Znaczenie factoringu w gospodarce rynkowej, Prace licencjackie, magisterskie, Magisterki


Instytut Zarządzania i Marketingu

Politechnika Białostocka

0x08 graphic

Znaczenie factoringu w gospodarce rynkowej

0x08 graphic

Białystok 2000

Spis treści

WStęp .................................................................................................................

Rozdział I - Geneza i istota factoringu...............................................

1.1. Historia factoringu .........................................................................................

1.1.1. Ekonomiczne przesłanki i funkcje factoringu .........................................

1.2. Istota factoringu ............................................................................................

1.2.1. Podmioty factoringu ..............................................................................

1.2.2. Przedmiot factoringu .............................................................................

1.3. Koszty factoringu ...........................................................................................

1.4. Korzyści płynące z factoringu w warunkach gospodarki rynkowej ................

Rozdział II - Formy factoringu i umowa factoringowa ...............

2.1. Rodzaje factoringu ........................................................................................

2.1.1. Factoring właściwy .................................................................................

2.1.2. Factoring niewłaściwy ............................................................................

2.1.3. Factoring mieszany ................................................................................

2.1.4. Szczególne formy factoringu ..................................................................

2.2. Umowa factoringowa .....................................................................................

2.2.1. Ogólne zasady dotyczące umowy factoringu .........................................

2.2.2. Szczegółowe warunki umowy factoringowej ..........................................

2.2.3. Klauzule factoringowe ............................................................................

2.2.4. Prawa i obowiązki stron umowy factoringu ............................................

2.3. Schemat obsługi factoringu ...........................................................................

2.3.1. Warunki stawiane factorantowi i dłużnikowi przy zawieraniu umowy

factoringu ...............................................................................................

Rozdział III - Miejsce factoringu w systemie prawa polskiego

i międzynarodowego ..........................................................

3.1. Charakter prawny umowy factoringu na tle innych umów .............................

3.2. Regulacje factoringu w systemie prawa polskiego ........................................

3.3. Factoring w prawie międzynarodowym .........................................................

3.4. Rynek usług factoringowych w Polsce ..........................................................

Zakończenie ....................................................................................................

Załączniki: .......................................................................................................

  1. Wzór wniosku o zawarcie umowy factoringu .............................................

  2. Wzór umowy o factoring właściwy .............................................................

  3. Wzór umowy o factoring niewłaściwy ........................................................

  4. Wzór umowy o świadczenie dodatkowych usług factoringowych ..............

Bibliografia ....................................................................................................

4

6

6

7

9

11

12

14

15

17

17

17

18

20

20

23

24

25

27

28

29

30

31

31

34

39

40

43

45

45

47

52

58

61

WSTĘP

Factoring jest w Polsce zjawiskiem nowym, mało znanym szerszemu ogółowi. Nieliczne artykuły w czasopismach i gazetach o tematyce gospodarczej przybliżają tę instytucję w sposób niewystarczający. Zazwyczaj ograniczają się one do przedstawienia podstawowych zasad działania factoringu, nie pogłębiając zagadnień szczegółowych, a przede wszystkim uregulowań prawnych tej umowy mających istotne znaczenie i często ogromny wpływ na praktykę.

Factoring jest formą finansowania krótkoterminowego. Na rynku polskich usług finansowych ta forma kredytowania działalności gospodarczej pojawiła się po wprowadzeniu gospodarki rynkowej. Z opinii zarówno przedsiębiorców, jak i instytucji finansowych wynika, że rzeczywiste zainteresowanie nim dopiero nastąpi. Dlatego też postanowiłam przybliżyć instytucję factoringu poruszając m.in. kwestie definicyjne, wskazując na relacje między uczestnikami factoringu; przedsiębiorcą, dłużnikiem i factorem, omawiając najważniejsze rodzaje factoringu oraz charakter prawny umowy factoringu.

Celem pracy jest nie tylko ukazanie znaczenia tej instytucji w gospodarce rynkowej lecz także przedstawienie factoringu jako narzędzia pozwalającego zachować płynność finansową przedsiębiorstw oraz pokazanie, na jakiej podstawie prawnej opiera się ta instytucja.

Niniejsza praca składa się z trzech rozdziałów i zakończenia. W pierwszym rozdziale poruszone zostały kwestie definicyjne oraz historia instytucji factoringu. Wyjaśnienie podstawowych pojęć związanych z factoringiem ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia zasad, według których funkcjonuje ta instytucja. Przedstawione zostały również ekonomiczne przesłanki rozwoju instytucji factoringu oraz potencjalne koszty i korzyści wynikające dla przedsiębiorstw decydujących się na tę formę kredytowania swojej działalności.

