz Latini Iuniani. Latini coloniarii nie mieli ius conubii ale mieli ius commercii.

Peregrini, czyli cudzoziemcy posługiwali się swoim prawem lub też ius gentium. Niektórzy peregrini otrzymywali ius conubii i ius commercii. Cudzoziemcy będący wrogami wojennymi nie mieli żadnych praw.

Osoby sui iuris i alieni iuris.

Sui iuris - osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie. Alieni iuris - osoby podlegle władzy zwierzchnika familijnego (pater familias), któremu podlegała cała familia. Początkowo nie było rozróżnienia na władzę nad rzeczami i osobami, więc jeśli ktoś naruszał władzę pater familias spotykało się to z ochroną prawną za pomocą actiones in rem. Już w okresie ustawy XII tablic można było zauważyć zróżnicowanie tej władzy, na władze nad rzeczami i władzę nad osobami.

Władza pater familias pierwotnie zwała się manus (ręka). Ale już wcześnie wyodrębniły się zróżnicowania władzy w stosunku do różnych członków rodziny.

• patria potestas - władza nad dziećmi.

• manus - władza nad żoną, jeśli ta pozostawała pod jego władzą (zasada w prawie archaicznym, wyjątek od czasów pryncypatu)

• dominica potestas - władza nad niewolnikami (nazwa z późniejszego prawa)

• personae in mancipatio.

→ Pokrewieństwo

Pokrewieństwo agnacyjne (agnatio) - wynika z podległości władzy tego samego przodka. W najstarszym prawie rzymskim cala struktura opierała się na podległości władzy pater familias. Spokrewnione ze sobą były osoby będące pod władzą tego samego zwierzchnika aktualnie lub przed jego śmiercią. Pokrewieństwo mogło powstać jedynie ze strony ojca, gdyż tylko on mógł być dzierżycielem władzy w rodzinie. Dzieci kontynuowały rodzinę ojca, a nie matki. Jeśli dziecko nie wchodziło pod władzę ojca, to od urodzenia było osoba sui iuris i nie miało żadnych krewnych agnacyjnych. Pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać również poprzez przysposobienie lub conventio in manum.

Na skutek śmierci pater familias, osoby alieni iuris bezpośrednio mu podlegające stawały się osobami alieni iuris, niezależnie od płci. Wnuki jednak przechodziły pod władze ojca. Kobiety nie mogły być naczelnikami rodziny - na nich zaczynała się i kończyła rodzina. Osoby, które wyszły spod władzy pater familia na skutek emancipatio, traciły pokrewieństwo agnacyjne z całą dotychczasową rodziną.

Pokrewieństwo kognacyjne (cognatio) - krewnymi względem siebie są osoby, w których żyłach płynie krew wspólnych przodków. Sposób obliczania stopni pokrewieństwa jest aktualny do dziś. Spokrewnione w linii prostej (linea recta) są osoby, które bezpośrednio lub pośrednio od drugiej osoby. Spokrewnione w linii bocznej (linea transversa vel obliqua) są osoby, które nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka. W linii proste są krewni wstępni (ascendenci): rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd., a krewni zstępni (descendenci) to dzieci, wnukowie, prawnukowie, zarówno w linii męskiej jak i żeńskiej. Stopień pokrewieństwa w obydwu liniach oblicza się według liczby urodzeń (quot generationes, tot gradus).

Powinowactwo (adfinitas) to stosunek powstały w wyniku zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego. Stopni powinowactwa Rzymianie nie obliczali.

→ Zdolność prawna

Zdolność prawna do zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawną w prawie prywatnym miały wyłącznie osoby sui iuris, oraz synowie alieni iuris mający peculium castrense (a także quasi castrense i peculium adventicium). Zdolności prawnej w prawie prywatnym nie mieli niewolnicy, nieobywatele i osoby alieni iuris.

Zdolność prawna w prawie prywatnym zależała od trzech status: libertitas, civitatis i familiae. Zdolność ta nie zależała ani od wieku ani od płci.

W przypadku dziecka poczętego, ale nienarodzonego (nasciturus) prawo zastrzegało możliwość nabycia przez nie pewnych uprawnień (szczególnie prawo spadkowe). Oznaką urodzenia dziecka żywego, był w/g Prokulianów krzyk dziecka, a w/g Sabinianów jakakolwiek oznaka życia. Prawo justyniańskie przyjęło pogląd Sabinianów. Na podstawie źródeł prawa rzymskiego została stworzona później zasada nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - dziecko poczęte, uważane jest za już narodzone ilekroć chodzi o jego korzyść. Dla ochrony dziecka poczętego ustanawiano specjalnego kuratora - curator ventris.

Za panowania Augusta został wprowadzony nakaz zgłoszenia do rejestru dziecka zrodzonego z iustum matrimonium - professio, a później także dziecka naturalnego - testatio.

Zdolność prawną można było stracić na skutek utraty dotychczasowego status. Taką zmianę Rzymianie nazywali capitis deminutio (uszczuplenie praw). Capitis deminutio maxima następowało gdy ktoś tracił obywatelstwo i wolność, np. na skutek wyroku w procesie karnym, gdy kobieta współżyła z cudzym niewolnikiem bez zgody jego właściciela (a później nawet za zgodą), na skutek popadnięcia w niewolę u wrogów.

