6.10.2009r.

Okres od końca neolitu do początku epoki brązu jest najważniejszym dla losów człowieka- aż do rewolucji przemysłowej nic takiego nie nastąpiło. Okres ten obejmuje ok. 8000 lat.

Zagadnienia:

Gr.1. Problemy związane z początkiem neolitu. Kolonizacja neolityczna. (od strefy śródziemnomorskiej aż do Europy)

Gr.2. Relacje społeczeństw lokalnych zbieracko-łowieckich z nowymi ideami.

Gr.3. Drugie stadium kultur autochtonicznych- przygotowanie do epoki brązu.

Neolit- został wyróżniony w 1865r. Lubock. Ceramika + otwory w kamieniu (na tej podstawie wyróżnił ale myślał też o rolnictwie).

Child- Jego zasługą jest dostarczenie źródeł o początkach neolitu. Termin: Rewolucja neolityczna.

Definicja neolitu: Neolit to okres przekształcenia się społeczności. A gdy następuje stabilizacja mamy do czynienia z eneolitem.

Rolnictwo bez chowu nie istnieje. Chów bez rolnictwa tak.

Proces neolityzacji:

1. Inicjacja

2. Migracja

3. Akulturacja

Żeby kultura neolityczna mogła powstać muszą być warunki środowiskowe: rośliny do udomowienia i zwierzęta.

Rośliny płączowate: tark, okazja, jam- rośliny bulwiaste

Roślany zbożowe

Sadzenie a nie sianie roślin

Afryka- role uprawiają kobiety, małe poletka, przestarzałe narzędzia, jest to dodatek do zbieractwa.

Rolnictwo zbożowe- inicjuje powstanie kultur.

Chów zwierząt:

Przejście od łowiectwa do pasterstwa jest płynne.

Łowca szuka zwierzyny do upolowania ale chce zrobić coś żeby zwierzyny nie szukać.

Bliski Wschód: teren stosunkowo zamknięty- półksiężyc. Wtedy tereny stepu. Ok. 14 tyś. Lat temu zaczęło następować wysychanie stepu. Na obszarach trawiastych zwierzęta roślinożerne np. dzika owca i koza. Na stokach gór rosną dzikie zboża: pszenica. Podnóża gór- wąwozy. Zamknięcie zwierząt w wąwozie. Pilnowanie stada przed drapieżnikami i innymi ludźmi. Człowiek zabija wybrane sztuki. Przepędzanie stad- pasterstwo. Na początku próbował udomowić gazelę. Szybko udomowiono owcę i kozę- zwierzęta stadne i głupiutkie- jako pierwsze udomowione. Konsekwencje biologiczne- zwierzęta udomowione były gorsze niż dzikie- pod względem biologicznym. Potem była: świnia, tur, koń, wielbłąd.

13.10.2009r.

Rolnictwo jest sprzężone z chowem zwierząt. Kultury pasterskie nie przyczyniły się do rozwoju świata, natomiast rolnicze tak. Z wprowadzeniem rolnictwa człowiek zaczął zmieniać środowisko- co trwa do dziś.

Warunki dla środowiska:

-odpowiednio ukształtowany teren,

-odpowiednia roślinność,

-teren otwarty.

Ok. 14 tyś. lat temu następują zmiany klimatyczne. Strefa śródziemnomorska zaczęła stepowieć.

Żyzny Półksiężyc:

góry: Tabor, Zargos, .... u podnóża tych gór znajdowały się dzikie pola pszenicy. Na te tereny przyszli łowcy za kozami i owcami.

Żarna są już znane z późnego paleolitu. Zbierali i przechowywali zboże. Przez, to część grupy musiała pilnować go- zakładali osiedla. Przez stabilizacje grupy ludzkie stają się liczniejsze i żyją dłużej. Następuje napływ ludności na tereny gdzie rośnie dzikie zboże. Zaczynają się wojny o ziemię/ pole które eksploatują- z powodu zboża. Najczęściej miejscowa ludność była wypierana z zajmowanych wcześniej terenów. Ludność ta zaczęła uprawiać rolę- znała to w teorii z obserwacji. Człowiek do rolnictwa został przymuszony i nigdy nie chciał tego robić- jakby mógł to by tego nie robił. W kulturach prymitywnych rolnictwem zajmują się kobiety, a myśliwymi są mężczyźni.

Proces neolityzacji- szukanie nowego miejsca z dzikimi zbożami. Nie znajdują takiego miejsca- docierają do Egiptu, Europy.

8 300 p.n.e.- początki rolnictwa.

Kultura kabaryjska, kultura falicka (falijska):

-późno paleolityczne, łuk, ruchliwy tryb życia, zbieracko-łowieckie, krzemieniarstwo- technika wiórowa, groty starzał do łuku- tylczaki, rylce, drapacze, przekłówacze.

Ok. 10 tyś- okres intensywnego zbiractwa.

Kultura natufijska:

-charakteryzuje się przejściem do półustabilizowanego trybu życia. Żyli mniej więcej w środku Żyznego Półksiężyca.

- Osiedla:

• Kilka konstrukcji mieszkalnych. Zagłębione w ziemię na ok. 1m. Ściany- bruk kamienny, dach. Wnętrze: do niego prowadzi drabina lub stopnie. Palenisko w części centralnej naprzeciwko wejścia, może być obłożone kamieniami. Obok paleniska kamienie.

Stempa do mielenia ziarna- Kamień z kolistym zagłębieniem. Mogą się też znaleźć kamienie żarnowe. Z boku znajduje się skrzynka- z kamieni wylepiona gliną.

Środek takiego obiektu to 10m.

• Na zewnątrz- otwarte palenisko

-pochówki: szkieletowe, pozycja skurczona, bez wyposażenia.

-Zajmowali się zbieractwem pszenicy, jęczmienia. Zboże prawdopodobnie strzepywali na maty, sierpów nie używali. Mogli prowadzić próby udomowienia gazeli.

-Krzemieniarstwo podobne do dwóch poprzednich kultur.

- stosowali pojemniki- wgłębienia w miękkich skałach lub skorupy jaja strusiego (z tego były one wykonywane) czasem były one ornamentowane- ryte i malowane na brzegach w kolorach: brunatnym, czerwonym.

-zajmowała tereny Palestyny aż do Nilu. Trwa 2 tyś. lat.

Neolit bezceramiczny:

A:

8 300- 7 000 tyś p.n.e.- kultura chiamska.

Groty strzał- groty trzoneczkowate z retuszem krawędziowym z wnękami po bokach.

Osiedla większe, podobne do natufijskich.

Znajdują się na terasach. Dzielili terasy na piętra- wyprofilowane, zabezpieczone murkami kamiennymi. Domy zagłębione, ściany wyłożone kamieniami, płaskie dachy, drabina lub schodki. W chacie- ognisko, miejsce do spania, spiżarnia.

Otwarte paleniska, jamy wziemne wylepione gliną- spichlerze- zboże wspólne. Uprawiali zboże. Chów- problemy, próby udomowienia gazeli. Na niektórych stanowiskach kości owcy i kozy.

Stanowisko w Jerycho- stanowisko tellowe. Na poziomie neolitu bezceramicznego A- znajdowała się fortyfikacja- otoczona kamiennym murem, wzmocniona basztami. Wnętzre- obiekty naziemne z suszonej cegły. Cegła- glina+ materiał organiczny-> kształt buły- suszenie. Obiekty mieszkalne podobne. Znaleziono odrębną dzielnicę z jamą spichrzową- zboże wspólna własność. Nie wiadomo gdzie były pola, o chowie również nic nie wiadomo. Jerycho było planowo opuszczane. Pod koniec miała powstać świątynia.

B:

Ok. 7 tyś- 6 tyś lat temu.

Kultura tahuńska- groty strzał do łuku - retuszowane powierzchniowo. ”siekierki”, „motyki”- retuszowanie powierzchniowo z ciosakowatym zakończeniem.

Jest element rolniczy w inwentarzu krzemiennym.

Mieszkanie:

Osiedla naziemne z suszonej cegły. Cegła- kształt prostokątny, formy wyciskane z formy. Domy prostokątne, czworokątne. Zróżnicowanie obiektów.

Np. obiekt zamknięty murem, do środka wchodziło się schodami-> podwórko, stamtąd przechodziło się do pomieszczenia gdzie była studnia/ zbiornik na wodę. Gdzie spali? - we wnękach pod dachem.

W tym okresie już mniej pada.

Znaleziono również pomieszczenia, które nie wiadomo do czego mogły służyć.

Gospodarka rolniczo- hodowlana.

Rolnictwo- groch, pszenica, rośliny strączkowe

Chów- owca, koza, powoli pojawia się bydło i świnia.

Obrządek pogrzebowy- pochówki częściowe, głowy osobno- posypane ochrą, maski.

W świątyni w Jerycho pojawia się ołtarz ofiarny.

Ok. 6 tyś lat temu pojawia się ceramika- z gliny suszonej.

Naczynia z jaj strusich, miękkich kamieni. Mają się pojawić narzędzia miedziane.

Ok. 6 tyś. zaczyna się rozprzestrzenienie ludności na inne tereny. Pojawiają się telle na terenach: Iraku, Iranie, Anatolii, w Grecji.

Każdy tell posiada inną ceramikę. Nie wiadomo nic o terenach poza tellowych.

20.10.2009r.

Drugi etap neolityzacji- przemieszczanie się ludności. Co jakiś czas ludność migrowała na inne tereny. Przychodząc na nowy teren przynosiła nową kulturę ale miała ona związki z kulturą wyjściową- z Bliskim Wschodem:

1. idea rolnictwa i chowu.

2. Sposób budownictwa (cegła suszona na słońcu- związki z Bliskim Wschodem)- przechodzi to w inną formę np. glina jako spoiwa kamieni, tworzenie polepy

3. Użytkowanie obsydianu (wychodnie- wschodnia część basenu morza śródziemnego) albo go ze sobą zabierały lub utrzymywały kontakty- import- do Dunaju w Europie. Dolina Bukowa- wychodnia obsydianu w Europie.

4. Wykonywanie ceramiki (zdobienie- malowanie, zdobnictwo reliefowe- pochodzenie bliskowschodnie - szczególnie malowanie)- w Polsce wstęgowcy.

5. Plastyka wykonywana w glinie- figurki ludzkie (plastyka figuralna)- szczególnie kobiety. Sięga to też ziem polskich- ołtarzyki- coś w rodzaju podstawek o trzech/ czterech nóżkach, ornamentowana lub nie. Do strefy nad Dunajskiej w Europie - pieczęcie- najpierw pojawiły się na Bliskim Wschodzie. Wydaje się, że są one przedpismem stosowanym na towarach na wymianę. Z gliny podstawką na której jest coś wyryte. Można odciskać na glinie, odbijać barwnikiem. Strefa Bałkańska, strefa północno czarnomorska.

Strefa wpływów Bliskowschodnich:

• strefa Bałkańska

• zachodnie wybrzeża morza Czarnego.

Trasa rozprzestrzeniania:

Pierwsza:

• zachodnie wybrzeża Anatolii

• do Tesalii (drogą morską)

Druga:

• południowe wybrzeże morza Śródziemnego

• Afryka ( bardziej chów niż rolnictwo)

• Portugalia

• Hiszpania

Migracje niewielkich grup na różne tereny- Sycylii, Francji- łódki bardziej pędzone wiatrem niż siłą ludzką.

Trzeci:

• z Tunezji na Sardynię i Korsykę.

Brak badań na terenie Afryki.

Czwarty:

• wschodnie wybrzeże morza Czarnego lub zachodnie wybrzeża morza Kaspijskiego- tą drogą szły społeczności pasterskie (przez Kaukaz)

Mongołowie są spadkobiercami tych ostatnich- pasterskich.

Europa wschodnia- najsłabiej poznany obszar świata.

Cztery strefy klimatyczne Europy Wschodniej:

1. południe- step bądź lasostep (do podnóża Uralu, Podola)

2. Moskwa do Rygi- strefa lasów mieszanych

3. Tajga do Gwiny

4. Tundra

Wiemy mniej więcej co się dzieje w strefie stepowej- kultury z elementami neolitycznymi.

Białoruś- kultury subneolityczne- system zbieracko- łowiecki ale przyjmują elementy neolityczne np. ceramikę.

Strefa tajgi- brak rolnictwa, subneolit z ceramiką. Stabilizacja osadnictwa, rybołówstwo.

Obszary nadczarnomorskie:

7 tyś- przenikanie niewielkich grup pasterskich przez Anatolię do północnego Kaukazu i morza Azowskiego. Na terenie Kaukazu ludność ta spotkała ludzi późnopaleolitycznych (inwentarz późnopaleolityczny- liściaki, zbrojniki typu mezolitycznego- społeczność zbieracko- łowiecka)

Kultura nadazowska:

Kultura rozwijająca się ok. 1000 lat. Trudna do datowania, tylko dwa laboratoria 14C.

Wybrzeże morza Azowskiego, cieśnina między Kaukazem a dwoma rzekami. Kultura trwająca w obyczajach zbieracko- łowieckich.

Trzy stanowiska nad rzeką Mius- były to obozowiska. Albo są to stanowiska z tego samego okresu lub z trzech etapów rozwoju.

1. parawany- stanowisko otwarte (obozowisko otwarte)

2. obozowisko bardziej stabilne, wiatrołapy, szałasy typu tipi indiańskiego, nastawione na rybołówstwo.

3. Forma zabudowy podobna do jury mongolskiej, z korytarzem prowadzącym do środka. Zajęcia typu zbieracko- łowieckiego.

Brak powiązań z neolitem ale znajdują się na tym stanowisku:

• szlifowane siekiery- charakterystyczne dla neolitu

• zbrojniki- trapezy

• rylce

• wiórki

• wiórki łuskane krawędziowo

• drapacze na wiórach

wyroby kościane: groty, pałeczki ornamentowane

Fragmenty ceramiki: domieszka organiczna (kości, muszle) - słabo wypalona, słaba jakość ceramiki. Mogły być to naczynia ostrodenne (tak wyglądała ceramika z tego obszaru- z tych fragmentów nie da się jej odtworzyć ale są analogie)

Petrogrify- ryty naskalne występujące nad Morzem Azowskim.

Dwa typy dla kultury nadazowskiej:

• znaki abstrakcyjne- kreski itp.