Kolejny rozdział poświecony został szczegółowemu omówieniu istoty umowy factoringowej i regułom, zgodnie z którymi jest ona zawierana. Lepszemu zrozumieniu zasad wyróżniania poszczególnych form umowy factoringu służą zamieszczone schematy.

Rozdział trzeci to próba umiejscowienia factoringu w systemie prawa polskiego i międzynarodowego oraz przedstawienie rynku usług factoringowych funkcjonującego obecnie w Polsce. Omawiając charakter prawny umowy factoringu, starałam się w dokładny sposób przedstawić podstawy prawne na jakich zawierana jest ta umowa. W tym celu zostały przytoczone konkretne przepisy kodeksu cywilnego, zgodnie z którymi umowa factoringowa może być stosowana w obrocie gospodarczym. Przedstawiony również został rynek usług factoringowych obecnie istniejący w Polsce poprzez porównanie ofert banków oraz instytucji factoringowych.

W warunkach gospodarki rynkowej niezmiernie ważnym problemem dla przedsiębiorstw jest zachowanie płynności finansowej. Factoring zaczyna odgrywać na tym polu coraz ważniejszą rolę. Sądzę, że praca ta w dostateczny sposób przybliża tę instytucję, która jest wciąż w Polsce mało rozpowszechniona, lecz widoczne są ogromne perspektywy jej rozwoju. Bardzo ważnym wydaje się być to, by przedsiębiorcy zdawali sobie sprawę z istnienia tej formy kredytowania przedsiębiorstwa. Pozwoli ona im na sprawniejsze funkcjonowanie prowadzonej firmy jak też na osiąganie znacznych profitów z tej działalności.

Praca oparta została na analizie literatury przedmiotu; zarówno publikacjach książkowych jak też artykułach w czasopismach o tematyce gospodarczej dostępnych w czytelniach Instytutu Zarządzania i Marketingu Politechniki Białostockiej, Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku oraz czytelni Biblioteki Wojewódzkiej w Białymstoku. Pomocne również okazały się wiadomości zaczerpnięte z internetu.

ROZDZIAŁ I

GENEZA I ISTOTA FACTORINGU

    1. HISTORIA FACTORINGU

Instytucja factoringu jest szeroko rozpowszechniona na świecie i rozwija się bardzo dynamicznie. Działalność factoringowa w Polsce dopiero się kształtuje, jednakże w Stanach Zjednoczonych oraz krajach Europy Zachodniej instytucja ta ma już ogromne tradycje.

Geneza instytucji factoringu nie została w literaturze ostatecznie wyjaśniona. „Factor” jako pośrednik znany już był Fenicjanom, Grekom i Rzymianom. Także w średniowieczu (XIV w.), a zwłaszcza w XVIII w. Anglicy wykorzystywali factorów jako pośredników w sprzedaży towarów do Anglii i z Anglii do Indii. Factorzy jako pośrednicy w wymianie towarowej, udzielali też pożyczek na dostawy towarów z Anglii. W obecnie występującym kształcie factoring powstał i rozwinął się w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku. Factorzy zajmowali się początkowo przyjmowaniem w komis towarów od innych sprzedawców. Dotyczyło to zwłaszcza wyrobów przemysłu tekstylnego. Początkowo zatem było pośredniczenie w zbywaniu cudzych towarów i dopiero w późniejszym czasie factorzy zajęli się udzielaniem kredytów dostawcom czy sprzedawcom towarów. W krajach Europy Zachodniej factoring pojawił się w latach 50. XX wieku i rozpowszechnił się niemal na wszystkie dziedziny produkcji, handlu i usług.W wielu państwach banki factoringowe i wyspecjalizowane spółki łączyły się w odpowiednie związki factoringowe, a te z kolei zaczęły zrzeszać się w międzynarodowych grupach factoringowych, np. International Factors Group, The Association of British Factors, Factor Chain International (3, s. 54). Międzynarodowe znaczenie powstałych organizacji factoringowych ciągle wzrasta, ponieważ mają duży wkład w kształtowanie podstawowych norm i zasad prawnych, dotyczących factoringu, w opracowywanie wzorów umów i zasad ich tworzenia oraz w szkolenia. W Polsce potrzeba stosowania instytucji factoringu pojawiła się po zmianie systemu gospodarczego i wprowadzeniu gospodarki rynkowej. Na gruncie polskiego prawa factoring jest instytucją nową, ukształtowaną w obrocie gospodarczym, ale nie uregulowaną przez ustawodawcę.