W przypadku popadnięcia w niewolę u wrogów stosowano dwie instytucje:

7. ius postliminii - prawo powrotu (limen - granica) obywatel rzymski, który wrócił z niewoli u wrogów odzyskiwał wszelkie prawa, które miał przed popadnięciem w niewolę, z wyjątkiem posiadania i małżeństwa.

8. fictio legis Corneliae - od I w p.n.e., jeśli obywatel zmarł w niewoli u wrogów, to uważano, go jakby zmarł w momencie dostania się do niewoli jako osoba wolna. Chodziło głównie o zachowanie ważności jego testamentu.

Capitis deminutio media zachodziło przy utracie obywatelstwa przy zachowaniu wolności, np. na skutek wygnania na wyspę, lub ukarania interdyktem aqua et igni.

Capitis deminutio minima następowało, wtedy gdy przy zachowaniu obywatelstwa i wolności, zmieniało się pozycję w rodzinie na skutek adrogatio, conventio in manum, oddania in mancipatio lub zwolnienie z mancipium, a także adoptio, emancipatio i diffarreatio.

OSOBY PRAWNE

Rzymianie nigdy nie nazwali osoby prawnej, ale z wielu regulacji prawnych można wysnuć wniosek o jej właściwościach. Według Gaiusa „Tym, których uznaje się za ciało zbiorowe, jak stowarzyszenia, spółki czy inne zbiorowości o tej nazwie, na wzór Rzeczpospolitej, przysługują rzeczy wspólne, wspólna kasa i prowadzący zarząd lub inaczej syndyk, przez którego, jak w Rzeczypospolitej, dokonuje się wszelkich czynności, których trzeba dokonać we wspólnym interesie”.

→ wyodrębniony majątek

→ samodzielny budżet

→ zarządca dokonujący czynności w imieniu i na rzecz organizacji jako całości.

Choć ustawa XII tablic wprowadzała swobodę stowarzyszeń, to w początkach pryncypatu zniesiono tą swobodę. Lex Iulia de collegiis (za Augusta lub Cezara) wprowadzała zasadę koncesji senatu dla stowarzyszeń, których statuty przewidywały zgromadzenia członków. Później w miejsce senatu zezwolenia udzielał cesarz. Faktycznie lex Iulia ograniczyła nie tylko wolność stowarzyszeń, ale także zgromadzeń.

W razie przestępnego działania syndyka można było wystąpić z actio doli przeciwko niemu, a ze skarga o bezpodstawne wzbogacenie się przeciwko osobie prawnej.

Rodzaje osób prawnych:

• aerarium populi Romani (Populus Romanus; res publicae populi Romani) - sporne jest czy był uważany za osobę prawną. Skarb państwa należący do narodu rzymskiego, mieścił się w świątyni Saturna, a zarządzany był przez kwestorów, a później praefecti, którzy działali jako zastępcy bezpośredni. Pewne akty prywatnoprawne były oceniane z punktu widzenia prawa publicznego.

• Fiscus - majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza. Princeps był osoba prywatną wyposażoną we władzę publiczną. W części majątek ten podlegał prawu prywatnemu, z uwzględnieniem uprzywilejowania tej masy majątkowej. W imieniu fiscusa działali procuratores, hierarchicznie podporządkowani princepsowi. Do wyodrębnienia fiscus jako odrębnego majątku do swobodnej dyspozycji cesarza doszło prawdopodobnie za czasów Klaudiusza.

• od fiscus należy odróżnić patrimonium Caesaris - prywatny majątek cesarza.

• istniały oddzielne fisci jako skarby poszczególnych prowincji.

• gminy (municipia, civites, coloniae) - były wspólnotami obywatelskimi różnymi od civitas Romanorum, będącymi w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do republiki, ale mające pewna autonomię. Municipia - dawne miasta, które weszły pod zwierzchnictwo Rzymu. Coloniae to kolonie zakładane przez Rzym na terenach podległych.

• stowarzyszenia (sodalitates, collegia, corpora, societas) - organizacje o charakterze stowarzyszeń istniejące od najdawniejszych czasów. Były to związki osób o tym samym zawodzie, o podobne sytuacji majątkowej (kasy zapomogowe), lub związane kultem religijnym (np. bractwa pogrzebowe). Do założenia stowarzyszenia potrzebne były minimalnie trzy osoby (tres faciunt collegium), ale już do istnienia wystarczyła jedna osoba.

• instytucje kościelne (ecclesiae) - uzyskują zdolność prawną w okresie chrześcijaństwa.

• fundacje dobroczynne (piae causae) - masy majątkowe przeznaczone na cele dobroczynne. Powstają od V-VI w n.e. pod wpływem doktryny chrześcijańskiej. Ich majątkiem zarządzał oeconomus. Sporne, czy uważane je za odrębne osoby prawne.