• Ryty bardziej realistyczne- przedstawienia: ptaków, ryb, rzadziej zwierzęta.

Kultura grobów jamowych- kultura pasterska- późnoneolityczna- wczesnej epoki brązu. (datowania dla Europy Środkowej)

Kultura krymska:

Krym, stanowiska jaskiniowe (wielowarstwowe stanowiska)- kultura, która ma swoją fazę bezceramiczną i ceramiczną.

Warstwa późnopaleolityczna, później z ceramiką (ostrodenna, domieszka organiczna, lekko ornamentowana)- podejrzewa się, że udomowienie świni. Gospodarka typowa dla późnego paleolitu. Datowana na 6 tyś. (na ten teren ma się nawarstwiać kultura grobów jamowych)

Kultura dniepro- doniecka:

Dorzecze Dniepru. Ma ona być ważna dla szerzenia się neolitu. Składa się z dwóch wariantów:

• południowy- kultura słuckodnieprowska- neolityczna (stada, rybołówstwo). Pasterstwo, posiadali osiedla- na wysokich krawędziach Dniepru. Chaty półziemiankowo naziemne. Słupowe osiedle ciągnące się jednym rzędem wzdłuż doliny. Krzemieniarstwo, faza bezceramiczna i ceramiczna. Mało rozpoznane. Narzędzia gładzone: krzemienne i kamienne w typie siekier. Ceramika: ostrodenna, z ornamentem reliefowym (np. typ jodełkowy), odciski- ornament typu grzebykowego- dołkowego. Domieszka organiczna.

• Północny- kultura dnieprodoniecka właściwa. Chów + rolnictwo (trzeba to udowodnić). Bydło.

Napływ kultury grobów jamowych i kultury trypolskiej niszczy kulturę dnieprodoniecką. Reszta zostaje zniszczona za II brązu.

Kultura długodniestrowska:

Występuje na pograniczu europy wschodniej i środkowej. Cechy typowe dla stepów i neolitu bałkańskiego. Okres bezceramiczny i ceramiczny. Krzemieniarstwo bez elementu późnopaleolitycznego. Gospodarka rolniczo- hodowlana. Stanowisko w Srokach- nawiązania północna czarnomorskie. Ceramika ostrodenna- ornament grzebykowo- dołkowy. Następna warstwa to elementy kultur wstęgowych- elementy nad dunajskie.

Likwidacja tej kultury przez kulturę trypolską- znika przez kultury subneolityczne i kulturę grobów jamowych.

27.10.2009r.

Społeczności, które przeszły na kontynent Europejski drogą morską.

Ludy Anatolii przeszły do Tesalii (półwysep Bałkański)

Anatolia- wiele stanowisk tellowych, wczesne osadnictwo neolityczne.

Tesalia- neolit bezceramiczny B, telle np. Agisa. Warstwy nisko położone (z neolitem). Być może przeszli przez Bosfor i Dardanele ale na tym obszarze nie ma żadnych stanowisk. Droga wodna. Osadnictwo takie samo jak na Bliskim Wschodzie. Do budowy używano suszonej cegły. Zboża: pszenica, jęczmień- przywieźli ją ze sobą. Chów: owca i koza, jak również świnie i bydło. Nie wiadomo jak była zorganizowana gospodarka, nie wiadomo czy obok tellów były osady sezonowe.

Grecja- trzy prace na temat neolitu, które mają tylko kilka stron.

Włochy- brak zainteresowania wczesnymi okresami tak samo we Francji, Hiszpanii.

Reszta Bałkanów- brak rozwiniętych badań nad neolitem.

W tych miejscach brak zainteresowania pradziejami.

7 tyś. poza stanowiskami tellowymi odkryto stanowiska w byłej Jugosławii, Bułgarii.

Stanowiska jaskiniowe, wielowarstwowe, warstwy z krzemieniarstwem- standard tylczakowy- kultury zbieracko- łowieckie. Pomiędzy tymi warstwami ślady kostne- zwierzęta udomowione- owca, koza. Te stanowiska mogą być świadectwem zwiadowczej działalności kultur neolitycznych. Mogła to być grupa z późniejszego okresu.

Od połowy VI tyś. mamy na tym terenie drugą falę migracyjną związaną z neolitem ceramicznym. Transport morski- skąd wypływali? Może z Anatolii, północna Afryka (Algieria, Maroko, Tunezja)

Kultura kapska- Afryka, pasterstwo saharyjskie. Dwie fazy bezceramiczna i ceramiczna. Posiada budownictwo megalityczne.

Na całym obszarze od Bosforu do Portugalii kultury impressocardium- ceramika odciskana, muszla sercówka - używana do odciskania.

Ceramika z ornamentem odciskanym (ten ornament występuje też na Bliskim Wschodzie ale jest to dodatek co ceramiki malowanej)

Formy półkoliste, jajowate, z ostrymi dnami, glina z domieszką organiczną, ceramika taka sobie. Ornament odciskany- palec i paznokcie np. wykonuje się szczypanke, dołki palcem. Mogą być naklejane guzki.

Faza impresso

Faza cardium- muszla jako narzędzie zdobnicze, można używać jej krawędzi, odciska się grzbiet muszli.

Faza epicardialna- tereny Włoch, masyw centralny Francja. Formy zdobione tak jak poprzednio, malowanie ceramiki, ceramika nie ornamentowana, lepszej jakości.

Chronologia:

Wybrzeże Grecji, południowa Francja, Hiszpania, Półwysep Apeniński (Włochy), zachodnie wybrzeże morza Czarnego.

5 600- 4 250 p.n.e. (Nie kalibrowane)

Stanowiska tylko na wybrzeżu lub przy ujściu rzek wpadających do morza Śródziemnego. 40- 50 km najdalej od osi wybrzeża. Masyw centralny- jedyny wyjątek. Osiedlają się na terenach górzystych, skalistych. Teren pokryty ubogo roślinnością. Mieszkają w jaskiniach, pod nawiasami skalnymi. Nad przed polu jaskiniowym budują obiekty lekko zagłebione, okrągłe ściany z rumoszu skalnego z darnią czasem glina, dach- żerdź + organiczna narzuta.

Pasterstwo- udomowiona owca i koza. Nie wiemy czy uprawiali rolę, rybołówstwo.

Kultura ta przygotowała społeczności zbieracko- łowieckie do chowu, innej gospodarki- dwie pierwsze fazy.

III faza- zanik osadnictwa. Włochy (Sycylia, wyspa Kapri, Włochy Środkowe, Południowe)- osadnictwo, obsydian. Ludzie zaczęli budować osiedla (stabilne, całoroczne, ludzie z innych terenów też tam mieszkają) obok wychodni i sprzedawać go na inne tereny. Np. kultura materakapri, scentinello.

Trwają one bardzo długo, nie wiadomo do kiedy.

Grecja- Tesalia- grupa migrantów z Bliskiego Wschodu, nie wiadomo skąd przybyli. Ludzie związani z tellami (tradycja bliskowschodnia). Tell Seskla- cykl Sesklo:

Dwie lub trzy fazy:

• protosesklo

• presesklo

• sesklowłaściwa

Faza protosesklo:

Tesalia, suszona cegła, ceramika: jest częściowo okrągłodenna, pojawia się stopka (cylindryczna, lejkowata) naczynia trójstopniowe- stopka, brzusiec, szyjka. Dość proste formy. Lepsza jakość ceramiki- bardzo dobry wypał, domieszka nieorganiczna z minerałami barwiącymi glinę, wybłyszczona ceramika. Kolorowa, polerowana ceramika, ceramika malowana: malowanie dwukolorowe: biały (tło) i czerwony (ornamenty geometryczne)- ornament w górnej partii naczynia. Używają obsydianu do wykonywania narzędzi (import z Bliskiego Wschodu?), odłupki retuszowane (wkładki żniwne) chów, uprawa roli, owca, koza, pszenica, jęczmień. Koniec 6 tyś.

Faza presesklo:

Obecna w Tesalii, reszta Bałkanów, Rumunia.

Nawarstwienia w tellach i obiekty otwarte. Wykonywali domy z drewna- słupowe, glina- klepisko, oraz polepa. Konstrukcja słupowo- plecionkowa. Chaty czterokątne, średnich rozmiarów. W tellach- brak planowanej zabudowy.

Ceramika: ornament odciskany, paznokciowy, ornament szczypany, całe naczynie. Muszla sercówka do ornamentu. Ceramika wybłyszczona, rzadko malowana. Obsydian z Bliskiego Wschodu. Plastyka figuralna- schematyczna, kobiety w pozycji stojącej, rzadko męskie oraz zwierzęta. Gospodarka- nie wiadomo. Koniec 6 tyś.- początek 5 tyś.

Sesklowłaściwa:

Telle, pod koniec tereny poza tellem. Osiedla obronne, pagórek- umacniano go, żeby się nie rozpadł, najczęściej murek kamienny. Budownictwo uporządkowane: ulice, obiekty mieszkalne. Zróżnicowane budownictwo. VI/V tyś- domy typu sangli- czterykąty, 7x8m. Naziemne, fundament kamienny złączony gliną. Górna część - cegła suszona. Dach czterospadowy, ustawiony na czterech słupach. Obiekty plecionkowe- gospodarcze. Tworzą całość w domie.

Kilka poziomów osadniczych- budowle budowane w tych samych miejscach.

Druga połowa 5 tyś- budynek w typie megaron- dwa pomieszczenia z podcięciem opartym na dwóch słupach. Fundament kamienny.

Ceramika: ceramika wybłyszczona, różonobarwna, ceramika malowana, malowanie dwukolorowe- biały- tło i czerwony- motywy geometryczne, ornament płomieniowy- luźnie pasma trójkątów- wygląda jak ogień. W młodszej fazie ciemne tło a ornament malowany na biało. Naczynia na stopce, formy z uchami np. kubek, misy stożkowate.

Gospodarka taka sama jak poprzednio. Obsydian z Bliskiego Wschodu jak i z Italii. Chów: owca, koza, bydło, świnia. Rolnictwo: zboże, rośliny strączkowe, warzywa, początki sadownictwa: winogrona, śliwy, jabłka. Kultura ustabilizowana gospodarczo. Spadkobiercy kultury dymini.

3.11.2009r.

Kultura starczewska (dorzecze Mołdawy, Serbia), kultura karanowo (zachodnia Bułgaria), kultura kryszańska (środkowy i północny Balaton, Morawy, Słowacja). Pojawiają się na początku VI tyś. (5 300- 5 100) i trwają ok. 500 lat. Najstarsza jest kultura karanowo, potem kultura starczewska i kryszańska. Każda z nich ma własną genezę. Kończą się ok. 4 400 p.n.e. w kulturze starczewskiej istnieje faza protostarczewska. Znamy je głównie z faz klasycznych.

Kultura karanowo:

Znajduje się w Bułgarii. Ma nawarstwienia. Występuje na tellach. Budownictwo słupowe, wykonują plecionkę z polepą glinianą. Domy są kwadratowe: 7x7m lub 5x4m. Podłogi wylepiane były gliną. Domostwa były solidnej konstrukcji.

Posiada również stanowiska otwarte, ale badań tam nie prowadzono.

Nie wiadomo też za dużo o gospodarce. Jest ona rolniczo- hodowlana.

Ceramika: przypomina formy mis: płaskodenne lub na stopkach, większość nieornamentowana, a jak już to ornament malowany- jasną farbą na ciemnym tle- czerwonym. Formy geometryczne. Czasami występuje ornament ryty.

Gliniana plastyka figuralana- figurki kobiet i zwierząt. Niewielkie, prawdopodobnie zabawki. Wykonywano też łyżeczki z gliny.

Krzemieniarstwo i kamieniarstwo: narzędzia kamienne asymetryczne- po raz pierwszy (siekiery i motyki). Na temat krzemieniarstwa niewiele wiadomo ale używano obsydianu i wszystko co zostało znalezione jest mało charakterystyczne.

Zanika ok. 4 430 p.n.e.

Kultura starczewska:

Powstaje 5 300 p.n.e.

Klasyczna starczewska:

Stanowiska wielowarstwowe na tellach, głównie na północy. Później występują też osady bagienne.

Zabudowa:

Prostokątne domostwa słupowe, z glinianą podłogą, ściany plecionkowe wypełnione gliną. Spotyka się obiekty zamieszkiwane na planie okrągłym.

Ceramika:

Formy płaskodenne lub na stopce, których jest więcej. Ornamentyka zależy od typu naczynia:

Wyróżnia się grubościenną- ornament paznokciowy lub palcowy.

Cienkościenna- bez ornamentu lub malowana całościowo lub częściowo lub pokryta zygzakami, paskami.

Istnieje plastyka figuralna- figurki kobiece, czasem zwierzęta.

Znane są narzędzia kamienne i krzemienne. Kamienne siekierki są asymetryczne, używają różnych surowców krzemiennych i tworzą głównie wkładki sierpowe.

Cmentarzyska- na obrzeżach osad- płaskie, obrządek szkieletowy na boku. Małe wyposażenie.

Kultura kryszańska:

Wykształcił się w niej krąg naddunajski. Nie występuje na tellach. Zasiedla doliny rzeczne, na niskich terasach. Zakłada duże osiedla otwarte (kilkanaście obiektów mieszkalnych). Stosuje dwa rodzaje zabudowy:

-prostokątne chaty słupowe, z glinianą podłogą, występuje malowanie farbą wapienną na podłodze i ścianach, pokrytych polepą z obu stron.

-ziemianki: (3x4m) wkopane w ziemie na 1,5 m, mogły być też mieszkalne, występuje wylepianie ścian ziemianek gliną i malowanie.

Ceramika:

Formy nurtu bałkańskiego. Misy na nóżkach i stopkach, naczynia w kształcie wycinaka kuli na stopce lub na płaskim dnie. Naczynia są gorzej wypalone.

Nowość: uchwyty, ucha, guzki. Ornament plastyczny i reliefowy (wglębny). Guzki, listewki, uchwyty, stosuje się technikę rytą i nakłada się siatkę, krzyżyki, kreseczki. 3cm na całej powierzchni naczynia.