      1. EKONOMICZNE PRZESŁANKI I FUNKCJE FACTORINGU

Factoring rozpowszechnił się niemal we wszystkich dziedzinach działalności gospodarczej, szczególnie w przemyśle tekstylnym, metalowym i konsumpcyjnym. Przyczyn ekonomicznych tej sytuacji jest wiele, niemniej za najważniejszą uznaje się możliwość szybkiego uzyskania środków pieniężnych przez wierzycieli (sprzedawców-dostawców lub usługodawców). Skorzystanie z usług factora sprawia, że sprzedawca czy usługodawca może otrzymać należną mu kwotę (pomniejszoną o prowizję dla factora), zanim stanie się ona wymagalna. Przedsiębiorca unika również w ten sposób różnego rodzaju możliwych komplikacji związanych ze ściągalnością należności, a szczególnie z możliwym zwlekaniem przez dłużnika z zapłatą. Uzyskane wcześniej od faktora należności sprzedawca bądź usługodawca może zaangażować w dalszy obrót gospodarczy, co znakomicie zwiększa jego aktywa i rekompensuje wielkość prowizji, którą uiścił factorowi. Factoring jest korzystną formą zarządzania środkami finansowymi w przedsiębiorstwie. W warunkach gospodarki rynkowej, korzystanie z factoringu jest wskazane dla firmy szczególnie w przypadku, gdy:

- ma ona stałych odbiorców towarów i usług,

- chce zdyscyplinować dłużników do terminowego wywiązywania się z płatności,

- nie dysponuje odpowiednim zabezpieczeniem niezbędnym przy ubieganiu się o kredyt,

- ma nierównomiernie rozłożone w czasie zapotrzebowanie na środki pieniężne (okresowe),

- zależy jej na dokładnym planowaniu wpływów i wydatków,

-ponosi znaczące koszty administracyjne z tytułu udzielanych kredytów kupieckich,

- chce mieć szybki dostęp do środków pieniężnych.

Przesłanki te wskazują, że factoring jako sposób finansowania - wraz z rozwojem gospodarki rynkowej - będzie coraz popularniejszą formą wspomagania płynności finansowej przedsiębiorstw.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że factoring nie stanowi panaceum na wszystkie gospodarcze, a zwłaszcza finansowe, kłopoty przedsiębiorstwa. Korzystanie z factoringu powinno być zatem poprzedzone stosownym rachunkiem ekonomicznym, który pokaże, czy w danej sytuacji finansowej i ekonomicznej przedsiębiorstwa korzystne jest zawarcie umowy factoringowej, czy też taka umowa nie przyniosłaby większych korzyści(10, s. 18).

Przedsiębiorca decydując się na skorzystanie z instytucji factoringu, rezygnuje z pewnych funkcji, które zazwyczaj wykonuje jako zorganizowany podmiot gospodarczy. Funkcje te są przejmowane i udoskonalane przez factora, czyli podmiot wyspecjalizowany w danej dziedzinie. Z ekonomicznego i prawnego punktu widzenia, factoring spełnia więc trzy podstawowe funkcje:

Factoring przez cały czas swojego funkcjonowania bardzo intensywnie się rozwija, powstają coraz to nowe instytucje. Można z pewnością stwierdzić, iż w chwili obecnej factoring rozszerzył zakres swojego działania i obecnie objął:

Schemat 1

Funkcje factoringu i usługi z nimi związane

0x08 graphic

Źródło: Kreczmańska K., Faktoring w przedsiębiorstwie, 1997, Warszawa, s. 45

1.2. ISTOTA FACTORINGU

Factoring jest formą finansowania krótkoterminowego dla podmiotów udzielających tzw. kredytów kupieckich, czyli stosujących odroczone terminy płatności wobec swoich odbiorców. Dla zachowania płynności finansowej podmioty muszą uzyskać wydłużone terminy płatności od swoich dostawców, aby rotacja należności i zobowiązań utrzymywała się na stałym poziomie. Problem powstaje w sytuacji, gdy podmiot musi stosować kredyt kupiecki wobec swoich odbiorców, ale jednocześnie jego dostawca nie udziela mu takiego kredytu. Istota factoringu polega na sprzedaży wierzytelności za określoną cenę przez dostawców towarów lub usług na rzecz faktora (tj. banku lub innej wyspecjalizowanej jednostki finansowej). W zamian za wierzytelność podmiot gospodarczy uzyskuje kwotę pieniężną - odpowiadającą wierzytelności - pomniejszoną o prowizję. Podstawą prawną, na której opiera się przejście wierzytelności ze zbywcy na faktora jest cesja (art. 509-517 k.c.).