RODZINA

W prawie rzymskim zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Naczelnik domu - pater familias to z reguły głowa rodu - pater gentis. Termin familia obejmował wszystkie wolne osoby powiązane ze sobą więzami prawnymi albo przynależny do tych osób majątek wraz z niewolnikami. W węższym znaczeniu pod tą nazwa rozumiano niewolników (famuli).

Osoby znajdujące się pod jego władzą dzieliły to samo stanowisko społeczne, polityczne, korzystały z jego opieki, a po śmierci dziedziczyły jego majątek.

PRAWO MAŁŻEŃSKIE

Zaręczyny (sponsalia)

• W prawie archaicznym zaręczyny zawierane były w formie uroczystego kontraktu słownego (sponsio) przez ojców narzeczonych, albo ich samych, jeśli oboje byli sui iuris. Było to przyrzeczenia oddania przyszłej żony pod władzę przyszłego męża, a w przypadku nie dotrzymania przyrzeczenia można było domagać się kary pieniężnej.

• Pod koniec republiki i w okresie pryncypatu zaręczyny zawierano za pomocą nieformalnego porozumienia (nudus consensus), a ich zerwanie nie pociągało żadnych konsekwencji, a wszelkie zastrzeżenia kary umownej były bezskuteczne.

• W okresie prawa poklasycznego wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy (arrha sponalicia). W przypadku bezpodstawnego zerwania zaręczyn przez narzeczonego tracił on zadatek, a jeśli zerwania zaręczyn dokonała narzeczona musiała zwrócić początkowo poczwórną, potem podwójną wartość zadatku.

• Zaręczyny rodziły między jednym z narzeczonych a krewnymi drugiego stosunek quasiadfinitas (zbliżony do powinowactwa).

Iustum matrimonium (iustae ac legitimae nuptiae)

→ Definicje małżeństwa

• Małżeństwo to związek mężczyzny i kobiety stanowiący wspólnotę całego życia zarówno według prawa boskiego, jak i ludzkiego. (Modestyn). Podobną definicję jako nierozłączne życie mężczyzny i kobiety podaje Justynian.

• Prawo nie definiowało małżeństwa. Prawo określało wymogi, jakim musiało odpowiadać małżeństwo zwane iustum matrimonium, a to po to, by ustalić czy zachodzą skutki prawne, jakie prawo łączyło z określonym pożyciem mężczyzny i kobiety, tj. wzajemne uprawnienia małżonków, uprawnienia ojca w stosunku do dzieci.

→ Zawarcie małżeństwa

• Prawo nie regulowało sposobu zawarcia małżeństwa. Istotnym dla istnienia małżeństwa i jego zawarcia było affectio maritalis, czyli zgodna i trwała wola pozostawania w związku małżeńskim. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas małżeństwa. A w przypadku osób alieni iuris musiała być również zgoda ich pater familias.

• Wszystkie inne czynności, jak wprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum mariti) były jedynie czynnościami towarzyszącymi i stanowiły dowód zawarcia małżeństwa.

→ Wymogi iustum matrimonium

Wyliczenie przesłanek, które powinny być spełnione by dany związek był ważny według ius civile znajduje się w poklasycznym dziele Tituli ex corpore Ulpiani: Rzymianie określali te wymogi od strony pozytywnej, czyli to, co powinno być spełnione, a nie, co nie może być spełnione.

• affectio maritalis - zgodne oświadczenie woli nupturientów, w postaci trwałej woli pozostawania w związku małżeńskim.

• zgoda pater familias - choć jeśli ojciec narzeczonego nie wyrażał zgody bez uzasadnionej przyczyny można było uzyskać jego zgodę w postępowaniu extra ordinem).

• dojrzałość fizyczna nupturientów - 14 lat dla chłopca, 12 lat dla dziewczynki.

• conubium - to możność wzięcia żony zgodnie z prawem wraz ze skutkami prawnymi (min. w prawie spadkowym). Conubium est uxoris iure decendae facultas - Ulpian. Conubium mieli obywatele rzymscy lub cudzoziemcy mający ius conubii.

• Brak conubium:

• zachodził między senatorami a wyzwolenicami;

• W okresie Ustawy XII tablic plebejusze nie mieli conubium względem patrycjuszy (zmiana od lex Canuleia w 445 r p.n.e.);

• W prawie klasycznym conubium nie mieli krewni w linii prostej i w linii bocznej do 4 pokolenia (od czasów Klaudiusza do 342 r n.e. możliwe było zawarcie małżeństwa między stryjem a bratanicą). Zakaz dotyczył osób przysposobionych i przysposabiających i ich wstępnych i zstępnych, nawet po ustaniu stosunku.

• Rodzeństwo, z których jedno było przysposobione mogło zawrzeć małżeństwo, jeśli doszło do rozwiązania przysposobienia lub emancypacji jednego.

Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto formułować zakazy, zwane następnie impedimenta matrimonii, np. zakaz zawierania małżeństw między chrześcijanami a żydami.