Plastyka: jest jej więcej, figurki kobiece, ołtarzyk- płytki czworokątne, okrągłe na 3-4 nóżkach. Tarczka może być ornamentowana lub nie, może być wgłębienie i wystawać czasem. Łyżeczki gliniane lub kościane. Podejrzewa się że są to przedmioty o różnych funkcjach. Albo był to stojaczek, który kładzie się nad ogniskiem i piecze na tym w naczyniu lub przedmiot kultowy. Te wyroby mają analogie na Bliskim Wschodzie.

Pieczęcie: gliniane, okrągłe lub prostokątne. Na stopce znajdują się różne motywy: spiralka przede wszystkim- też ma analogie na Bliskim Wschodzie. Występuje obsydian (bliskowschodni lub mogli sami go znaleźć). Są to rolnicy, zajmują się chowem, uprawiają trzy rodzaje pszenicy. Chów bydła, owcy, kozy, świni. Kończy się ok. 4 500p.n.e.

Kultura wschodniosłowackiej ceramiki linearnej:

Tereny: wschodnia Słowacja.

Wywodzi się z podłoża krymskiego i zaczyna ekspansować, przyczyniła się do zaniku kultury kryszańskiej.

Zamieszkują osiedla otwarte na terenach niskich, w dolinach rzek lub w jaskiniach. Zajmowała się chowem zwierząt, czasem rolnictwem, poszukiwali surowców, rybołówstwo, myślistwo.

Ceramika: głównie grubościenna (duże naczynia jajowate o płaskim dnie, płaskodenne misy, lub na niskiej stupce). Ornament ryty w formie zwielokrotnionej linii falistej, guzki, krótkie kreseczki, ornamentowanie wewnętrznej powierzchni naczyń. Znane są malowane. Linearne motywy malowane czarną farbą na naturalnym tle.

Kamienne siekiery asymetryczne, krzemieniarstwo: narzędzia z surowców drobnokrystalicznych z wytworów karpackich (radiaryt, obsydian) wióry łuskane, drapacze, przekłówacze.

Nie wiadomo jaki był obrządek pogrzebowy i nie wiadomo co się stało z tą kulturą. Koniec to połowa V w. p.n.e.

Kultura bukowogórska:

Stanowiska znajdują się na terenach przygranicznych. Znana głównie ze stanowisk jaskiniowych, ale znane są też osady otwarte w dolinie Cisy. Głównie penetracja terenów górskich, zajmowała się pasterstwem.

Transkumulacja oraz poszukiwanie surowca, odkryli złoża obsydianu, obrabiali go i nim handlowali.

Jaskinie były długo użytkowane i dobrze zagospodarowane (9 nawarstwień). Jaskinie podzielono na części, budowano dachy, znajdują się paleniska, magazyny, pracownie, przed jaskiniami znajdowała się weranda- zadaszona wiata na słupach. Na ścianach znajdują się malowidła- czarna i czerwona farba- jedyne w środkowej Europie, ale nie wiadomo co przedstawiają. Na osadach otwartych występuje zabudowa ziemiankowa i słupowa.

Ceramika: jest wyjątkowa, nazywa się ją neolityczną porcelaną w ostrych barwach głównie czarną, proste formy misy na małej stópce, wycinki kuli. Ornament: ryty, motywy: spirale, proste linie, budowane od dna, na wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni inkrustowana jasnym wypełnieniem, czasem malowana (wielokolorowa). Spotyka się bardzo piękne naczynia wielowątkowe.

Z obsydianu wykonywali głównie wióry, wkładki sierpowate, trochę narzędzi z poroża. Trwa do 3 800 p.n.e. zanik jest związany z transformacjami w rejonie Cisy. (KCWR i lokalne, następnie cykl polgarski).

10.11.2009r.

Kultura ceramiki wstęgowej rytej:

• zaczęła się wytwarzać na Morawach

• kultura cyklu naddunajskiego

• pierwsza neolityczna kultura, która wprowadziła neolit na tych terenach

• podobna do kultury wschoniosłwackiej ceramiki linearnej

Maksymalny zasięg:

Basen Paryski, cała Europa Środkowa, do zachodniej Ukrainy, widoczna w Austrii, czytelna w Rumuni.

Kwestia dotarcia KCWR nad morze Bałtyckie: okolice zatoki Gdańskiej i prawdopodobnie okolice Pomorza wschodniego (okolice Rugii- ale nie nad samą Rugią) nigdzie indziej nad morzem KCWR nie ma!

Geneza:

Impuls do powstania: kultura kryszańska i północne ugrupowania kultury starczewskiej.

Utrzymywała kontakty z kulturami za Dunajem- z kulturą wincza.

Jak powstał KCWR?:

• w starszej literaturze mówiło się o akulturacji ludności miejscowej (mezolitycznej) przez rolników- teoria w tej chwili podważana, niemożliwa.

• Tak naprawdę nie wiemy jak :D

Rozprzestrzenianie się:

• KCWR występuje w rejonie dobrych gleb, bądź w bliskim kontakcie dobrych gleb- lessy, czarnoziemy, dobre gleby bielicowe

• Sieć rzeczna

• Szukali terenów o dobrych glebach (rozpoznawali szatę roślinną związaną z dobrymi glebami)

• Mieli się poruszać transportem wodnym albo poruszali się brzegami rzek (tereny były zalesione), nie używali zwierząt do transportu rzeczy.

• Szlaki wodne KCWR:

• Szlak dunajski z przedłużeniem na Ren

• Szlak Wisły i Odry

• Szlak Łaby

Gleby:

W momencie gdy KCWR się pojawia na tych terenach stadium tworzenia się gleb jest w fazie początkowej. Żeby gleba się tworzyła musi być ingerencja zwierząt. Trzeba przemieszać skałę macierzystą z materiałem organicznym- powstaje gleba. Działalność człowieka może przyspieszyć ten proces. Człowiek, zwierzęta hodowlane.

Osadnictwo KCWR pojawia się na terenach czarnych ziem (gleby pobagienne)- kiedyś były to bagna ( w momencie gdy pojawia się KCWR)- teren ten mógł być atrakcyjny dla początkowej kolonizacji. Teren ten był bardziej nasłoneczniony, rosną rośliny jadalne (np. orzech błotny), ląduje tam ptactwo (kaczki, gęsi), gromadzi się zwierzyna.

• związek z glebami nie jest taki bezpośredni jak to mówi literatura.

• KCWR na glebach gorszych- wychodzi to na badaniach autostedowych. Niż Polski na glebach bielicowych.

• Sieć hydrograficzna: rola rzeki- mało stanowisk nad samą rzeką (górne brzegi tych rzek)

• Wiele stanowisk przy dopływach rzek- tych mniejszych

• Osadnictwo typu wyspowego- koncentracja, pusto, koncentracja

• Gdy osiedlali się na danym terenie wykorzystywali go maksymalnie. Później część wychodziła na inne tereny.

• Miała ona wciąż związek z terenami macierzystymi.

4 500 bc daty niekalibrowane

początek

5 300 BC daty kalibrowane

Gospodarka:

• kultura rolniczo- hodowlana. Uprawa roli w systemie ogródkowym- nie zakłada się duzych pól. Pola w dolinach rzecznych, na glebach mułowych. Ludność ta nie posiada dobrych narzędzi do karczowania. Nie stosuje ognia- brak gospodarki wypaleniskowej.

• Usuwają poszycie leśne w momencie gdy po jakimś wylewie teren jest dostępny, wypuszczają bydło (lato), jesienią sieją. Stosuje się siew ozimy.

• Uprawiają pszenice (płaskówka, samopsza), jęczmień (wielorzędowy), lebioda (komosa)- ma dużą zawartość skrobi, może groch, mak, len.

• Gleba nie była mocno spulchniona. W podłożu żłobi się bruzdy, daje rośliny, zasypuje. Wymaga plewienia chwastów- typowo ogródkowe.

• Chów- bydło krótko- i długorogie, mniejsza ilość świni, owcy, kozy. Gatunki przywiezione ze sobą.

• Część zwierząt była przetrzymywana w osiedlu. W jakiś zagrodach, czy chów typowo leśny- KCWR mieszana forma, wstępnie wykorzystane tereny- powstała naturalna zapora (nie da się tego udowodnić)

Osadnictwo:

Różne typy osiedli.

Morawy, Czechy, Niemcy Południowe, górny Ren- osiedla obronne, wielo hektarowe, otoczone systemem rowów i wałów ziemnych czasem palisadą, tworzone w miejscach naturalnie obronnych.

Obiekty podzielone na dwie części- mieszkalną i gospodarczą (przetrzymywano tam stada).

Inne obszary osiedla otwarte:

• niewielkie obozowiska- ziemianki, półziemianki, obiekty szałasowe, pozostałości/ślady namiotów. Pozostałości po grupach zwiadowców.

• Duże osiedla otwarte: najpierw budowali byle co potem coś lepszego. Takie same budynki na osiedlach otwartych i obronnych. Budowane z drewna. Dom o ścianach z pali drewnianych ustawianych ok. 1m od siebie. Konstrukcja ta umożliwiała dobudowę. W środku rzędy słupów podtrzymujących dach min. 3. dom mógł się składać z różnych części. Dodatkowe elementy: rowy przy zewnętrznych ścianach- wypełnione później śmieciami. Konstrukcja słupowo- plecionkowa. Dach dwuspadowy- soche i ślenie.

• W chatach nie ma paleniska

• W niektórych jamy dodatkowe- jakby piwniczki (częściowo wychodzą poza chaty)

• Chaty mogły być kilku częściowe: część mieszkalna, dwie ozostałe- umieszczone na pomoście, środkowa mieszkalna, trzecia spiżarnia.

• Rowy- czy z każdej gliniastej gleby można zbudować ścianę?- miejsca na stanowiskach puste ale otoczone wybieżyskami- znajduje się tam rozdrobniony materiał KCWR- mogą to być pozostałości ludzi mieszkających w szłasach (prymitywne KCWR)

• Wielkość obiektów

• Duże- sprawiają takie wrażenie (obiekty na stanowisku nie były użytkowane jednocześnie)- przesuwanie się osady - starali się nie osiedlać na tych samych miejscach (osiedla obronne- jest to nie możliwe)

• Zabudowa regularna- wejścia od wschodu, między chatami miejsca uprawne.

• Polska wschodnia- osiedla na znacznej przestrzeni, na terasach rzecznych

• Strefa nadodrzańska- niewielkie dopływy dopływu Odry. Dwa osiedla z dwoma domostwami z przestrzenią uprawną

• Osiedla obronne- centralne + satelitarne osiedla

• sposób osadnictwa- nie ma wyraźnych zmian w zabudowaniach, Europa Zachodnia- rozwija się ciesielka, oraz różnicuje się zabudowa (duże domy oraz mniejsze o podobnej konstrukcji)

zmienność w roprzestrzenianiu się KCWR w czasie- przesunięcia przestrzenne. Kolonizacja północnej wielkoplski, pomorze- późny etap. Ziemia Chełmińska- ta kultura pojawia się wcześnie. Pewne odmiany tej kultury mają określony zasięg. W młodszym okresie rozwoju KCWR odchodzi od teras rzecznych. Pojawiają się szlaki biegnące równoleżnikowo- wymaga przejścia przez wododziały.

Ludność ta nie miała dużych narzędzi krzemiennych. Posiada asymetryczne narzędzia kamienne, asymetria boczna (narzędzia szybko się tępiły)- mogła powstawać w momencie ostrzenia. Narzędzia od 50-10 cm. Typy: topory (otwór równoległy do krawędzi pracującej, motyka- prostopadły do krawędzi pracującej) średnica otworu ok. 3cm, średnica drzew, które rąbali 25-30 cm.

Motyka w kształcie buta szwskiego mogła służyć jako klin.

Obrządek pogrzebowy:

• brak oddzielnych cmentarzysk

• grobów jest mało

• groby nie intencjonalne

• zmarli w płytkich jamach lub rowach towarzyszących domowi- w jamach śmietniskowych. Brak darów grobowych. Obrządek szkieletowy.

• Nie wiadomo czy był związek między domem a tą jamą w której jest zmarły.

• W strefie Zachodniej Europy- Nadrenia, Nad Dunajem. Cmentarzyska- wyznaczone miejsce na osadzie do tego, 5-7 grobów. Pochówki szkieletowe, wyposażenie- jedno naczynie.

17.11.2009r.

Krzemieniarstwo:

• badane od niedawna (ok. 30 lat)

• produkuje narzędzia krzemienne

• surowiec- taki jaki jest dostępny w najbliższej okolicy. Krzemień czekoladowy, jurajski (zachodniomałopolski)

• nie przypomina krzemieniarstwa mezolitycznego (brak przenikania umiejętności przenikania ludów zbieracko- łowieckich do KCWR)

• technika odłupkowa

• narzędzia odłupkowe. Drapacze, odłupki retuszowane, sierpaki (ok. 2cm długości, szer. 0,5 cm), nie retuszowane, rylce, przekłówacze. Kombinowanie narzędzi. Na niektórych stanowiskach znajdowane są trapezy (związane z mezolitem) (stosowane są na stzrały)- mogli prowadzić wymianę z ludnością zbieracko- łowiecką- zwierzyna leśna- starzała w tuszy zwierzęcia mogła zostać- stąd mamy zbrojniki na stanowiskach.

• Tereny około bałtyckie- narzędzia kamienne związane z KCWR- znaleziska luźne- produkt wymiany między KCWR a ludami zbieracko - łowieckimi. Obszar kolonizowany w pierwszym etapie zaludniania (brak dobrych gleb- częste przemieszczanie się)- potrzebowali pomocy ludów zbieracko - łowieckich. Ścisłe kontakty między KCWR a ludami zbieracko - łowieckimi.