W następstwie zawarcia przez strony umowy factoringu powstaje między nimi stosunek prawny, który może być nazwany prawnym stosunkiem factoringu. W nauce przyjmuje się, iż do factoringu może być odnoszona koncepcja trójkątnego stosunku prawnego. Istotę factoringu można zatem przedstawić za pomocą następującego schematu;

Schemat 2

Factoring - postać ogólna

0x08 graphic

Źródło: Jańczyk M., Charakter prawny umowy factoringu, Prawo spółek, 1998 nr 2, s. 30

1.2.1. PODMIOTY FACTORINGU

Na tle factoringu występują trzy podmioty, a mianowicie: wierzyciel, którym w tym wypadku jest sprzedawca, usługodawca lub dostawca, factor czyli bank lub wyspecjalizowana firma factoringowa oraz dłużnik jako trzeci podmiot. Należałoby scharakteryzować pokrótce każdą ze stron występujących w stosunku factoringu.

Factorant

Factorantem jest podmiot zajmujący się zarobkowo sprzedażą, dostawą lub świadczeniem usług, a w stosunku factoringowym (czyli na skutek zawarcia umowy factoringu) staje się on klientem factora z tytułu świadczonych na jego rzecz przez factora usług. Na gruncie polskiego prawa factorantem może być podmiot gospodarczy (art. 2, ustawy z 23 grudnia 1988 r. - o działalności gospodarczej), czyli osoba prawna, osoba fizyczna oraz jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, podejmująca i prowadząca działalność wytwórczą, budowlaną, handlową i usługową w celach zarobkowych i na rachunek własny.

Z punktu widzenia praktyki, przedsiębiorca powinien zwracać szczególną uwagę na rodzaj wierzytelności będących przedmiotem umowy factoringu. Wierzytelności te powinny być związane z obrotem gospodarczym, pieniężne, bezsporne, najczęściej krótkoterminowe (z terminem płatności do 210 dni (7, s. 33)), mogą już istnieć lub dopiero powstać w przyszłości, mogą być wymagalne jak też niewymagalne. Należy podkreślić, że na factorancie jako wierzycielu spoczywa odpowiedzialność za istnienie wierzytelności. Przedsiębiorca powinien uprawdopodobnić istnienie wierzytelności za pomocą odpowiednich dokumentów: umowy (dostawy, sprzedaży, zlecenia), oświadczenia dłużnika, w którym potwierdza on swoje zobowiązanie lub faktury z potwierdzeniem odbioru.

Factor

Factor to wyspecjalizowany podmiot finansowy nabywający wierzytelności przysługujące factorantom (przedsiębiorcom) wobec ich dłużników (odbiorców towarów lub usług) oraz świadczący usługi na rzecz factoranta.

Factorem jest w praktyce najczęściej spółka factoringowa, bank lub osoba fizyczna zajmująca się działalnością factoringową. Pierwsze spółki factoringowe powstały w Stanach Zjednoczonych. Ich działalność polegała na nabywaniu wierzytelności od innych podmiotów, a także świadczeniu usług z zakresu bankowości polegających na udzielaniu dużych zaliczek. W tym zakresie instytucje factoringowe stały się konkurencyjne dla tradycyjnie funkcjonujących banków. Dlatego od 1947 r. także banki amerykańskie, takie jak: First National Bank z Bostonu i Trust Company of Georgia, utworzyły własne departamenty factoringowe. W latach 60. amerykańskie spółki factoringowe zaczęły uruchamiać swoje filie w Europie (5, s.30). Później factorzy zaczęli powoływać międzynarodowe organizacje factoringowe. Organizacje te nie tylko zrzeszają factorów, ale także biorą czynny udział w tworzeniu norm prawnych regulujących umowę factoringu oraz opracowują wzorcowe kontrakty factoringowe. Z ich inicjatywy w 1988 r. w Ottawie uchwalono konwencję o factoringu międzynarodowym.

W Polsce jako pierwszy działalność factoringową rozpoczął w Warszawie Bank Gospodarstwa Krajowego. Obecnie działalnością taką zajmuję się także inne banki.