→ Rozwiązanie małżeństwa

Prawo rzymskie nie regulowało rozwiązania małżeństwa. Małżeństwo trwało póki było affectio maritalis. Przestawało istnieć, gdy zabrakło woli stron. „Dawno już postanowiono, że małżeństwa są wolne i dlatego uważa się, że umowy wykluczające rozwód nie mają znaczenia i stypulacje ustanawiające kary dla tego, kto dokona rozwodu są nieważne. Potępiano jednak bezpodstawne rozwody, a kobieta mająca jednego męża (univira) cieszyła się szczególnym szacunkiem. Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto przewidywać kary za rozwód.

Divortium - zgodne porozumienie małżonków co do jego rozwiązania. Repudium - wola jednego z małżonków zerwania małżeństwa. W małżeństwach związanych conventio in manu taką jednostronną wolę mógł wyrazić tylko mąż. Wola ta mogła być wyrażona w dowolny sposób. W okresie poklasycznym wprowadzono obligatoryjnie formę pisemną - poprzez list (libellus repudii).

Małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć oraz capitis deminutio maxima lub media (utrata wolności albo obywatelstwa).

Conventio in manum

Wejście żony pod manus męża (lub jego ojca, jeśli mąż był osobą alieni iuris). W najstarszym prawie dominowały małżeństwa z conventio in manum. Pod koniec republiki takie małżeństwa należały do wyjątkowych.

Sposoby conventio in manum:

1. Confarreatio - najbardziej skomplikowana forma, dostępna głównie dla patrycjuszy. W obecności kapłanów Jowisza, najwyższej Westalki i 10 świadków państwo młodzi ofiarowywali chleb orkiszowy Jowiszowi. Forma ta przetrwała najdłużej, gdyż niektóre funkcje kapłańskie mogli pełnić jedynie urodzeni w związkach, w których matka weszła pod manus męża przez confarreatio.

2. Coëmptio - dokonywana za pomocą mancypacji. W obecności 5 świadków i libripensa, za pomocą symbolicznej opłaty maż kupował władzę małżeńską od pater familias lub niej samej, jeśli była osobą sui iuris. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.

3. Usus - wejście żony pod manus męża na skutek jednorocznego nieprzerwanego przebywania w jego domu. Zgodnie z Ustawą XII tablic wystarczyłoby żona opuściła dom męża na 3 kolejne noce - usurpatio trinoctii. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.

4. Coëmptio fiduciae causa - zawierana w okresie klasycznym dla pozbycia się niewygodnego tutora lub umożliwienia sporządzenia testamentu.

W nowej rodzinie zajmowała miejsce agnacyjnej córki (filie loco), będąc w stosunku do swych dzieci agnacyjną siostrą (sororis loco). Jeśli nie wchodziła pod manus męża, pozostawała do swych dzieci tylko kognatką.

Po rozwiązaniu małżeństwa mąż uwalniał żonę poprzez diffarreatio (przeciwne do confarreatio) bądź przez remancipatio (przeciwne do coëmptio lub usus)

Stosunki osobiste i majątkowe miedzy małżonkami

→ Stosunki osobiste

• Obowiązek wzajemnego szacunku (reverentia) → nawet po ustaniu małżeństwa małżonkowie nie mogli wnosić przeciw sobie skarg infamujących.

• Żona zyskiwała miano - mater familias, dzieliła status społeczny męża (honor matrimonii).

• Powinna mieszkać z nim i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami.

• Gdy żona była pod manus męża, on sprawował nad nią sądownictwo (iudicum domesticum) - krewni z obu rodzin.

• W przypadku przetrzymywania żony przez osobę trzecią mógł żądać jej wydania za pomocą rei vindicatio (od Dioklecjana za pomocą - interdictum de uxoris exhibendis vel ducendis).

→ Stosunki majątkowe

• jeśli przechodziła z pod władzy ojca pod władzę męża zrywała wszystkie więzy z dotychczasową rodziną i dziedziczyła w nowej.

• jeśli wchodziła pod władzę męża, a wcześniej była osoba sui iuris, to mąż nabywał cały jej majątek (specyficzny rodzaj sukcesji uniwersalnej). Traciła podmiotowość prawną.

• jeśli nie wchodziła pod manus męża, to po śmierci swego pater familias stawała się sui iuris i dziedziczyła po ojcu. Mąż nie miał żadnych praw do tego majątku. Żona mogła mu powierzyć nad nim zarząd, ale mogła wyznaczyć inną osobę.

→ Posag (dos)

• Moralny obowiązek ojca.

• Dos profectica - posag ustanowiony przez ojca lub dziadka, po rozwodzie lub śmierci żony wracał do jej ojca.

• Dos adventica - posag ustanowiony przez żonę (jeśli była sui iuris) lub inną osobę (np. dłużnik kobiety). Po śmierci żony zostawał u męża, chyba że był dos receptica..

• Formy ustanowienia posagu: dotis datio (przeniesienie własności rzeczy posagowych); dotis dictio (jednostronne przyrzeczenie posagu); dotis promisio (przyrzeczenie posagu w formie stypulacji); pollicitatio dotis lub pactum dotale (nieformalna umowa (w okresie poklasycznym), a dla większego majątku wymagano wpisu do publicznego rejestru)

4. Mąż stawał się właścicielem rzeczy i mógł nimi dowolnie dysponować (ograniczono jedynie alienację gruntów - za Augusta - leżących w Italii, w prawie justyniańskim - wszystkich gruntów).