Ceramika:

• KCWR jest dość jednolita stylistycznie

Dwa typy naczyń:

• Kuchenna:

• Grubościenna

• Glina + domieszka organiczna (słoma, siano- drobno posiekana)

• Przełom intensywnie czarny, porowaty (gdy nie jest dobrze wypalona jest popielata)

• Formy w kształcie wycina kuli (takie ¾ piłki), dno nie jest wyodrębnione, półkoliste czasem spłaszczone. Naczynia na malutkiej stopce, z cylindryczną wyodrębnioną szyjką

• Wykonanie- powierzchnia zewnętrzna wygładzona, środek- przetarty trawą

• Ornament:

• Plastyczny- guzki cylindryczne, przyklejone mniej lub bardziej

• Reliefowy

• Palec, paznokieć (ornament paznokciowy)- uporządkowanie ornamentyki, na początku dołki ustawione niesymetrycznie, potem rzędy

• Ucha (na początku, potem zanik)

• Ornament od krawędzi

• Ornament reliefowy + plastyczny pod koniec

• Linie, ornamenty krokwiaste, zygzakowate

• W najpóźniejszych grupach paznokciowy + ryty jednocześnie

• Zdarzają się ornamenty identyczne jak na ceramice stołowej

• Stołowa:

• Cienkościenna 2-3mm grubości

• Glina specjalnie szamotowana. Domieszka szamotu (sproszkowane stare naczynia, bardzo drobno)

• Są słabo wypalone. Barwa szara, pomarańczowo- różowa, popielata

• Wygładzona (naczynia gładkie ale szorstkie- palec się nie ślizga)

• Naczynia w kształcie wycinka kuli, naczynia flaszowate

• Ornament różnicowany:

Pierwsza faza stylistyczna: przedaczowa: (okres inicjalny tworzenia się KCWR):

• większość naczyń to kuchenne

• naczynia na stopce w kształcie wycinaka kuli

• kiepsko wygładzone, nieforemne

• ornament: forma krótkich kreseczek na całym naczyniu lub brak.

• Stanowiska: Morawy, Dolny Śląsk- lessy. Gniechowice nad górną Wisłą.

• Szlak przejścia- przełęcze Sudeckie- Kłocka (na Dolnym Śląsku), zachodnia Małopolska- przełęcze zachodnio Karpackie, wschodnie Czechy.

• 4 500 bc

Faza aczkowa ( Polska- faza zofipolska):

• ornament w kształcie płynnej wstęgi przypominający literę a. Luźno prowadzona po naczyniu (ornament wstęgi pustej)

• szlak Wisły (Zofipole), Ziemia Chełmińska. Kierunek zachodnie Czechy, szlak nadłabski (aż do środkowej Łaby)- tam ten styl się rozwija- trwa dłużek- ta faza często nazywana jest fazą flonborg- najpierw jest ornament wstęgi pustej potem w tej wstędze się coś zaznaczy jakieś kreski, później coś jak drzewko, coś jak grabie (styl flonborg).

Horyzont/ faza nutowa:

• maksymalny rozwój KCWR

• Morawy- samoistny rozwój stylu. Czechy kontakty z kulturą Vincza.

• Stylistyka nutowa:

• Zwielokrotniona wstęga ryta (2,3,5 linii i więcej)- równolegle. Prostopadła każda linia ciągnięta osobno. Linie robione patyczkiem o spiczastym zakończeniu.

• Styl dzieli się na dwie części: płynne formy i krokwiasty

• W pewnym momencie pojawiają się dołeczki na liniach i między liniami

• Może być łączony z ornamentem plastycznym

• styl rozwijający styl z fazy aczkowej:

• wstęga zapunktowana, wypełniona

• we wstędze coś musi być. Punkty, im bardziej na zachód - różne motywy ornamentacyjne (kontur wypełniony czymś tam)

• Kujawy, Ziemia Chełmińska, Śląsk, Wielkopolska (W Polsce)

Oba style występują w Polsce. Role ma spełniać Warta. Szlak Warty- przenikanie się tej wiedzy, stylów.

Szlak nutowy na zachodzie. Stanowiska gdzie istnieje równowaga między tymi stylami. Środkowa Łaba- stanowiska ze stylem nutowym.

Po horyzoncie nutowym:

Strefa Wisły:

• stylistyka żeliezowska (ludność tej stylistyki wytworzyła kulturę lendzierską. Przyczyniła się do powstania kultury malickiej).

• Ze stylu zgeometryzowanego stylu nutowego

• Narzędzie wielozębate do wykonywania linii. Zastąpienie dołeczków przez mocną linię rytą.

• Polska południowa (Kujawy), Sandomierszczyzna, Podkarpacie, Karpaty, Morawy

• Moment w którym ta kultura zanika

Strefa Czech, wschodnio- północnych Niemiec, Śląsk (Sudety)

• styl szarecki

• ornament ryty + technika kłuta

• pierwszy wariant: ryte linie przecinane krótkimi kreseczkami (ornament drutu kolczastego), drugi wariant: linia ryta + pojedyncze nakłucia.

Faza protoszarecka: ornament: powierzchnia naczynia pokryta romboidalną siatką (coś jak pajęczyna). Strefa Naddunajska, Pomorze Zachodnie, Ziemia Chełmińska.

Stylistyka szarecka: Dolna, Środkowa Łaba

Zachodnia Europa:

-szlak nadreński

• styl zdobniczy:

• rozwija się wstęga wypełniana ze zaszrafowanym wnętrzem. Wykorzystuje się kontrast między miejscem

• wybłyszczenie ceramiki

• motyw gwiazdy, kwiatu (4, 5 płatków)

• szrafowanie, kratkowanie, kłucie, stępelek (wykonywany z patyczka i sznurka)

-strefa Francuska (do masywu Paryskiego):

technika radełkowa

Kultura ceramiki wstęgowej kłutej:

• ornament w technice kłutej

zachodnia Europa:

Kultura reseńska: ceramika najpiękniejsza jaką dało się wyprodukować

Misy półkoliste

Naczynia sitowate

24.11.2009r.

Rola KCWR w neolityzacji kultur miejscowych.

Są badacze, którzy uważają, że nie miała żadnej roli. Ponieważ między tymi dwiema kulturami istniała silna izolacja. Brak powiązań między tymi dwoma kręgami kulturowymi np. brak zbrojników.

Natomiast inni badacze twierdzą, że kontakty istniały: pomorze zachodnie, ujście Odry- są rozpowszechnione przedmioty kamienne. Ujście Renu, Holandia.

U społeczności mezolitycznych żadnych zmian nie widać. Ale mogły być to element, który im pomógł.

Horyzont późnowstęgowy:

• wyrósł z podłoża KCWR

• wpływy zewnętrzne

Z różnych odmian KCWR, z fazy szareckiej, żeliezowskiej powstają nowe jednostki kulturowe. Ten sam rodzaj osadnictwa, religia, uprawa roli. Archeolodzy opierają się na ceramice, bo tym różnią się od siebie te kultury.

Dwie szkoły badaczy horyzontu późnowstęgowego:

1. typologizacja wszystkich rzeczy znalezionych- mówią o kulturach

2. szuka podobieństw - mówią o horyzoncie- odchodzą od kultury- zaczął Czerniak- odnosi się do Polski południowej.

W ramach tego horyzontu:

1. kultura reseńska- Europa zachodnia, w Polsce jakieś penetracje, impuls kończy się w okolicach Berlina

2. krąg/ cykl lendziersko- polgarski- centrum środkowy Dunaj. W tym kręgu wyróżnia się różne kultury/ fazy/ grupy (zależy od badacza)

Stabilizacja gospodarcza, społeczności zajmują tradycyjną ekumenę neolityczną i poszerzają ją. Gospodarka- rolniczo- hodowlana. Z akcentem na rolnictwo. Jest ona tak rozwinięta, że żaden nie urodzaj nie zagraża ich przeżyciu.

Stabilne osadnictwo. Osada centralna + satelity.

Zabytki miedziane- osoba z Bliskiego Wschodu przybywa i rozprowadza swoje wyroby. Gdy znika- znika miedź. Są to ozdoby, przedmioty prestiżowe.

Przemiany świadomościowe. Religia z korzeniami śródziemnomorskimi. Nasila się penetracja ze śródziemnomorza, z Bałkan. Malowanie ceramiki, idole plastyczne- wpływy z kręgu śródziemnomorskiego.

Niejasna jest geneza tych kultur.

Kultura stojąca na pograniczu horyzontu wczesno, późnowstęgowego.

Kultura ceramiki wstęgowej kłutej (KCWK):

• przez niektórych traktowana jako ostatnia faza KCWR

• związek ze stylistyką szarecką. Obszar około Sudecki- Czechy, Dolny Śląsk, Niemcy Wschodnie do pogranicza Śląsku z Wielkopolską

• identyczne osadnictwo- tam gdzie KCWR

• takie same budowle jak KCWR. Obiekty półziemiankowe

• w Polsce brak osad obronnych, na innych terenach zdarza się osiedle obronne.

• Pojawiają się groby o intencjonalnym charakterze. Na osadach jaki i pojedyncze. Nie wiemy czy mają duże cmentarzyska. Obiekty jamowe, szkielet skurczony, czasem luźna obstawa w narożnikach. Charakterystyczne relatywnie bogate wyposażenie: dwa naczynia, czasem pojedyncze elementy kamienne, krzemienne.

• Krzemieniarstwo i kamieniarstwo takie samo jak w KCWR.

• Ceramika:

• Technika kłuta- zróżnicowana. Formy na wysokiej stopce, czasem wyodrębniona szyjka, naczynia wanienkowate, typu wazowatego, naczynia odwrotnie gruszkowate. W późnej fazie naczynia zoomorficzne. Narzędzie dwuzębne, kłute, ornament silnie zgeometryzowany. W młodszych fazach ornament radełkowy.

• Elementy plastyczne (guzki mają korzenie w KCWR), karbowanie krawędzi

• Nieornamentowane

• mają proste formy, proste misy, naczynia wazowate. Wszędzie takie same. Mają różne korzenie.

• KCWK nie żadnej monografi.

• Wg. Wojciechowskiego ma kilka faz rozwojowych. Kolebką jest dolny Śląsk. U nas widoczna 3 i 4 faza KCWK. Wielkopolska, Kujawy, Ziemia Chełmińska do granicy z obwodem Kaliningrackim. Zajmowała tereny wcześniej kolonizowane przez KCWR. Jest to okres kiedy miały one dobry kontakt z kulturą mezolityczną. Miała ona na- kultury mezolityczne duży wpływ na ich neolityzacje.

• KCWK wchodzi do Polski z południa- zachodnia Małopolska. Gdzie spotyka się z innymi kulturami z cyklu lendzierskiego.

• Zanik- związany z przekształceniami w inne jednostki kręgu późnowstęgowego.

• W europie zachodniej też idą. Powiela tą samą drogę i kontaktuje się z istniejącymi tam nadal KCWR. Przynoszą do nich technikę kłutą (widoczne na ceramice). W efekcie tego w europie zachodniej wytworzy się nowa stylistyka obserwowalna w kulturze resseńskiej.

Kultura resseńska:

Wpływy w powstaniu: impuls z europy zachodniej, KCWK

Neolityzacja europy zachodniej ze wschodu a nie południa.

Teren Francji , Szwajcaria.

Kiepsko rozpoznana

Nadrenia, górny Dunaj, do wysokości Berlina- najlepiej rozpoznana.

Osadnictwo:

• Obronne- treny naturalnie obronne, sztuczne umocnienia- wały i rowy- ok. 3m, trójkątne. Po wewnętrznej stronie nasyp+ palisada (na nasypie)+ linie palisad po stronie wewnętrznej- czasem.

• otwarte

• obozowiska jaskiniowe- próba zasiedlenia nowych terenów, są one poświadczeniem zwiadu terenowego.

Brak podziału na część gospodarczą i mieszkalną. Zmiana systemu w stosunku do zwierząt- stosują chów leśny.

Na niektórych obiektach dodatkowa konstrukcja oddzielona wałem i palisadą. Jest to rondel (okrągły) ma on na obwodzie cztery wejścia umieszczone zgodnie z kierunkami świata. W środku jest pusto. W rowach na zewnątrz dużo artefaktów - są to śmieci. Kości zwierząt (konsumpcyjne), potłuczone naczynia, figurki- uczty obrzędowe, kultowe zajęcia. Obiekt zebrań, świąt plemiennych.

Rondele wywodzą się z kręgu lendziersko- polgarskiego.

Zabudowa mieszkalna:

- słupowa, naziemna

• zabudowa różna- budowle prostokątne (jak w KCWR). Obiekty trapezowate - 1. typowy trapez, 2. zawężony trapez- powstają łukowate linie.

• Rów fundamentowy gdzie wbijane są słupy- likwidacja konstrukcji pleciąkowych

• Dach dwuspadowy (drugi koniec opada na ziemię)

• 10- 20m długości chaty

• wnętrze puste, brak ogniska

• ilość chat równocześnie użytkowanych- kilkanaście obietków

Obrządek pogrzebowy:

• pojedyncze cmentarzyska wcześniej na tym terenie

• część wydzielona na groby na osiedlu

• ale też oddzielne cmentarzyska nie związane z osadą

• groby są: jamowe, płaskie, szkielet na boku skurczony, głowa na wschód, zróżnicowanie w ułożeniu kobiet i mężczyzn. Posiadają wyposażenie.

• Groby męskie - przedmiot o praktycznym znaczeniu. Rogowe motyki T- kształtne. Były one oprawiane w drewniany trzonek i włożone w rękę. Narzędzie kamienne. Ozdoby, ciężkie bransolety z marmuru lub nefrytu (groby męskie jak i kobiece)

• Groby kobiece - Ozdoby, ciężkie bransolety z marmuru lub nefrytu. Z kości, muszelek bransolety, diademy, zawieszki, ornamentowane geometrycznie (ornament podobny do tego na ceramice) Paciorki z muszli przypominające cekiny, były one naszywane na taśmę. Opaska na głowę, do zdobienia ubrania. Naszyjniki z paciorków+ zawieszka z muszli, kości- duże.

• Zawieszki z miedzi.

• Austria- można zlokalizować miejscowego wytwórcę. Spiralki z drutu miedzianego lub z blaszki, bransolety z blaszki, drutu podwójnie zwiniętego. Zawieszki binoklowate. W niektórych grobach jest tego dużo.

Materiał kamienny i krzemienny- nie dużo wiemy. Krzemiennym się nikt nie zajął. Kamienny taki sam jak w KCWR.

Ceramika:

-podziały lokalne,

trzy horyzonty:

1. faza kinkelsztajn- ornament wstęgi wypełnianej w technice kłutej, sznura obwijanego.