Dłużnik

Umowa factoringu jest zawierana bez udziału nabywcy towarów lub usług od podmiotów sprzedających te towary lub świadczących usługi, jednakże na skutek przelewu wierzytelności z factoranta na factora staje się on (tzn. nabywca towarów lub usług) dłużnikiem factora. Jednocześnie podmiot ten jest klientem sprzedawcy, najczęściej stałym, powiązanym z nim umową sprzedaży, dostawy lub inną umową o świadczenie usług.

      1. PRZEDMIOT FACTORINGU

W ramach instytucji factoringu następuje przeniesienie wierzytelności z majątku podmiotu gospodarczego do majątku factora. Cesja wierzytelności to najbardziej charakterystyczna dla factoringu czynność będąca w swej istocie czynnością prawną (art. 509-517 k.c.). Przedmiotem przelewu mogą być jedynie wierzytelności przedsiębiorcy wynikające z zawartych przez niego umów sprzedaży, dostawy, oraz umowy o usługi - bez względu na charakter i przeznaczenie rzeczy (usług) objętych tymi stosunkami prawnymi. Przedmiotem factoringu czyni się wierzytelności krótkoterminowe o okresie płatności od 14 do 210 dni. W praktyce, co wynika z regulaminów bankowych, termin ten nie przekracza 120 dni (3, s. 54). Z punktu widzenia prawnego nie ma jednak żadnych przeciwwskazań do obejmowania factoringiem także wierzytelności o dłuższych terminach płatności.

Umowa factoringu poza cesją wierzytelności obejmuje wiele dodatkowych usług świadczonych przez factora na rzecz factoranta, np.:

Factor może również wykonywać usługi wobec nabywców towarów i usług (dłużników). Usługi te polegać mogą również na:

Na mocy Konwencji Ottawskiej, factor powinien zobowiązać się do świadczenia, oprócz wykupu wierzytelności, co najmniej dwóch z wyżej wymienionych usług dodatkowych na rzecz factoranta. Jest to istotne, ponieważ w przypadku braku świadczenia tych usług nie będzie można mówić o umowie factoringu, wówczas powinna być ona traktowana jako umowa cesji wierzytelności.

Nie wszystkie wierzytelności mogą być jednak przedmiotem factoringu. Musi ona charakteryzować się takimi cechami jak:

1.3. KOSZTY FACTORINGU

Podstawowym wynagrodzeniem, jakie ponosi przedsiębiorca na rzecz factora jest prowizja. Wynagrodzenie to może składać się z trzech elementów:

Obok opłaty prowizyjnej factor pobiera od przedsiębiorcy oprocentowanie związane z okresem finansowania. Oprocentowanie może być pobierane z góry, i wtedy ma postać dyskonta, albo z dołu. Wysokość oprocentowania zależy od długości okresu kredytowania, kwoty wierzytelności i wysokości stopy procentowej lub dyskontowej.

Istotną dla stron umowy factoringu jest informacja, że umowa ta jest zwolniona zarówno od podatku VAT, jak i od opłaty skarbowej. Co prawda, w świetle przepisów ustawy z 8 stycznia 1993 r. O podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym, obrót wierzytelnościami podlega opodatkowaniu podatkiem VAT, lecz na podstawie załącznika nr 2 do tej ustawy jest on zwolniony od tego podatku jako usługa z zakresu pośrednictwa finansowego. Natomiast, zgodnie z art. 3 ustawy z 31 stycznia 1989 roku o opłacie skarbowej, zwolnione są od tej opłaty umowy sprzedaży zawierane przez podatników podatku od towarów i usług oraz umowy sprzedaży zawierane przez podatników VAT w zakresie czynności zwolnionych od podatku.

1.4. KORZYŚCI PŁYNĄCE Z FACTORINGU W WARUNKACH

GOSPODARKI RYNKOWEJ

Podsumowując wyjaśnienie podstawowych pojęć związanych z factoringiem, należy wskazać na główne zalety tej instytucji, ze względu na które firmy wybierają właśnie tę formę finansowania. I tak factoring może przynieść firmie funkcjonującej w gospodarce wolnorynkowej wiele korzyści, np.:

Wymienione pozytywne efekty powinny wystąpić pod warunkiem, że firma (factorant):

ROZDZIAŁ II

FORMY FACTORINGU I UMOWA FACTORINGOWA

2.1. RODZAJE FACTORINGU

Praktyka gospodarcza wykształciła różne formy factoringu. Podstawowe z nich są związane z podziałem ryzyka wypłacalności dłużnika pomiędzy stronami umowy factoringowej. W zależności od tego, który z podmiotów: factor czy factorant ponosi odpowiedzialność w razie niewypłacalności dłużnika, wyróżnia się factoring właściwy (pełny), factoring niewłaściwy (niepełny) oraz factoring mieszany.