5. Pożytki z posagu zebrane przed zawarciem małżeństwa wchodzą w posag, podczas małżeństwa stają się własnością męża.

6. Ryzyko przypadkowej utraty rzeczy posagowych spoczywało na żonie/osobie ustanawiającej posag chyba, że były to rzeczy zamienne lub oszacowane.

7. Początkowo zwrot posagu był jedynie moralnym obowiązkiem. Dopiero w III w p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu (dos recepticia). Na tej podstawie pretor udzielał skargi - actio ex stipulatu..

8. już od II w. p.n.e. pretor udzielał skargi - actio rei uxoriae, nie zależnie od istnienia stypulacji. Była to skarga dobrej wiary. Mąż mógł zwracać rzeczy zamienne w 3 rocznych ratach, a niezamienne natychmiast. W razie śmierci męża, żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża. W razie śmierci żony będącej sui iuris, powództwo przechodzi na spadkobierców tylko, jeśli mąż zwlekał z wypłatą posagu.

9. Mąż miał ius retentionis części rzeczy posagowych - w razie śmierci żony - po 1/5 na każde dziecko; w razie rozwodu - 1/6 na każde dziecko, 1/8 lub 1/6 za nieobyczajność żony, nakłady na majątek żony, rzeczy zabrane przez żonę z majątku męża i darowizny małżonków.

10. W konstytucji z 530 r n.e. Justynianin wprowadził actio ex stipulatu, którą można było wnosić z mocy prawa, a nie tylko w wyniku zawartej stypulacji.

→ Donatio ante nuptias

• Zakaz darowizn między małżonkami. Ulpian „Zwyczajowo przyjęło się, by darowizny między mężem a żoną były nieważne. To zaś przyjęło się, dlatego, by z wzajemnej miłości nie ogołacali się nieumiarkowanymi darowiznami.”

• W okresie poklasycznym wytworzył się zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa (donatio ante nuptias) → faktycznie pozostawała u męża i w przypadku śmierci męża lub zawinionego przez niego rozwodu żona mogła domagać się jej wydania. Jeśli umarła żona, lub rozwód był z jej winy wtedy darowiznę zatrzymywał mąż. Gdy pozostawały dzieci, donatio przypadała im, a maż miał jedynie ususfructus darowizny.

• W prawie justyniańskim można było ustanowić darowiznę po zawarciu małżeństwa - donatio propter nuptias.

Konkubinat (concubinatus)

• to faktyczne, stałe pożycie mężczyzny z kobietą, którzy nie mieli względem siebie conubium lub między którymi nie było affectio maritalis.

• np. związki urzędników prowincjonalnych z kobietami z danej prowincji, związki żołnierzy.

• Zalety konkubinatu:

• dzieci z takiego związku nie wchodziły pod patria potestas ojca → plus i minus;

• możność czynienia darowizn;

• możność zerwania związku bez żadnych ujemnych skutków prawnych;

• pozostawanie w konkubinacie zwalniało z odpowiedzialności za adulterium.

• początkowo konkubinat nie był związkiem monogamicznym. Dopiero konstytucje cesarzy chrześcijańskich zmieniły to. Za Justyniana konkubinat uważany był za niższą formę małżeństwa.

• Za Justyniana konkubinat uważany był za niższą formę małżeństwa.

• Contubernium - związek, w którym choć jedno z partnerów było niewolnikiem.

PATRIA POTESTAS

Wejście pod patria potestas

12. dzieci z iustum matrimonium, przysposobione, a w okresie poklasycznym także legitymowane.

13. dzieci pozamałżeńskie (liberi naturales, spurii, vulgo quaesiti) nabywały status liberatatis i civitas taki jak miała ich matka.

• wyjątki - lex Minica - ustawa z czasu bezpośrednio przed wojną ze sprzymierzeńcami (91-89 r p.n.e.) przyznająca niższy status dziecku urodzonemu z rodziców o różnym status civitas. Obywatelstwo rzymskie samej matki nie przechodziło na dziecko.

• favor libertatis - zasada wykształcona w okresie cesarstwa.

• pozamałżeńskie dziecko Rzymianki z chwilą urodzenia stawało się osobą sui iuris. Nie było spokrewnione z ojcem ani agnacyjnie ani kognicyjnie. Było jedynie kognatem matki i jej krewnych.

• Dziecko zrodzone z iustum mamtrimonium (decydowała chwila poczęcia) wchodziło pod patria potestas ojca (lub dziadka/pradziadka) i nabywało prawa w jego rodzinie.

→ Urodzenie z iustum matrimonium

• kwestia sporna - czy wystarczało samo uznanie dziecka przez ojca (tollere liberum).

• W praktyce do ustalenia czy dziecko urodziło się z iustum matrimonium stosowano dwa domniemania.

• określenie minimalnego (182 dni po zawarciu małżeństwa) i maksymalnego okresu ciąży (300 dni po rozwiązaniu małżeństwa);

• ojcem dziecka - mąż matki;

→ Przysposobienie: adoptio i adrogatio

Adoptio - przysposobienie alieni iuris, za pomocą mancipatio i in iure cessio. W przypadku oddania syna, ojciec musiał go najpierw trzy razy sprzedać, a następnie adoptujący w pozornym procesie windykacyjnym oświadczał przed pretorem, iż ma nad tym dzieckiem patria potestas, a rodzony ojciec nie zaprzeczał.