2. kultura resseńska właściwa- bogata ornamnetyka głęboko odciśnięty ornament (przebija prawie ściankę naczynia- jest ona cienkościenna)- ornament wypełniany białą masą wapienną. Wykorzystywanie płaszczyzn ornamnetowanych i nieornamentowanych. Formy naczyń bogatoornamentowanych:

• ceramika cienkościenna

• ceramika silnie wybłyszczona

• ceramika ciemnej barwy- ciemno- wiśniowa, brązowa, czarna

• formy monotonne: okrągłodenne, na stopce

• szeroko otworowe misy- wylew okrągły lub czworokątny

• misy dwuczłonowe (mała szyjka)

• formy wazowate

• formy amforowate

• wszystkie te formy na stopce lub nie

• horyzont najmłodszy- formy płaskodenne, wazowate, amforowate. Ceramika smukleje. Pod koniec formy pucharopodobne. Formy okrągłodenne. Ornament na największej wydętości brzuśca - krótkie kreseczki. Motywy zygzakowate. Ornamentyka plastyczna- guzki.

Największy zasięg:

• horyzont klasyczny i późny.

• Polska- zygzak ornamentowany lub zygzak pusty a obok zygzaka ornament (pomorze, Mazury- częściej obecny)

• Ornament czterolistnej koniczynki- Ziemia Lubuska, Pogranicze jej z Wielkopolską

Reguły obrządku pogrzebowego: u kobiet ornamentowane ozdoby.

Zanik:

• nie wiemy ile trwa czasem do 3 400 p. Chr.

• Nie wiemy kto tam zamieszkiwał po nich

• Po tym czasie pojawia się np. KPL z elementami ornamentyki kultury resseńskiej. Pojawia się po ok. 200 latach.

8.12.2009r.

Krąg lendzielsko-polgarski

Zagmatwana sytuacja na terenie Polski.

-początkowo wszystko (nacechowane) kulturą nadcisnańską

J.K. Kozłowski: lata 50, ukształtował ten termin, zaproponował krąg lendzielsko-polgarski

-nie wyjaśnił genezy, ale wywodziła się ona z poza terenu Polski

-horyzont późnowstęgowy

1979 - PZP?? - Kulczycka-Leciejewiczowa

-uporządkowanie dawnych materiałów nadcisańskich

-do początku lat 90 -obowiązująca

-później - zagadnienia dotyczące genezy tego kręgu

obszar macierzysty. Tereny nad środkowym Dunajem

Kultura Lendzielska

J.K. Kozłowski

-Lengyel - Węgry (centrum przesunięte na Morawy)

-miała powstać na bazie późnych ugrupowań żeliezowskich na terenie północnych Moraw

-wpływ miały mieć ugrupowania bałkańskie (neolityczne) z ceramikąz ornamentem malowanym (wpływm południowy) widoczny w innych elementach kultury

-podzielona na fazy według ceramiki:

Ceramika - 4 fazy

I - protolendzielska - widoczne przeżywanie się rytej stylistki żeliezowskiej, ornament plastyczny

-guzki pod krawędzią, na wydętości brzuśca

ornamentyka malowana pojedyncze, czerwone, pomarańczowe

formy podobne do żeliezowskich - misy w kształcie wycinka kuli; na stopce, wazowate

lengyel malowany - zanikają ornamenty ryte

-rozgraniczenie ceramika nieornamentowana (ornament plastycznych only! )

ceramika malowana faza Ia - bogatszy ornament (lendziel trójkolorowy) jasna baza, na jej tle malowane wzory jedno lub dwukolorowe (czarny kontur wypełniony)

-cała powierzchnia naczynia, geometryczny (kratki, szachownice, wzory układające się poziomo na naczynia) każde naczynie było inne.

Faza IB - dwukolorowość

Tło - jeden kolor

-na naturalnej powierzchni - kolory (np. czerwony) ogólnie dominuje

Faza II - lendziel białomalowany (monochromatyczny) naczynia białe, lub na naturalnej powierzchni ornament szlaczka, zygzaki itd.

Formy naczyń: misy jedno lub 2 członowe z szyjką) na pustej nóżce, dość wysokie

-formy wazowate na stopce, o dwustożkowatym brzuściu z cylindryczną szyjką

-guzki

Faza III - lendziel nie malowany

-tylko ornament plastyczny

-formy jak poprzednio

duże osiedla obronne na cyplowatych wysoczyznach utworzonych przez głębokie doliny np. dwóch rzek

-Słowacja, Morawy, Węgry

-stoki do 100 m

-dostępne od jednej strony

-rowy w wytrzelinach

-wały palisady - pojedyncze lub całe systemy

-do środka tylko jedno wejście (dość kręte)

wnętrze zabudowane obiektami mieszkalnymi i gospodarczymi

-brak wydzielonej części gospodarczej

-wydzielone miejsce kultowo-społeczne => rondele (ich wynalazek)

Teszewice - Kijowice - najlepiej zbadane stanowisko

Zabudowa zależnie od podłoża

-domostwa półziemiankowe naziemne (czworokątne, 5 rzędów słupa, technika słupowo-plecionkowa);

później trapezowate - konstrukcja słupowo-palissadowe (uszczelniane gliną) konstrukcja dachu z jednym rządem (na sochę)

wnętrze - 2 pomieszczenia

-brak ognisk

poza tym na każdym stanowisku - mniejsze słupowe konstrukcje, komórki warsztaty lub obiekty na kilku słupach, platforma na niej domek - spichlerz do zboża

-brak otwartych palenisk (większość stanowisk na terenach skalistych brak pozostałości organicznych)

na osiedlach małe cmentarzyska - powiązane z kompleksem rodowym

-kilka grobów- mieszkańcy danego domostwa

groby jamowe, szkieletowe na boku skurczone

1-2 naczynia, ozdoby (muszelki, zęby zwierzęce) parę przedmiotów miedzianych (wymiana handlowa)

materiały krzemienny, kamienny - asymetryczne topory, motki, siekiery. Brak szczegółowych informacji (odnośnie obszarów macierzystych??)

pozyskiwanie surowca - odkrywkowe kopalnie (jura krakowsko-częstochowska) długie wióry, drapacze, wkładki sierpowe, wióry, odłupki itd.

Kultura lendzielska poszerzanie ekumeny, nie rozprzestrzeniała się jakoś

-na terenie Czech - rozpoczyna się w ostatniej fazie

-ekspansja na tereny Polski - przez Bramę Morawską, Karpaty, Przełęcze (do Kotliny Karpackiej)

migracje

ekspansja do zachodniej Małopolski grupa samborzecko-opatowska (Ia)

ceramika malowana (wielokolorowa)

-okolice Krakowa, część przenosi się do Kotliny Sandomierskiej

(Góry Świętokrzyskie) odkryte dość niedawno

-osiedla lessowe, zabudowa półziemiankowa

-ludność przybyła musiała się zetknąć z KCWK (D. Śląsk)

w materiale ceramicznym zetknięcie się tych dwóch stylistyk

-pod koniec - pojawiają się odmienności stylistyczne (ceramika kłuta naśladująca ornamentykę malowaną)

Faza Ib - grupa pleszowska (okolice Krakowa Bochni) złoża solonośne, źródła solankowe

-eksploatacja tych źródeł

-ludność pozyskiwała sól z solanek

-pomwie?? - z gliny baseny, w których gromadzono solankę, naczynia do brykietowania (ostrodenne) suszono sól, by zbrylowała się

-ceramiak malowana jednokolorowo, rzadziej dwu

-ornament kłuty - naśladownictwo (j.w)

ornament ?fremonoky? - radełkowy

-występuje zestaw naczyń - na pustej nóżce, misy lub wieloczłonowe, domieszka ceramiki niemalowanej

-brak osiedli naziemnych (strefa lessowa)

-domostwa trapezowate - ciężko je przypasować, pokrywają się z wcześniejszym osadnictwem wstęgowym

Faza IV - niemalowana - zasiedlenie (2 strefy)

-Jura Krakowsko - Częstochowska - cześć ludności grupy pleszowskiej (z inną ceramiką) z obszarów solonośnych (wyczerpanie źródeł soli)

złoża krzemiania jurajskiego (Sorskowo?) - wstępna obróbka potem do rozprowadzali

-osadnictwo jaskiniowe, duże osiedla pracowniana

-region - ekspansja z południa - Górny Śląsk - grupa ocicka (osiedla półziemiankowe pojedyncze chaty trapezowate)

-poza grupami wpływy lendzielskie - rozprzestrzenianie ugrupowania lokalne (na terenie całej Polski ok. 3900 b.c do 3400 b.c) zależnie od regionu)

Niemcy - grupa gostherslieben - lendziel nie malowany kontakty z kultura resseńską

Kultura Polgarska (krąg)

-wcześniej osadnictwo kultury kryszańskiej; bukowogórskiej

-dolina Cisy, Karpaty wschodnie

-ukształtowały się pod wpływem ugrupowań południowych z ceramiką malowaną

-3 horyzonty

-kultura wczesnopolgarska 3 grupy lokalne, w każdej ceramika zdobiona ornamentem plastycznym + malowanie (białe, czarne, czerwone, żółte)

-datowanie ok. 3900 p.Chr - koniec około 3500 B.C

-kultura tiszapolgarska [2 pod fazy? Podmioty odmiany? ] / prototiszapolgarska => tiszapolgarska właściwa

-zanik malowania, brak kontaktów z południem

-elementy plastyczne

= stylistyka form naczyń

• misy dwustożkowate na pustej nóżce

• el. Pokrywka (stożkowate naczynko z uszkiem lub uchwytem)

• garki, płaskie stożkowate, pojedyncze lub w parach

• te same formy naczyń

• puchary na nóżce - makówkowaty kształt, krótka szyjka, długa nózka (kształt dzwona) wycięte w nóżce otworki => ażurowatość

tiszapolgar właściwy - wyraźne ekspansje na teren Ukrainy zachodniej

-ekspolatacja złóż krzemienia wołyńskiego

-miejscowy wytwórca- przedmioty z miedzi

Faza - kultura bodrokereszturska [stylistyka nie ornamentowana]

-mleczniki - smukła, kratka, stopka, długa nie wyodrębniona szyjka , 2 ucha

-…na pustej nóżce, misy jedno lub dwuczłonowe

-pod koniec - ornamentyka strefowa ścieg bruzdowy

-pracownie metalurgiczne

-osiedle obronne wysokogórskie - osiedla jaskiniowe, małe obozowiska otwarte - miejsca sezonowego pobytu, wypas lub pozyskiwanie surowca (eksploatacja obsydianu itp.) potem rudy miedzi (samorodki lub tlenki)

Dolina Cisy - osiedla otwarte (półziemiankowe, naziemne słupowo-plecionkowe); podłogi, ściany polepa, miejsca do spania na podwyższeniu, pojemnik na materiały sypkie, piecyki kopułowe

-………

-ludność chów zwierząt, rolnicwto

-społeczności - handel „skarbami”

-materiały na osiedlach - różny stylistycznie

-handel z ludnością lendzielską, lub z ugrupowaniami naddunajskimi „handel obwoźny” również w Polsce

wytwory metalowe - różne miejsca na terenie Polski (kujawy gr. Brzesko-kujawska)

-prototisza - migracje na Ukrainę (eksploatacja krzemienia wołyńskiego metodą kopalnianą), złoża miedzi

-do bodrokeresztur - potem brak zab. Miedzianych (od lokalnego wytwórcy)

-zanik ok. 2900 p.Ch (b.c)

cmentarzyska w okolicy osiedli

-kilkadziesiąt grobów

-jamowe skurczone

-drobne ozdoby, naczynia, metal

przedmioty metalowe - wytwórca (tiszapolgarski) przedmioty niewielkie problemy z odlewaniem, raczej przetapiane z drutu lub rozkuwana na blaszki - spiralki z drutu, naciągane na sznurek (paciorki)

bransoletki z grubego drutu, blaszki (2 lub 1,5 skręta )

-zawieszki typu sztolhof (3 guzki)

blaszki z 3 otworami

-zawieszki binoklowate

f. bodgrokereszturcka - odlewnictwo w formach niszczejących

-ozdoby - bransoletki z żeberkiem zawieszki sztolhof trapezowate blaszki

- topory kryzowe(typu jasztan) => wysoki kunszt forma niszczejąca

-kilka sztuk - na terenie Polski, pojedyncze, na terenie Cisy w grobach

-siekierki (znane z kilku skarbów)

Polska wyraźne wpływy

-metale - stylistyka ceramika

pojedyncze mleczniki, puchary na ażurowej nóżce

-wpływy polgarskie - kultura wołyńsko- lubelskiej, (lendziel jednokolorowy) Ukraina zachodnia

15.12.2009

Ziemie Polskie horyzont wstęgowy

-ścieranie się wpływów z całej Europy

-wiele różnych grup lokalnych - mieszanka różnych wpływów (współcześnie likwidacja niektórych grup, modyfikacja genezy)

=>ceramika nieornamentowana elementy plastyczne, karbowanie krawędzi

-elementy technologii ceramiki - by uzyskać więcej informacji

-przy serii dat C14 - horyzont wstęgowy (grupa brzesko-kujawska aż do środkowego neolitu, przebłyski jedynie w późnym)

-bezpośrednia migracja ludności lendzielskiej z południa

-akulturacja 3 lub 4 kultur

-o migracji bezpośredniej - grupa pleszowska, samborzecka (głównie na południu) bezpośrednie odniesienie do południa 0 brak lub obecność ceramiki o ornamencie kłutym

grupa kultur - malicka, lubelsko-wołyńska, jordanowska, brzesko-kujawska

grupa malicka lessy podkrakowskie, górna Wisła (u Kulczyckiej-Leciejewiczowej)

lata 60 kultura malicka (więcej stanowisk)

obszar od północnego wschodu Mora, zachodniej Słowacji, Polska południowa, Ukraina po Kujawy

-grupa malicka i grupa rzeszowska jako całość (młodsza faza w wyniku migracja w kierunku wschodnim)

-brak dokładnych informacji o genezie, miała powstać w Karpatach zachodnich (zachodnie Słowacja, Podkarpackie)

-efekt ścierania się wpływów wczesno i późnowstęgowych na terenie wcześniej niezasiedlonych.