2.1.1. FACTORING WŁAŚCIWY

Przy factoringu właściwym (pełnym) ryzyko niewypłacalności ciąży na factorze. W takiej postaci factoringu, obok funkcji finansowania i funkcji usługowych, factor pełni także funkcje gwarancyjne (del credere). Funkcja ta umożliwia zabezpieczenie przedsiębiorcy, który sprzedał lub dostarczył towar albo spełnił określoną usługę - przed niewypłacalnością dłużnika, którym jest odbiorca towarów lub usług. Istota odpowiedzialności del credere sprowadza się do definitywnego, połączonego z przejęciem ryzyka wypłacalności dłużnika, przeniesienia określonej wierzytelności ze sprzedawcy (dostawcy) lub usługodawcy na factora (10, s. 34). Sumując więc, można powiedzieć, że factoring pełny daje przedsiębiorcy większe zabezpieczenie, gdyż niewypłacalność i inne kłopoty finansowe dłużnika nie mają wpływu na sytuację przedsiębiorcy.

Factoring pełny ma też pewne znaczenie psychologiczne, zwłaszcza gdy faktorem pozostaje bank. W obrocie gospodarczym wykształciło się bardzo niekorzystne przekonanie o braku odpowiedzialności za dokonywania płatności po terminie. Kosztowne i długotrwałe procedury, a także często brak odpowiedniego zaplecza personalnego sanuje bezkarność nierzetelnych dłużników, którzy w rzeczywistości wykazują dobrą sytuację finansową, natomiast dostawca często ponosi straty związane z utratą płynności finansowej. W tej sytuacji zastosowanie factoringu pełnego jest korzystne dla faktora (dłużnik wykazuje dobrą sytuację finansową i spłaca zobowiązania terminowo) i factoranta (zachowuje płynność finansową). Biorąc pod uwagę, że koszty factoringu wobec faktora ponosi factorant, któremu kwota wynikająca ze sprzedaży wierzytelności jest wypłacona z potrąceniem dyskonta, można w taki sposób ukształtować postanowienia umowy, że terminy płatności będą zróżnicowane, a wartość transakcji uzależniona od terminu zapłaty. W takim przypadku następuje "wkalkulowanie" kosztów factoringu w koszty transakcji; dłużnik ma możliwość decydowania o terminie płatności w trakcie trwania umowy, a factorant nie traci płynności finansowej. Taki stan wyjaśnia sytuację prawno-finansową pomiędzy kontrahentem i pozwala na wykształcenie jasnych form współpracy.

Wzajemne powiązania podmiotów factoringu właściwego obrazuje poniższy schemat;

Schemat 3

Factoring właściwy

0x08 graphic

Źródło: Felis P., Faktoring - krótkoterminowe finansowanie przedsiębiorstw, Bank i Kredyt, 1997 nr 11, s. 56

2.1.2. FACTORING NIEWŁAŚCIWY

Factoring niewłaściwy (niepełny) polega na tym, że ryzyko wypłacalności dłużnika nie obciąża factora, lecz factoranta. Factor, w momencie stwierdzenia niewypłacalności dłużnika, przenosi wierzytelność z powrotem na factoranta, a także może żądać zwrotu długu od factoranta, gdyż na mocy umowy factoringu wierzytelność została scedowana na factora. Niebezpieczeństwo dla przedsiębiorcy w factoringu niepełnym polega na tym, że w razie niemożności uzyskania zapłaty od dłużnika, factor może żądać od niego zwrotu dłużnej kwoty (prawo regresu). Korzyścią dla przedsiębiorcy z zawarcia umowy factoringu niepełnego jest natomiast mniejsza niż przy factoringu pełnym, kwota prowizji factora. Ta forma factoringu powinna w pierwszej kolejności znaleźć zastosowanie przy finansowaniu kredytów kupieckich udzielanych przez dostawcę dla godnych zaufania odbiorców, kiedy wydłużone terminy płatności wynikają ze specyfiki prowadzonej działalności. Factorant ponosi odpowiedzialność wobec factora i musi o tym pamiętać, wnioskując o udzielenie factoringu niepełnego, bowiem obciążają go skutki niespłacenia kwoty wierzytelności w terminie.