Adrogatio - przysposobienie osoby sui iuris, która stawała się alieni iuris, a jej majątek wchodził do rodziny adrogującego. Odbywała się przy współudziale zgromadzenia ludowego (comitia curiata). Najpierw kolegium pontyfików sprawdzało, czy adrogatio spełnia określone wymogi. Od I w p.n.e. adrogujący składał przysięgę (iusiurandum), iż jego zamiary są słuszne i uczciwe, a następnie pytał (rogare) czy zgromadzenie zgadza się, by miał nad adrogowanym taką władze jak nad synem.

• początkowo można było adrogować jedynie dojrzałych mężczyzn. Od początku pryncypatu - wyjątkowo osoby niedojrzałe, a od Dioklecjana - kobiety.

• odbywała się w tej formie do końca III w. n.e., jedynie rolę comitia curiata przejęło 30 liktorów,

• na prowincji nie można było dokonać adrogatio (brak comitia curiata i liktorów) - za Dioklecjana adrogatio per rescriptum principis - w końcu postanowił, że tylko ta forma jest dopuszczalna przy adrogatio. Przetrwało do czasów Justyniana.

Za Justyniana utrzymał się podział na adoptio i adrogatio, ale adoptio została zreformowana.

• adoptio plena - gdy adoptującym był krewny wstępny, wtedy adoptowany wchodził pod władzę nowego pater familias.

• adoptio minus plena - gdy adoptującym była osoba obca, wtedy adoptowany nie wchodził pod władzę nowego pater familias, otrzymując jednak możliwość beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym.

• obu rodzajom nadał nową formę - złożenie do protokołu przed urzędnikiem (iudex) oświadczenia woli adoptującego i oddającego do adopcji, w obecności adoptowanego, który musiał wyrazić zgodę, jeśli był dojrzały.

• dopuścił możliwość adopcji dzieci przez kobietę, której dzieci zmarły.

→ Legitimatio

• wykształcone w okresie dominatu,

• przysposobienie dzieci zrodzonych z konkubinatu poprzez:

• zawarcie małżeństwa przez konkubentów (legitimatio per subsequens matrimonium);

• reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca (legitimatio per rescriptum principis).

• dziecko legitymowane uzyskiwało pozycję dziecka zrodzonego z iustum matrimonium.

Uprawnienia i obowiązki wynikające z patria potestas

• Patria potestas była instytucją ius civile. Granice jej określało sformułowanie ius vitae ac necis.

• Zabicie dziecka

• już prawie archaicznym ograniczane było to uprawnienie ojca (ustawa XII tablic):

• ojciec musiał wychować wszystkich synów i pierworodną córkę;

• zakaz zabicia dziecka przed osiągnięciem przez nie 3 roku życia.

• możność zabicia kalekiego noworodka;

• nakaz ukarania dziecka za popełnione przestępstwo - śledztwo i wyrok przed iudicum domesticum. W okresie republiki ojciec miał obowiązek ukarania dziecka-przestępcy, a jeśli tego nie uczynił sam podlegał notom cenzorskim.

• Za pryncypatu ograniczono to uprawnienie. Wyliczono przypadki, w których ojciec mógł ukarać dzieci śmiercią. Karanie za zbrodnie o charakterze politycznym wyszło spod kompetencji ojca.

• Oficjalnie zniesiono w kodeksie teodozjańskim (438 r n.e.) → zabicie dziecka stanowiło kwalifikowana formę zabójstwa i było karane specjalna karą (wąż, małpa, kogut i pies).

• Porzucenie i sprzedanie dziecka.

• Ustawa XII tablic - przepis o trzykrotnej sprzedaży syna.

• fiducjarna sprzedaż dzieci, w celu uzyskania skutków emancipatio i adoptio.

• porzucenie dziecka było ograniczane i karane w okresie poklasycznym.

• Obowiązki pater familias:

• zapewnienie utrzymania i wychowania zgodnego z dobrymi obyczajami, a od pryncypatu zgodnego z pochodzeniem i stanem majątkowym.

• pod koniec republiki wykształciło się pojęcie pietas - oparte na miłości wzajemnej między ojcem a dziećmi poczucie obowiązku do służenia sobie nawzajem.

• dzieci będące pod patria potestas dziedziczyły po ojcu.

Wyjście spod patria potestas

• Patria potestas trwała aż do śmierci ojca.

• wychodzili z niej synowie, gdy obejmowali najwyższe urzędy kapłańskie, a córki, gdy stawały się westalkami.

• ojciec tracił patria potestas gdy tracił obywatelstwo lub został skazany na roboty w kopalni.

• gdy ojciec popadł w niewolę, sytuacja dzieci była w zawieszeniu.