Lata 90. Anna Zakościelna i S.Kadrow - horyzont wstęgowy w Polsce południowej (wersja angielska)

Geneza kultury malickiej - u podłoża faza żeliezowska KCWR, obszary na których to osadnictwo było uchwytne

Obszar inicjalny: obszar górnej Wisły (po Kotlinę Sandomierską) według nich tworzenie się kultury miało się wiązać z wpływami obecnych migrantów kultury lendzielskiej, wpłyey grupy samborzecko-opatowskiej

-wpływ KCWK - miałaby przenikać w strefie górnej Wisły (z terenów Czech) w efekcie ma powstać kultura

informacja dokładniej na temat ceramiki

-naczynia wazowate, misowate, wanienkowate

-styl plastyczny i karbowanie krawędzi, wpływy naczynia malowane (białe tło); ornament kłuty

-młodsza od grupy samborzeckiej; starsza od pleszowskiej

-szybka ekspansja- południe i wschód (pierwsza kultura, która z ziem polskich eskspansowała na południe) opanowanie rzeszowszczyzny (kultura malicka oczyszczona z malowania i kłucia) nowe elementy => niezgrabny puchar doniczkowaty, słabo wyodrębnione dno, falista krawędź, proste zaznaczenia załomu, pod krawędzią nakłuwano trójkąty, przy dnie również

-ekspansja (wersja rzeszowska) Ukraina (krzemień wołyński) w rejonie tych wywodzi kontakt z ludnością polgarską

=>efektem była transformacja w ramach kultury malickiej; kryzys kultury polgarskiej; przekształcona kultura malicka - kultura lubelsko-wołyńska wraca do Polski południowej, przesuwa się ku zachodowi

-Polska południowa stanowiska wielofazowe (duże obiekty) krzyżowanie materiałów z różnych horyzontów (głównie obiekty naziemne)

stanowiska lessowe, brak skorup w dołach posłupowych po trapezowatych obiektach, lub teżpo pozostałościach grobów ksylonowych(megaksylony) [ciężko jest je dopasować do konkretnych kultur]

-osadnictwo otwarte, różna zabudowa

-brak informacji o obrządku pogrzebowym


-krzemieniarstwo - zróżnicowane zależne od surowca

-kamieniarstwo- nie dające się zidentyfikować




na wschodzie większe, Małopolska zachodnia - młodsza faza => krzemień jurajski, wcześniej dość różnie

według Czerniaka odłam grupy malickiej z Kotliny Sandomierskiej, wzdłuż wisły przemieszczały się na Kujawy (także grupa samborzecko-opatowska)

-inspiracje kulturowe z lendzielsko malickich źródeł

Kultura malicka - zlikwidowana, poprzez rozprzestrzenianie się stylistyki lubelsko-wołyńskiej, w miarę przesuwania się grup pewne cechy np. ceramiki przesuwają się na zachód.

Osadnictwo lubelskie- duże osiedla centralne, wpływy polgarskie

-osady obronne (osiedla) dość rozrzucone - Lubelszczyzna (Gródek Nadburzny) rzeszowszczyzna, Sandomierz, Małopolska zachodnia (Bronocice)

-brak dokładniejszych opracowań tych stanowisk

Bronocice- lata 70, objęte międzynarodowym program badawczym. Projekt współpracy z uniwersytetem z USA, przejął ją PAN,

Janusz Kruk wraz z S. Millsauskasem rozpoczeli badania na tym stanowisku

-pozostałości po kilki osiedlach, osiedla kultury lubelsko-wołyńskiej przeplatane fazami KPL

-osiedla- umocnienia (rowy ziemne do 2,5, trójkątny przekrój, z ziemi usypany nasyp, na niej drewniana palisada) półziemianki, ziemianki, dolna część zagłębiona, dach w technice zrębowej, dwuspadowy, oparte o ziemię (brak dołów posłupowych)

-wielkość umożliwiała zastępowanie techniki zrębowej, długie drzewa wyznaczała długość domostwa

-brak wyraźnego selekcjonowania obiektów dodatkowych

Kultura lubelsko - wołyńska

Osiedla mniejsze (znane głownie z badań powierzchniowych)

-charakter wyspowy osadnictwa z osadą centralną długotrwałą, która potem opuszczano (pojawienie się osadnictwa KPL)

ludność ta mogła być agresywna, przejmując gospodarstwa

lub pokojowe => ładniejsza ceramika wypiera tą gorszą (zmiana stylistyki naczyń)

-obrządek brak informacji, musieli chować zmarłych poza osadami w grobach płaskich.

Kultura brzesko-kujawsko - kultura niżowa (Brześć Kujawski) geneza. 2 opozycyjna poglądy (Czerniak - klasyfikacja, Grygiel -odtworzenie życia codziennego) dwuaspektowe opracowanie, najlepsze

-1980 - Czerniak (doktorat) wprowadził pojęcie horyzontu późnowstęgowego do literatury

-schemat chronologiczny

-właczył do tego schematu materiały KCWK (faza II - materiały kłute, pojawienie się materiałów zaliczanych do grupy brzesko kujawskiej. U Leciejewiczowej => materiały samborzeckie, malickie), wykształcenie się klasycznej kultury B-K, procesy prowadzące do postwania KPL

Grygiel - obecność KCWK w strefie Niżu, kultura samodzielna geneza kultury brzesko-kujawskiej- podłoże lute z impulsami z południa, kultura ta mogła się rozwijać na całym niżu

-poziom rozwoju odpowiadający rozwiniętej kulturze lendzielksiej i lub wołyńskiej

-osady satelitarne -strefy wpływów przyporządkowane osadom centralnym

-2 centra - Brześć, rejon Osłonek (odległość 50 km) podobne do kujawski - okolice K?acot, Sicimy, Wschowa, Góra

osiedla obronne

-obszar północnej Wielkopolski rejon Szamotuł, Obornik

-obiekty przypominające rowy obronne- ciągłość ukladu osad centralnych i satelitarnych

-rowy, wały, palisady

-inna zabudowa, system zagrodowy => budowla mieszkalna, obiekty towarzyszące (gospodarcze) pracownie - rogowiarska, krzemieniarskie, obróbki skór, przetop miedzi (minimalny) miejsce wytwarzanie paciorka z muszelek, brak pracowni garncarskich

-naczynia wypalane na otwartych paleniskach

-domy trapezowate, pnie wpuszczone w rowy fundamentowe, umocnione warkoczykami z łyka, wylepiane gliną

-rząd słupów na których podpierały socha, …

-pod dachem palenisko

-wnętrze - puste, lub z piwniczką krytą deklem drewnianym

-brak wewnątrz ogniska

-wzdłuż budowli - rodzaj rowu (nie zawsze)

-wybierzyska gliny

-część z dołów - doły pogliniankowe, używane jako cmentarzyska

-zadaszone półziemianki, zadaszone półżerdziami

-obiekty z oświetleniem sztucznym - gliniane kaganki(?)

-przy chatach niewielki cmentarzyk (kilka grobów)

-groby pojedyncze

-jamowe szkieletowe na boku skurczone

-bogate wyposażenie - topór z poroża lub kamienny, ozdoby, ceramika

-ozdoby z kosci i kamieni

-ornament wycinany

-paciorki z muszli z przewierconym otworem, naszywane na taśme

-paski do sukni

-naszyjniki z paciorka, lub innych ozdób

-zawieszki z kości

-trochę metalu - środowisko polgarskie, spiralki z drutu, taśmy, zawieszki binoklowate

-pochówki „księżniczek”

-korzenie w obrządku Ressńskim (Czerniak)

-topory T-kształtne z kultury resseńskiej

w stanowiskach - jamy magazynowe, kształt gruszkowaty, wypełnione mokrym piaskiem

na tej warstwie układane kamienie, duża ilość muszli małych rzecznych, lub skorupy żółwi

-zadaszone, słup podtrzymujące dach (wewnątrz)

-„żywe spiżarnie”

np. na Polesiu małże jako pokarm dla świń

-gospodarka rolnicza

-hodowla bydła, świni, owcy, kozy

-rola, ranga chowu ciężka do określenia

-liczenie osobników - kilka szczątek po zwierzynie wśród szczątek brak typowej gospodarki jak i konsumcji mięsa

-szczątki organiczne mogły być wyrzucane poza osiedle

Ceramika, krzemieniarstwo - nie było tak dobre jak u ugrupowań południowo-wschodnich głownie narzuty lub krzemień czekoladowy

-krzemień - mało zróżnicowane, drapacze, skrobacze, odłuki retuszowane, wkładki sierpowe, narzędzie wielofunkcyjne, długo użytkowane

ceramika - horyzont późnowstęgowy (lendziel nie malowany)

-misy na pustej nóżce, wazowate

-wiele wariantów

technologia dość specyficzna - wg Czerniaka domieszka muszli??, Grygiel o tym nie pisał

ubóstwo ornamentu, głównie guzki (pod krawędzią) pojedyncze lub zwielokrotnione

-płaskie uchwyty pod krawędzia (zamiast uszek)

-wylewy karbowane

• w młodszych faza ornament reliefowy, nakłuwanie, karbowanie palcem, paznokciem (głównie sicińska - ornament reliefowy, pasmo 4 nakłuć podobnych do koniczynki)

• pusta zapełniona na zewnątrz wstęga

trwała dość długo ok. 3200 p.Ch

-trwała przez cały okres wczesnych faz KPL

-według niektórych degenerujące się społeczności brzesko-kujawskie, dla gospodarki brak odpowiednich warunków - zaczynają się przekształcać w KAK (M. Szmyt)

Kultura Jordanowska - Dony Śląsk (obszar przysudecki) obszar ukształtowania się KCWR

-zestawy grobowe

-ceramika nieornamentowana

-naczynia amforowate, dzbany, 2 duże taśmowate ucha

-ornament ryty z dołeczkami

-Jordanów - duża osada w Tomicach (osadnictwo wielokulturowe)

pojedyncze obiekty

-Jordanów - cmentarzysko, osada

Niemcy Czechy - brak monografii

-Czechy brak odróżnienia od kultury lendzielskiej

-na obiektach grobowych - metal pochodzenia polgarskiego lub z Rudaw Czeskich

-metalurgia nieco bogatsza

-drobne zawieszki typu Sztolhof, zwieszki płaskie

-elementy naszyjników

-groby - szkielety skurczone, na boku

-obecność tej kultury świadczy o intensywnym zasiedleniu poprzedzającym KPL

5.01.2010r.

KPL.

• materialny przejaw pewnego procesu/zjawiska.

Istnieją dwa poglądy na ten temat:

• proces związany z transformacją społeczności zbieracko-łowieckich. Przejście z ich gospodarki na gospodarkę neolityczną

• adaptacja społeczeństw społeczności późnowstęgowych wchodzą na niż na gleby bielicowe i muszą modyfikować swój styl życia sposób uprawy

Można powiedzieć, że oba te procesy się ze sobą łączą. Ale nie wiadomo jak to wyłożyć w języku archeologicznym. (widać to w materiale archeologicznym)

Teren KPL:

Holandia-Wołyń

Szwecja/Norwegia - Czechy Morawy

Kultura ta rozwija się w różny sposób. Regionalnie silnie różni się ale ma podobieństwa (są takie same rzeczy) więc nie można podzielić jej na inne mniejsze kultury. Np. puchar lejkowaty, flasza z kryzą (podobieństwa typ taki sam ale względem siebie się trochę różnią) siekiery są wszędzie takie same.

Te formy, typy ornamentu sami sobie to wymyślili - wcześniejsze kultury tego nie miały.

Formy naczyń mogą być naśladownictwem naczyń z rzeczy organicznych np. drewna, skóry(woreczki)

Kultura odporna na wpływy zewnętrzne a jak są to nie mamy tych wpływów wyjaśnionych, bo te kultury są słabo rozpoznane np. kultury megalityczne z Europy zachodniej

KPL - 1915. wyróżniona przez G.Kossina - na podstawie pucharu lejkowatego i flaszy z kryzą. Najpierw ją nazwał kulturą megalityczną (przez grobowce)

K. Jażdżewski => zajął się nią jako student i po studiach. Dostał stypendium dzięki czemu objechał muzea niemieckie i skandynawskie. W 1932r. opublikował pracę o pucharach lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej. Teraz wszystko co się piszęo KPL cytuje się tę książkę i poszerza się to co on napisał. [podzielił KPL na 5gr terytorialnych i ich granice wyznaczył chronologią oraz podstawowymi wyznacznikami.

Grupy które wyróżnił są wyróżnione na podstawie tych generalnych kryteriów a każda grupa dzieli się na mniejsze jednostki

Zasięg grup

Polska: 2 duże, kawałek 3

-grupa wschodnia - Niż Polski - trzon - nizina wielkopolsko-kujawska z poszerzeniem ku Berlinowi. Terytorium 4 grup - grupa chełmińska, grupa dolnośląska, grupa zachodnio pomorska, północno paroska???

-grupa południowo-wschodnia - Lessy Małopolski, Rzeszowskie

-kontynuacje na zachodniej Ukrainie

Poza Polską

-grupa północna - trzon - Dania, Szlezwik-Holsztyn + południowa Norwegia, Szwecja, cała Skania, Niż niemiecki (powinna być rozbita na mniejsze jednostki ale brak specjalistów)

-grupa zachodnia - Holandia i dolna Saksonia, Nadrenia

-grupa południowa - Niemcy środkowe, Czechy, strefa przyrudecka przy dolnej części naszego Śląska

(widać zmiany idące w tym samym kierunku co gdzie indziej ale są wyspowe, nie widać ciągłości, Grupy lokalne które się pojawiają, znikają - ale ciągle jest pucha lejkowaty)

Rzeka Łaba - ważna arteria komunikacyjna dla nich (Niemcy środkowe - Czechy np. grupa kultura michelsberska (kul. od jacwierza)

Wygląda na to, że każda grupa terytorialna ma inną genezę.

-grupa wschodnia (prawdopodobnie najstarsza) - Kujawy - 3600 p.ch

daty z Sarnowa, z Łącka stanowisko 6.

Geneza: w starszej literaturze i młodszej mówi się, że jej powstanie poprzez akulturację społeczeństw zbieracko-łowieckich pod wpływem osadników późnowstęgowych.