Schemat 4

0x08 graphic
Factoring niewłaściwy

0x08 graphic

Źródło: Felis P., Faktoring - krótkoterminowe finansowanie przedsiębiorstw, Bank i Kredyt, 1997 nr 11, s. 56

Należy zwrócić uwagę na to, że regułą przy zawieraniu umów factoringu jest przejmowanie odpowiedzialności za wypłacalność dłużnika przez factora. Dlatego, jeśli w umowie faktoringu nie zostanie wyraźnie wskazane, która ze stron umowy jest odpowiedzialna za wypłacalność dłużnika, ryzyko takie obciąża factora.

2.1.3. FACTORING MIESZANY

Factoring mieszany łączy w sobie cechy factoringu właściwego i niewłaściwego. Polega on na tym, że factor przejmuje ryzyko wypłacalności dłużnika tylko do określonej wysokości, i w razie wyższego zadłużenia, ryzyko kwoty wskazanej w umowie zostanie z powrotem przelane na factoranta. W umowie factoringu mieszanego może być również dla określonych dłużników wskazany limit wierzytelności, do którego factor wykupuje wierzytelności w trybie factoringu właściwego. Powyżej tego limitu zaczynają działać zasady factoringu niewłaściwego i razie niewypłacalności dłużnika odpowiedzialność spoczywa na factorancie.

2.1.4. SZCZEGÓLNE FORMY FACTORINGU

Zarówno w teorii, jak i w praktyce wyróżnia się także inne, szczególne formy factoringu właściwego i niewłaściwego. Ze względu na kwestię powiadomienia dłużnika o zmianie wierzyciela - z factoranta na factora - praktyka obrotu gospodarczego wykształciła następujące postaci factoringu:

Factoring otwarty polega na tym, że dłużnik zostaje niezwłocznie powiadomiony o dojściu do skutku umowy factoringowej. Taka forma factoringu zapewnia spełnienie świadczenia, tj. dokonania zapłaty do rąk factora, czyli zmniejsza ryzyko factora, że dłużnik spełni nienależne świadczenie factorantowi.

Factoring półotwarty przewiduje również powiadomienie dłużnika o zawarciu umowy factoringu, lecz dopiero w momencie wezwania do zapłaty. Inaczej niż przy factoringu otwartym, gdzie obowiązek powiadomienia dłużnika może dotyczyć albo obu stron umowy factoringowej, albo tylko jednej z nich, tutaj obowiązek ten zawsze spoczywa na factorze. Factoring półotwarty jako forma pośrednia między factoringiem w pełni jawnym a factoringiem tajnym, jest korzystny dla przedsiębiorcy, gdyż często zawarcie umowy factoringu w pełni jawnego może zostać potraktowane przez banki i klientów przedsiębiorcy jako oznaka słabości gospodarczej.

Przy factoringu tajnym nie ma w ogóle obowiązku notyfikacji o dojściu do skutku umowy factoringu. Ta postać factoringu rodzi ryzyko, że dłużnik będzie świadczył do rąk swego kontrahenta, chyba że od razu przy umowie dostawy, sprzedaży lub świadczenia usług pomiędzy sprzedawcą a odbiorcą (lub w fakturze) wskazane zostanie konto bankowe factora, na które ma być dokonana zapłata należnej kwoty. Natomiast w przypadku, gdy dłużnik będzie świadczył do rąk sprzedawcy (usługodawcy, dostawcy), może powstać konieczność ściągnięcia należności nie od dłużnika, lecz od cedenta, który otrzymał nienależne świadczenie. Factoring tajny ma bardzo ograniczone zastosowanie, a przy factoringu właściwym - zupełnie wyjątkowe.

Szczególną postacią factoringu jest również meta-factoring, w którym występuje jeszcze jeden podmiot - bank factoranta. Dostawca (sprzedawca, usługodawca) dokonuje przelewu wierzytelności do swojego banku. Z kolei, dopiero bank zawiera właściwą umowę factoringu z factorem i w ten sposób ryzyko wypłacalności dłużnika zostaje rozłożone na dwa podmioty: bank factoranta i factora.

Występowanie banku jako podmiotu pośredniczącego jest również przewidziane w kolejnym typie tej instytucji: factoringu powierniczym. Polega on na tym, że bank, którego klientem jest dany zbywca towarów lub usług, upoważnia firmę factoringową do świadczenia pewnych usług na rzecz zbywcy towarów lub usług oraz do ściągnięcia od odbiorcy tych towarów lub usług (dłużnika) oznaczonych wierzytelności. Sytuacja przedsiębiorcy jest tutaj korzystna - nie ma powiązań prawnych z factorem, gdyż stroną umowy factoringu jest jego bank.