• emancipatio - syna trzykrotnie należało sprzedać, a potem dokonać in iure cessio by przeszedł pod władzę innej osoby, która sprzedawała go ojcu, który wyzwalając syna (manumissio) uzyskiwał nad nim prawo patronatu. Córki i wnuki wystarczyło raz sprzedać.

• w okresie poklasycznym - emancypacja poprzez reskrypt cesarski, a od Justyniana przez oświadczenie woli przed sądem.

Sytuacja prawna osób będących pod patria potestas

• Z końcem republiki zobowiązania kontraktowe filius familias (tylko mężczyzn) były traktowane jako zobowiązania cywilne, z których można było wytoczyć skargę i uzyskać wyrok, ale nie można było prowadzić egzekucji ani osobistej ani majątkowej.

• senatus consultum Macedonianum - zakaz udzielania pożyczek synom, którzy nawet po staniu się sui iuris mieli exceptio senatus consultum Macedoniani.

• odpowiedzialność za kontrakty i delikty analogicznie jak w przypadku niewolników.

• ograniczona zdolność prawna - za Augusta - peculium castrense (peculium obozowe) - rzeczy uzyskane w związku ze służbą wojskową. Majątkiem tym mógł syn swobodnie dysponować i testować, a ustawowo dziedziczył po nim ojciec.

• peculium quasi castrense - majątek jaki otrzymywał syn w związku z pełnieniem różnych godności państwowych.

• za Konstantyna Wielkiego - to co syn odziedziczył po matce (bona materna) stawało się jego własnością, a ojciec miał tylko ususfructus. Następnie rozciągnięte na majątek uzyskany w drodze darowizn i spadków od wstępnych matki.

• Za Justyniana jedynie peculium profecticium (to co syn dostał od ojca) było własnością ojca, a reszta majątku (peculim adventicium) należała do syna.

OPIEKA (TUTELA) I KURATELA

Powołanie opiekuna

• tutela testamentaria - powołanie w testamencie w ściśle określonych, imperatywnych słowach („Dzieciom moim daję opiekuna Lucjusza”);

• tutela legitima - z mocy ustawy XII tablic opiekę sprawowali najbliżsi krewni;

• cesarz Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami lex Claudia (44-49 r p.n.e.);

• początkowo tylko mężczyźni, od prawa poklasycznego również kognaci i kobiety (matka lub babka)

• nie można ich było odwołać, ale można było ustanowić drugiego.

• tutela dativa - tutela sądowa następowała, jeśli nie było ani tutela testamentaria ani żadnych krewnych, pretor wyznaczał tutora.

• na mocy lex Atilia (210 r p.n.e.) czynił to praetor urbanus - tutor Atilianus, a na mocy lex Iulia et Titia (31 r p.n.e.) czynił to na prowincjach namiestnik.

• w końcu ustanowiono do tego specjalny urząd - praetor tutelaris.

• Opieka nad podopiecznym i jego majątkiem przez osobę prywatną, nieodpłatna.

• Była przymusowa, a tutor składał gwarancję w formie stypulacji o zachowanie majątku podopiecznego w nie pogorszonym stanie (cautio rem pupilli salvam fore). Cautio tej nie musiał składać tutor testamentowy.

Tutela impuberum

• interpositio auctoritatis tutoris - pozwolenie tutora na dokonanie przez pupila czynności rozporządzających lub zobowiązujących.

• Opieka gasła w momencie śmierci lub capitis deminutio tutora lub pupila.

• Tutor powinien rozliczyć się z pupilem po zakończeniu opieki ze swej działalności finansowej;

• Skargi:

• accusatio suspecti tutoris - dotyczyło opiekuna testamentowego. Skarga znana już w ustawie XII tablic. Publiczna skarga karna o charakterze popularnym (każdy mógł ją wnieść). Z biegiem czasu skargę rozszerzono na tutelę ustawową i sądową oraz umożliwiono jej wniesienie z urzędu. Oskarżenie zarzucało fraus (złamanie fides), wynikającą z dolus lub rażącego naruszenia obowiązków tutora. Skarga infamująca

• actio rationibus distrahendis - występująca już w ustawie XII tablic skarga penalna pupila o podwójna wartość rzeczy przewłaszczonych. Pierwotnie dopuszczana tylko w stosunku do ustawowego opiekuna, po zakończeniu jego funkcji. W okresie poklasycznym również w przypadku tuteli testamentowej i sądowej.

• actio tutelae directa - powstała w późnej republice i była wnoszona przez pupila przeciw opiekunowi po ustaniu opieki. Była to skarga dobrej wiary, infamująca. Na podstawie tej skargi tutor był zobowiązany do wydania rachunków, majątku i pokrycia strat. Odpowiadał początkowo za dolus, potem też za culpa, a od Justyniana za culpa in concerto (błąd staranności, jakiej powinno się dochować we własnych sprawach). Opiekunowi przysługiwała actio tutelae contraria w razie poniesienia nakładów.

Tutela mulierum

9. niezbędna była w okresie ustawy XII tablic, ze względu na wykluczenie kobiet z udziału w procesie legisakcyjnym. Z biegiem czasu opieka nad kobietami ustawała. Prawdopodobnie za Konstantyna Wielkiego zanikła całkowicie.