Problemy:

-podłoże mezolityczne - w obrębie Kujaw jest ono słabe więc nie wiadomo na mieli by wstęgowcy oddziaływać

-inne krzemieniarstwo brak powiązań z krzemieniarstwem mezolitycznym

-osadnictwo mezolityczne słabe ucieka od osadnictwa wstęgowego. Według Pukowki były to społeczności na granicy wymarcia więc jak wchodziły w inną kulturę

-co mogło skłonić społeczności zbieracko-łowieckie do przyjęcia innego stylu życia. Przeludnienie - nie, mało terenu - nie, fascynacja ideologiczna (religia) - może (każda czynność materialna razem z obrzędem) wydaję się, że mogli to przyjąć dla religii

ale KPL jest inny niż KCWR - mają w nosie wstęgowców

-inne garnki, inaczej chowają zmarłych

Rozwój grupy wschodniej:

-rozwój „rozwoju” ceramiki (system klasyfikacji zrobił A.Kośko)

technika ceramiki - szamotowa (Kujawy reszta terenu niekoniecznie)

stanowiska KPL rzadko jednofazowe

Dwa schematy chronologiczne

Kośko lub Wiślański/Jażdżewski

Kośko

Faza I => (faza wczesnopucharowa) - skromny ornament, dołki podkrawężne patykiem lub palcem dużo naczyń bez ornamentu (stanowiska 2 lub 3 )

Faza II => ornament stempelkowy - wykonane patyczkiem - podłużny skobelek, ornamenty przypominających pasmo ornamentów pod krawędzią - poziomo, ukośnie, grupy z pustą przestrzenią, karby na krawędzi naczynia (ornament na całym Niżu PL I Niemiec) [mało stan. Kujawy, wschód WLKP]

Faza III - (faza wiórecka Jażdżewskiego)

Faza IIIa => ornament stempelkowy (te co było + ornament zygzaka)

Ornament na brzuścu ale stosunkowo ubogi.

Faza IIIb => stare ornament + (stempelowy, zygzakowaty) ornament drabinkowy - ornamenty brzuścowe a pod koniec w stefie przykrawędnej - ulubiony ornament na naczyniach amforowych.

Naczynia z uchami a ucha zdobione

Faza IIIc => (późno wiórecka) kończy się wariant niżowy tej kultury. Bogato ornamentowana ceramika. Odciski sznura 2 dzielnego na wewnątrz i zewnątrz naczynia + te co były ornamenty.

W fazie II i III kultury KPL ze strefy niżu zaczęła ekspansje w kierunku południowo-wschodnim. W tym czasie pojawiła się grupa południowo-wschodnia. U końca IIIb - cześć ludzi z grupy południowo-wschodniej¹ wraca na niż i współegzystuje z tymi na niżu IIIc

1 inna stylistyka: guzki, listewki, ceramika błyszcząca, naczynia z uchami, kubki z uchami wychodzącymi poza krawędź

Faza IVa (faza lubońska) => krzyżują się elementy niżowe z południowymi

Pojawiają się naczynia super bogato ornamentowane - sznur 3 dzielny tylko w tej kulturze i w tym czasie, Wschodnia Wielkopolska, Kujawy, Pomorze środkowe.

Faza IVb => trudna do wyróżnienia

~elementy plastyczne, śladowo sznur 3 dzielny, ornament wilczych zębów, kubki arsalunata.

Faza V => (horyzont późnopucharowy)

Faza Va => ornament plastyczny, stylistyka sznurowa, brak elementów związanych ze stylistyką badeńką.

Faza Vb => faza/grupa radziejowska

Brak cech pucharowych a dużo badeńskich

Czebreszuk”

Zespoły epipucharowe tam gdzie nie ma fazy lubońskiej cz IV,V; jest coś co on nazywa epipucharowe. Na podstawie badań autostradowych.

Grupa wschodnia cdn

-gdy się rozwija na peryferiach są grupy zbieracko-łowieckie. Gdzie indziej zespoły subneolityczne. W strefie lepszych gleb niżowych - kultura brzesko-kujawska KPL + ta kultury koegzystują. Na poziomie fazy IIIb głeboki kryzys kultur wstęgowych coś złego w KPL. W obu przypadach te kultury decydują się na chów. Połączenie wysiłków tych kultur i na bazie tych wysiłków zaczyna kształtować się KAK.

A w Wielkopolsce (zaczyna tam powoli wchodzić KAK) tam niezależnie od tego nurtu następuje transformacja elementów KPL w KCsz. W ten sposób drogie dzieci następuje zanik KPL grupy wschodniej.

12.01.2009r.

KPL

Krzemienieniarstwo - klasyczna grupa wschodnia - stylistyka wiórecka - kiepskie, surowiec narzutowy, na początku krzemień czekoladowy (Góry Świętokrzyskie), Bifacjalne, Narzędzie jednorazowego użytku, istnieje rozbieżność między formą a funkcją narzędzia, są to narzędzia wielofunkcyjne.

Na zdecydowanej liczbie stanowisk wyrobów krzemiennych jest mniej niż ceramiki (grupa wschodnia) Prof. Wiślański - że niby używali narzędzi organicznych z kości (nie zachowują się więc nie można tej tezy udowodnić)

Kamieniarstwo - tak samo znane jak za Jażdżewskiego. Używa siekiej toporów XY, z guzikowatym obuchem, Nie znaleziono, żadnej pracowni. Surowce ogólnie dostępne. Jest ono średnio zaawansowane narzędzi proste.

Krzemieniarstwo młodszej fazy (lubońska) => nie wiemy nic. Krzemień Sarnowski. Materiały z fazy lubońskiej nie są opracowane. Opracowane stanowisko w Luboniu - jaskółcze chlebki - nie pozwala na zbyt dużo wariacji.

Osadnictwo; Obrządek pogrzebowy; Gospodarka / Przełom między fazą wiórecką a lubońską

Ok. 2060 p.n.e

Między fazą wiórecka a fazą lubońska nie ma powiązań genetycznych

Stanowiska wióreckie: (2 rodzaje stanowisk):

-duże stanowiska na powierzchni występował materiał pucharowy (uważa się, że mogą to być kilka razy osiedlone miejsca)

-są regiony gdzie takich osiedli nie ma ale są 1 fazowe osady. Obiekt mieszkalny + obiekty towarzyszące.

Osiedla ludzi ze sobą spokrewnionych. Nie było naczelnika osady. Zróżnicowanie społeczne w ramach KPL, zależne od decyzji danej grupy.

Rozplanowanie tych kilku małych obiektów/osad - są z tej samej fazy z podobnego czasu.

Zabudowa:

-stanowiska piaskowe - słabo zachowują się pozostałości domów

obiekty naziemne lub o naziemnej konstrukcji słupowej, plecionkowa, sumikowo-łatkowa konstrukcja

Mała niesymetryczne chaty

Obiekty towarzyszące - jamy gospodarcze.

Osadnictwo lubońskie:

-duże osiedla obronne, rowy, wały. Lokalizacja - tereny gliniaste.

Obiekty typu półziemiankowego z naziemną konstrukcją zrębową. Większa wziemne obiekty magazynowe (ziarno)

Tkactwo - powszechne (prawie w każdy obiekcie pozostałości po tkactwie)

Zachowują się makroszczątki, kości

Obrządek pogrzebowy:

Cmentarzyska płaskie, bądź bezkomorowe grobowce typu megalitycznego.

Cmentarzyska z Grobowce bezkomorowe + groby płaskie ograniczało się badaniami archeologicznymi do samego grobowca - tam gdzie grobowce bezkomorowe również groby płaskie.

Stanowiska tylko z grobami płaskimi.

Cmentarzyska z miejscami cmentarnymi => wyodrębnione przestrzennie przez utworzenie ramy z drobnych otoczaków. W ramach wydzielonej przestrzeni miano zdejmować fragment gleby i wypełnić to inną glebą. A tam potem zakładać groby płaskie.

Grobowce Bezkomorowe

-grobowce Kujawskie - Kujawy, wschodnia Wielkopolska - duże rozmiary powyżej 60m długości dochodzące do 100m.

Na lekko zniwelowanej przestrzeni stawiana jest obstawa ok. 100 kamieni - woły do sań - siła pociągowa. Kamienie wkopywany w płytki rowek a on wzmocniony kamieniami. Kształt trójkąta równoramiennego.

Wewnątrz tej przestrzeni znajdował się jeden grób w szerszej części. Płytka jama zmarły na wznak zakopany o przykryty brukiem kamiennym. Wyposażenie nie duże, flasze z kryzą

Część czołowa niektórych grobowców Kujawskich - konstrukcja drewniana o konstrukcji zrębowej lub sumikowo-łątkowej:

Czasem niewielkie palenisko, jama z naczyniem, kości zwierzęce.

Chata +grób - zasypane nasypem ziemnym. Czasem do tego używali ziemi bagiennej.

Wysokość nasypu - do 3m. Nie był zabezpieczany

Szerat - mieli kompleksy względem kultur wstęgowych ich domów, woleli kamień więc budowali groby (byli kiepskimi cieślami)

-inna tereny: grobowce bezkomorowe mniejsze - trapezowate, prostokątne poniżej 60m. Nasyp kamienno-ziemny. Warstwa bruków w jakimś miejscu. Jeden grób ale mogę też być 2. Znajdują się pochówki wtórne. Nawiązanie do obiektów zachodniej Europy


Geneza grobowców Kujawskich a innych nie ta sama

Do grobowców z terenów Francji

Groby płaskie: jamowe przykryte brukiem

Wszystkich zmarłych chowano tak samo tylko nie wszystkim budowano grobowiec.

Są tacy co mówią, że grobowce wcale nie były grobowcami

Grobowce budowane są w momencie gdy ta kultura krzepnie -faza wiórecka.

Obrządek w fazie lubońskiej => nie znane. Jedno stanowisko z Cedynia - cmentarzysko płaskie.

Grupa południowo - wschodnia

Geneza: nie jest jasna

1)hipoteza =>że po wykształceniu się grupy wschodniej w fazie II zaczęła się drobna ekspansja ludzi z niżu na tereny lessowe. Ludność kultury lubelsko-wołyńskiej zaczęła robić ceramikę jak KPL ale nic innego nie zmienił. Utrzymywała kontakty z terenami niżu. Zabierała elementy stylistyczne, z czasem zabierała inne - obrządek pogrzebowy.

2)hipoteza => mechanizm taki sam jak grupy wschodniej. Ludności późnowstegowe na tereny lessowe i wchodzą w tą inną strefę mieli zmodyfikować swój tryb życia i zmieniły styl ceramiki.

Rozpoznanie grupy południowo-wschodniej ogranicza się do obszarów lessowych

Występuje tam gdzie późnowstęgowcy.

Podobny układ osadniczy.

Duże osiedla obronne + satelity.

Ziemianki, półziemianki zabudowa zrębowa.

Bronocice zabudowa szeregowa + piętrowa - ponoć.

Zabudowa rozproszona bez zagród.

Zajmowali się rolnictwem i chowem

Materiał ruchomy:

-słabe rozpoznanie - ogrom materiału na stanowiskach

-materiał ceramiczny - tysiące kg

-żadne ze stanowisk nie zostało w 100% opracowane

Ćmielów, Bronocice, Gródek Nadbużny.

Schemat chronologiczne grupy południowo-wschodniej 4 region według Kruka

~faza wczesna (okres inicjalny) - 2 stanowiska Nowa Huta Mogiła, Turkowice koło Lublina. Formy słabo profilowane, słupki podkrawędne, lub stempelek

- faza klasyczna - charakteryzuje się występowaniem ceramiki zbliżonej do fazy wióreckiej, silnie wyprofilowane formy nawiązujące do kultury badeńskiej. Np. formy z uchami, dzbany, niewielkie kubeczki z uchem pond krawędzią, flasze z małym uszkiem.

Ornament: ornamentyka plastyczna: listewki różnego kształtu, pojawia się plastyka bardziej realistyczna, np. naczynia z uchami w kształcie głowy zwierzęcej.

Zdarza się ornamentyka wykonana techniką stempelkową, rzędy słupków i zygzaków. Ornamenty uboższy niż w grupie wschodniej.

Formy z ornamentem realistycznym np. wóz czterokołowy (Ćmielów, Bronocice), zwierzaczek, odwzorowanie piętrowego domostwa

Ornament wilczych zębów (z KB)

Z czasem ornamentyka reliefowa zanika.

Z czasem zanika stylistyka pucharowa a silny staje się bardziej badeńska.

Ludność grupy południowo-wschodniej zaczyna ulegać ludziom z południa (Małopolska zachodnia)

Rzeszowskie i Lubelskie => kultura trwa krótko. Pokazuje się tam KAK => ekspansja KAK na te tereny.

Krzemieniarstwo - dysponuje krzemieniem wołyńskim, świeciechowskim, pasiastym

Metody kopalniane. Krzemionki Opatowskie - szyby pionowe.

Kopalnie typu szybowego. Kilka metrów długości i szerokości. Schodzą po drabinach na dnie tunele do szybu. Eksploatowano kopalnie na kolanach. Bryły dość duże, występowały co jakiś czas. Niebezpieczne zajęcie. Drążona szyby wentylacyjne. Urobek wyciągany przy pomocy kołowrotów.

Na miejscu był wstępnie obrabianiu.

2 faza obróbki - na osiedlach np. stanowisko Ćmielów

Krzemień pasiasty - nadaję się do szlifowania - siekiery, narzędzia jednorazowego użytku. Te siekiery nie były przez nich używana. Rozprowadzali ja np. do KAK-u.

Krzemień świeciechowski=> długie wióry do 25 cm. Kopalnie szybowe. Są inaczej wyprofilowane. Są poziome-szyby.

Siekiery=> nie są idealnie wyszlifowane. Szlif przy samym ostrzu.

Z wiórów wykonywano noże => sierpce. Wiórowce 1 lub 2 boczne. W oprawkę drewnianą, kościaną.

Duże drapacze krążkowe.

Krzemień wołyński - kopalnie szybowe lub odkrywkowe.

Krzemień jurajski - Małopolska zachodnia.

Stanowiska jaskiniowe przy wychodniach tego krzemienia.

Krzemieniarstwo bardzo dobre. Związane z rolnictwem

Brak potwierdzeń

Obrządek pogrzebowy:

~nie ma jednej wizji chowania zmarłych

~każde cmentarzysko jest inne

-cmentarzyska płaskie i groby z nasypami

-jama wyłożona płytkami kamiennymi (wapień piaskowiec)

-jama prostokątna

-zmarły wyprostowany na wznak

-zasypana i bruk z płytek

-naczynie + narzędzie krzemienne

Pochówki w innej pozycji - skurczona lekko na boku np. w skrzyni zawinięty w materiał. Pochówki zbiorowe, antywampiryczne (bez głowy)

Groby z nasypami:

-obiekty naśladujące grobowce bezkomorowe z grupy wschodniej

-trapezowata obstawa z płytek wapiennych lub płytki + palisada drewniana, megaksylony obiekty tylko z drewna (palisady w rów fundamentowy) - miły mieć dach

część czołowa - coś a la przedsionek z tego do grobu

Obiekty w kształcie dwóch złączonych trójkątów z drewna z nasypem.

Rejon północny skrajów wysoczyzn południowej Polski

Obiekty drewniano-ziemno-kamienne

Występowały z cmentarzyskiem płaskim.

Słonowice - obiekty grobowe + przestrzenie kultowe

Nie są do końca dobadane.

Pochodzą z fazy klasycznej - chaos wierzeniowy w obrządku pogrzebowym. Nie wiadomo skąd mieli taki pomysły. Analogie dalekie. Obiekty z drewnem - wielka brytania

Jakość tych konstrukcji jest wysoko. Rozbudowana strefa wierzeniowa - bogata - inna tradycja, idea

Po tej fazie (klasycznej) na poziomie epipuchatowym - kończy się ta tradycja, nie wiadomo co robią ze zmarłymi.

Grupa północna:

KPL w strefie zachodniego Bałtyku.

Geneza:

• wiemy, że w strefie zachodniego Bałtyku od ujścia Odry w kierunku zachodnim w okresie 3500/ 3000 p. Chr. Działy się procesy związane ze skromnym przenikaniem treści KCWR, później elementy Reseńskie. Z obszarów duńskich kultura Ertrbolle- Ellerbek (okupowała strefy przybrzeżne) - geneza- Norwegia (przybyli za reniferami), osiedliły się w strefie przybrzeżnej- wyspecjalizowali się na rybołówstwo, polowanie na ssaki morskie, dłubanki, wiosła, żegluga między licznymi wysepkami, pozyskiwali ostrygi- ich podstawa utrzymania- charakterystyczne są dla nich śmietniska muszlowe, miliony skorup ostryg. Nie mieszkali w pobliżu tych śmietnisk. Ich osiedla znajdowały się u ujść rzek (zatoka z mierzeją) domostwa półziemiankowo słupowe, dach jednospadowy. Do zbocza fiordowej doliny. Osadnictwo rozprzestrzenia się wzdłuż morza Bałtyckiego, trzymają się linii brzegowej, od Danii. Większość terenów, które zasiedlali są niedostępne- w tej chwili są pod wodą. Polska np. Dąbki koło Darłowa.

Kontaktowali się ze społecznościami wstęgowymi. Zaznajomili się z wyrobem ceramiki, zaczęli ją produkować. Wywodzą się z tradycji miejscowej. Ceramika ostrodenna, nieornamentowana. Korzystali z ziarna i bydła ludności wstęgowej.

Pod wpływem czasu zmieniła się i przechodzi do wczesnej fazy KPL.

Teren dolnej Odry- miejsce inicjalne, oraz południowy obszar Szlezwiku- Holsztynu- kolebka grupy północnej.

19.01.2010r.

Grupa północna.

• najważniejsza jednostka w ramach tego szerokiego horyzontu.

• Wyróżnił: Kossina 1915r.

• Procesy związane z wykształceniem się tej grupy inne niż te w Polsce

• Akulturacja społeczności zbieracko- łowieckiej przez ludność neolityczną. Powiązania między KPL a mezolitem są bardzo widoczne. Łatwo jest wykazać skąd pochodzili. U podłoża leży Ertebolle- Ellerbek (ludność ta musiała być związana z wycinką lasów)

Makro i mikrolityczne krzemieniarstwo. Ciosaki (protosiekiery)- produkcja masowa.

Część ciosaków była wykorzystywana do wykonywania łodzi dłubanek. Dysponowali dobrym surowcem- pochodził z klifów nadmorskich.

Duże drapacze- drapacze podkrążkowe średnica 10-15 cm, narzędzia pochodne od drapacza- drapacze wklęsłe- wykonywane z wiórów (obróbka narzędzi drewnianych) tferpile- zbrojniki- wysokie trapezy- wykonywane z szerokich wiórów, łamanych i retuszowanych. Wszystkie narzędzia (bez drapaczy wnękowych) przeszły do KPL i były przez nich używane.

Powstanie KPL:

Miało charakter powolnej transformacji kultury Ertebolle- Ellerbek poprzez akulturacje dobrze to widać przy rowie .... (Szlezwik- Holsztyn) - znajduje się tam szereg stanowisk, które pokazują sposób włączania Ertebolle- Ellerbek do neolitu (wtajemniczanie). Stadiów jest kilkanaście- kiedyś mówiło się o 4 teraz mówi się, że jest ich więcej. Do wczesnego neolitu zalicza się: Rosenhof, siggeneben, satrup, fuchsberg.

Pewne kwestie stylistyczne są widoczne wcześniej niż gospodarcze.

Rolnictwo- siggeneben- ludność uprawiała rolnictwo półleśne. (pod drzewami próbowali uprawiać zborze) Korzystają nadal z naturalnych sposobów zdobywania pożywienia- nowinki są dodatkiem.

W rejonie, w którym dochodzi do transformacji ludność wstęgowa nie jest bezpośrednio reprezentowana. Na wielokulturowych stanowiskach znaleziono kilka skorup. Łaba- arteria rzeczna, którą mogli się tam dostać. Stanowisko Siggeneben- brak wstęgowców- w zepołach puchary lejkowate wczesnej fazy KPL z grupy wschodniej- społeczność KPL z obszarów Polski, która dotarła na zachód. Chronologicznie może się to zgadzać. 3300/3200 bc- pojawia się to tam. Jest to grupa młodsza od naszych.

Mamy mało informacji na temat Niemiec Wschodnich.

Rozwój stylistyczny grupy północnej i inne cechy:

Podział znany ze Skandynawii.

Dwa horyzonty: wczesny i środkowy neolit (Skandynawski).

Wczesny: w I i II:

-faza Ia- kultura Ertebolle- Ellerbek- faza rosenhof- naczynia okrągłodenne (od kultury resseńskiej), bez ornamentu, zbieracko- łowiecka.

-faza Ib- więcej inspiracji neolitycznych- próba udomowienia, jakaś uprawa, puchary typu wczesnego.

-faza Ic- satrup- Dolina Trawy- powyżej Lubeki. Stanowisko badane na niewielką skalę. Całość materiału niepublikowana. Inspiracje z kręgu resseńskiego- okrągłodenne, puchary lejkowate stopień rozchylenia szyjki niewielki. Inspiracja dla terenów Danii. Zasiedlanie neolitycznym wariantem Danii, Jutlandii. Pojawia się na tym obszarze szereg grup lokalnych i lokalnych ornamentów.

-faza II - fuchsberg- niepublikowane badania wykopaliskowe. Stanowiska osadowe. Charakterystyczne położenie- teren suchy i czasowo zalewany przez jeziora. Nie wiadomo czym się zajmowali. Ceramika- tzw. Pucharowy barok. Puchar lejkowaty i flasze z kryzą, misy, naczynia doniczkowate. Charakterystyczne dla tej fazy: bogaty ornament- zygzak pusty + dywanowy ornament pomiędzy (analogia- klasyczna kultura resseńska)

ceramika bogata. Ornament plastyczny.

Styl rozprzestrzenia się na innych terenach Skandynawskich. Duże osiedla obronne- zagadka- może inspiracja późnowstęgowa.

Stanowisko w Satrup- stanowisko na wyniosłym cyplu otoczonym dwiema rzekami. Cypel odcięty od reszty skomplikowanym systemem rowów i palisad. Czasem znajduje się otwarte paleniska. W rowach (mają ponad 2m głębokości i 2-2,5m długości) pełno materiału- spalenizna, ceramika, kości. Brak tam domów!! Musieli uprawiać zboże, hodować bydło i świnie. Obiekt o charakterze społeczno kultowym. Obrzędy, wiece- nie wiadomo. Ceramika nawiązuje do fazy satrup.

Osadnictwo:

• bytuje w tych samych terenach co Ertebolle- Ellerbek

• tereny nisko położone obok wody

• gospodarka równowagi- zbieractwo- łowiectwo- rybołówstwo+ czynności rolniczo- hodowlane

• część badaczy mówi, że istniały tam grupy które nie miały gospodarki rolniczo- hodowlanej

• neolit faza fuchsberg

• badania Szwabedisena- prawie nie publikowane

• Duńczycy niewiele wiadomo o osadnictwie- obiektów mieszkalnych brak. Nie wiemy jak oni mieszkali.

• Obiekty typu szałasowego

Obrządek pogrzebowy- nieuporządkowanie- grobowce bezkomorowe.

Obiekty z obstawą kamienną lub drewniano kamienną, nasypy prostokątne, trapezowate, okrągłe. Jeden pochówek w jamie z brukiem kamiennym. Pozycja wyprostowana na wznak.

Nie wiadomo kiedy pojawiły się pierwsze typowe grobowce bezkomorowe. J. Wierzbicki- faza satrup inni faza fuchsberg.

Środkowy neolit:

Zmiana kulturowa.

Rolnictwo i chów staje się powszechny i stabilizacja osadnicza.

Krzemieniarstwo- znika kultura Ertebolle- Ellerbek.

• siekiera o grubym obuchu prostokątna w przekroju

• nie wiemy jak wyglądało to krzemieniarstwo.

Kamieniarstwo:

• siekiery, topory kamienne- silny rozwój kamieniarstwa.

• Topory- charakteryzowały się przestronną symetrią, topory o podwójnym ostrzu (miniaturki tych toporów w glinie i bursztynie)

Osadnictwo:

Duże osiedla otwarte. Zabudowa ziemiankowa i półziemiankowa- zabudowa zrębowa, chaotyczna zabudowa.

Każde ze stanowisk osadowych ma inną ceramikę. Cztery stanowiska pochodzą z Langelandu (wyspa)

Zmiana

• zanika puchar lejkowaty jako podstawowe naczynie. Wchodzą misy oraz naczynia dwustożkowate, beczułkowate, zanika flasza z kryzą. Naczynia małokształtne- garnki faza MN V forma dominująca.

Ornament: w miarę upływu czasu ornament zanika.

MN I- dużo ornamentu, partie brzuśca

MN II- rozrzedzenie ornamentu

MN V- dołki palcowe podkrawędzią z listwą plastyczną lub bez.

Obrządek pogrzebowy:

• grobowce komorowe- wbudowane w obstawę kamienną nasypu- obstawa taka sama jak ta w bezkomorowym.

• Zdarza się, że w jednej obstawie jest więcej niż jedna komora. W komorach można chodzić w pozycji wyprostowanej.

Podział typologiczny grobowców megalitycznych jest skomplikowany:

1. dolmeny

2. dolmen rozwinięty

3. dolmen duży- pochówek zbiorowy

4. grobowiec korytarzowy

Różnica:

Dolmen - najprostsza konstrukcja- cztery głazy, dach. Stoi na nasypie, ściany nie są obsypane ziemią. Pochówek się nie zachowuje.

Pozostałe obiekty mają nasyp ziemny.

Dolmen rozwinięty- ściany zbudowane z większej ilości głazów/ kamieni, więcej niż 3 ściany. Z kamieniami nakrywającymi.

Dolmen duży- rozwinięcie dolmenu rozwiniętego. Więcej kamieni nakrywających. Komora kilka metrów długości. Suchy mur- płytki przekładane darnią, dno z płytkami kamiennymi. Dzielenie podłogi na kwatery.

Grobowce wielokrotnego użytku.

Grobowiec korytarzowy- obiekty typu dolmen rozwinięty lub duży z korytarzem. Korytarz mógł być dłuższy lub krótszy. Korytarz do dekoracji. Prowadził on do konkretnego kamienia, który dało się przesunąć.

Wnętrze- podłoga brukowana, suchy mur, obiekty wielokrotnego użytku. W ostatniej fazie korytarz również używano do pochówku.

Obiekty te były używane przez KAK, KCSZ i kultury wczesnobrązowe.

Stare kości były wyrzucane na zewnątrz.

Skandynawia- kolejność pojawiania się grobów- 1-4.

Rozprzestrzenia się to na tereny poza skandynawskie- faza fuchsberg.

Meklemburgia, Niż Niemiecki.

Teren środkowej Łaby- grupa baalberge- amfory typu baalberge i puchary. Ornament wyłącznie plastyczny lub nie- idzie nad górną Łabę.

Reszta terenu znaleziska luźne (bagienne lub jakaś jama)- tylko amfory baalberskie. Występują również na Rugii.

Społeczność baalberska zderza się z grupą północną KPL.

Efekty są różne- na poziomie MN I- MN III- zasiedlenie poważne tego terenu zespołami typu pucharowego. Każda z osad różna. Osiedla duże, wielofazowe z zabudową słupową. Razem z tymi ludźmi przenosi się obrządek pogrzebowy. Kopano samą komorę. Były to migracje z różnych miejsc. Przynosili ze sobą określony typ grobowca- chronologicznie neolit środkowy. Na jednym stanowisku mogą występować wszystkie grobowce.

Wykorzystywanie tych grobów np. KAK.

Zasięg oddziaływania gr. Północnej:

• gr. Łupawska: obrządek pogrzebowy też. Jeden grobowiec komorowy, jeden typu dolmenowego. Oddziałuje na nią grupa północna.

Tradycje grobów komorowych nie przeszły przez Odrę.

Bezkomorowych było dużo. Ziemia pyżycka- przed wojną setki teraz tylko 4.

Skandynawia, Jutlandia, Wyspy Duńskie- kultura grobów jednostkowych zastępuje KPL. Ludność pucharowa, groby kamienne, groby skrzynkowe. Transformacja łączy się z załamaniem gospodarczym- kultura pasterska.

KCSZ będzie się rozprzestrzeniała na tereny: Norwegii, Szwecji i zniszczy KPL.

Obszar kontynentalny: Meklemburgia, Szlezwik- Holsztyn. Likwidacja przez KAK (geneza- środkowa Polska)- ekspansja KAK.

Stylistyka KAK- faza wczesnowiórecka KPL. KAK przejmuje obiekty KPL.

Prahistoria ziem polskich- kultury leśne- przeczytać na egzamin.

36

---