10. dojrzała kobieta sui iuris potrzebowała opiekuna tylko do procesu i najważniejszych czynności (wyzwolenie niewolnika, testament, mancypacja, zaciągnięcie zobowiązania o wielkiej wadze)

11. w II w p.n.e. wprowadzono tutoris optio, czyli możliwość wyboru raz lub wielokrotnie tutora na mocy odpowiedniego sformułowania w testamencie.

12. ius trium liberorum - przywilej Augusta znoszący opiekę nad kobietami mającymi trójkę dzieci (wyzwolenica czworo).

13. cesarz Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami lex Claudia (44-49 r p.n.e.) oraz rozszerzył przywilej trojga dzieci na kobiety które dostarczyły statków służących do przewozu zboża z Egiptu do Rzymu.

14. od II w n.e. pretor mógł zmusić tutora do udzielenia zgody na czynność dokonaną przez kobietę. Ze względu na niewielki wpływ opiekunów na działania kobiet, nie mogli być oni pociągani do odpowiedzialności.

15. za Gaiusa tutela mulierum wyszła z użycia w stosunku do rzymianek. Miała zastosowanie w stosunku do wyzwolenic.

Kuratela

• ustanawiana w stosunku do sui iuris nie mogących zajmować się majątkiem:

• cura furiosi - kuratela nad osobami chorymi umysłowo;

• cura prodigi - kuratela nad marnotrawcami;

• od okresu ustawy XII tablic pretor (namiestnik) prowadził postępowanie (cognitio) zakończone dekretem o pozbawieniu chorego lub marnotrawcy majątku i o ustanowieniu kuratora.

• Kuratorami z mocy ustawy byli najbliżsi krewni kognacyjni, albo w ich braku wyznaczał ich pretor.

• cura minorum - zaczęto również otaczać opieką osoby dojrzał, ale nie mające jeszcze 25 lat (minores). Na mocy Lex Laetoria z II w p.n.e. minor mógł prosić o ustanowienie kuratora do konkretnych czynności lub do zarządu nad całym majątkiem (od Marka Aureliusza). Skarga z tej ustawy miała charakter karny, popularny i infamujący.

• pretor udzielał ochrony minorom udzielając im exceptio, skargi lub przywrócenia do stanu pierwotnego w czynnościach dokonanych bez kuratora.

• kurator nie udzielał interpositio auctoritatis, a jedynie pozwolenie (consensus). był zastępcą, a minor mógł pociągnąć go do odpowiedzialności za pomocą actio negotiorum gestio.

• pretor mógł ustanowić kuratora również w związku z konkretnymi sprawami:

• curator hereditatis iacens - dla ochrony spadku leżącego;

• curator ventris - dla ochrony dziecka poczętego;

• curator debilium personarum - dla pomocy chorym, starym i ułomnym;

• curator absentis - dla sprawa nieobecnych.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

4. Zdolność do czynności prawnych - zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne.

5. Ograniczenia ze względu na:

• Wiek

• infantes - dzieci do 7 roku życia - pozbawione całkowicie zdolności do czynności prawnych;

• imbuperes - osoby powyżej 7 roku życia do 14 chłopcy/12 dziewczynki, mogły dokonywać tylko czynności przysparzających, a do ważności innych czynności potrzebna była zgoda tutora. Ograniczona zdolność do czynności prawnych.

• Negotium claudicans - czynność kulejąca - jeśli dokonana czynność miała podwójny charakter (przysporzenie i uszczuplenie), a tutor nie wyraził zgody skuteczna była tylko w zakresie przysporzenia. Czynność mogła być zatwierdzona (retihabitatio) przez pupila po dojściu do pełnoletniości.

• puberes / minores - mężczyźni powyżej 14 lat mieli pełną zdolność do czynności prawnych, ale ze względu na niedojrzałość dla minores ustanawiano kuratora.

• Stan umysłowy - osoby chore umysłowo (furiosi) pozbawione były całkowicie zdolności do czynności prawnych. W czasie przerw w chorobie odzyskiwały pełna zdolność do czynności prawnych.

• Płeć - kobiety nawet po osiągnięciu pełnoletniości musiały mieć tutora, ale stopniowa ta opieka zanikała. W zasadzie od II w n.e. wolnourodzone rzymianki nie podlegały tuteli.

• Marnotrawstwo - uważano za sytuację podobną do choroby umysłowej. Taka osoba, trwoniąca majątek ( szczególnie rodowy) mogła być uznana przez cenzora za prodigus. Powodowało to, że pretor początkowo całkowicie odbierał, a potem ograniczał zdolność do czynności prawnych.

• Infamia iuris - powstawała na skutek popełnienia czynu haniebnego, lub na skutek wyroku w procesie infamującym. Osoba dotknięta infamią nie mogła być świadkiem w czynnościach uroczystych, nie mogła występować w imieniu innych ani ustanawiać takich zastępców.

• turpitudo (infamia facti) - niesława faktyczna; wynikała z niemoralnego zawodu lub prowadzenia się. Miała wpływ przy spadkobraniu, wyborze opiekuna. Zanikała w razie poprawy zachowania lub zmiany zawodu.

19

---