Najbardziej odbiega od formy podstawowej factoring zmodyfikowany. W tym przypadku factor sprawuje tylko nadzór nad wykonywaniem pewnych czynności przez factoranta, gdyż factorant dokonuje samodzielnie wielu dodatkowych czynności, które w standardowych postaciach factoringu są świadczone przez factora. Dzięki istnieniu metod elektronicznego opracowywania danych, działalność factora ogranicza się tutaj do przejęcia wierzytelności przedsiębiorcy. Ze względu na to, że główne funkcje factora, przewidziane w umowie factoringu, koncentrują się tutaj na przejęciu wierzytelności od przedsiębiorcy, taka forma factoringu powinna być wybierana przez przedsiębiorców, którzy mają zapewniony dostęp do odpowiedniej bazy danych oraz posiadają wystarczające zaplecze techniczne (7, s. 34).

Kolejnym kryterium podziału factoringu jest termin otrzymywania zapłaty za sprzedaną wierzytelność, wyróżnia się tutaj: factoring przyśpieszony (zwany dyskontowym), zaliczkowy (collection factoring), oraz wymagalnościowy (6, s. 34).

W factoringu przyśpieszonym - factor dokonuje płatności na rzecz factoranta natychmiast po przedstawieniu faktur do wykupu.

Pośrednią formą jest factoring zaliczkowy - factor dokonuje płatności na rzecz factoranta w systemie zaliczek na poczet przyszłej zapłaty, a pełna kwota zostanie uiszczona dopiero w momencie rzeczywistej spłaty przez dłużnika. Factoring zaliczkowy jest korzystny dla factoranta, gdy chce on otrzymać środki pieniężne przed terminem płatności i zamienia w ten sposób wierzytelność na gotówkę. Można powiedzieć, że system zaliczkowania wierzytelności może być alternatywną formą finansowania działalności przedsiębiorstwa, a ponadto sprzyja przedsiębiorcy, ze względu na szybszy obieg pieniądza.

W factoringu wymagalnościowy factor płaci factorantowi należność w pełnej kwocie dopiero w terminie płatności dłużnika. Wydawać się może, że ta forma factoringu jest niekorzystna dla factoranta, gdyż otrzymuje on należną kwotę w tym samym terminie, w jakim otrzymałby ją od dłużnika. Jednakże w tym przypadku przedsiębiorca nie płaci factorowi odsetek za czas kredytowania, lecz jedynie prowizję. Factorantowi zależy tu na pomocy factora w ściąganiu należności i nie ma potrzeby, aby otrzymał ją przed terminem płatności.

W krajach zachodnich zaczyna rozwijać się kolejna forma factoringu, tzw. honorarium factoring. Factorantami są tu architekci, lekarze, notariusze i adwokaci. Factor wypłaca factorantowi zaliczkę i ściąga należność od dłużnika. Jest to zatem odmiana factoringu zaliczkowego.

Factoring często występuje z udziałem podmiotów eksportujących lub importujących, działających na terenie dwóch różnych krajów, dlatego też w praktyce międzynarodowej wykształciły się różne formy factoringu. Pierwszą z nich jest system dwóch factorów, polegający na tym, że eksporter przelewa wierzytelności na factora prowadzącego działalność w tym samym kraju, czyli factora eksportowego. Następnie factor eksportowy zawiera umowę factoringu z factorem importowym, czyli factorem działającym w kraju dłużnika - importera, a ten z kolei zawiera umowę factoringu z factorem importowym (zwanym również factorem - korespondentem).

Mniej skomplikowaną formą factoringu w obrocie międzynarodowym jest system prostego factoringu importowego, polegający na tym, że eksporter przelewa wierzytelność na factora działającego w kraju odbiorcy (importera). Analogicznie system prostego factoringu eksportowego sprowadza się do tego, że factor działa w kraju eksportera, a dłużnik - importer w innym kraju niż factor i factorant.

Schemat 5

Factoring międzynarodowy z udziałem dwóch współdziałających factorów

0x08 graphic

0x08 graphic

Źródło: Socha K., Factoring - nowa instytucja prawno-gospodarcza, Glosa, 1997 nr 5, s. 6

2.2. UMOWA FACTORINGOWA

Factoring jest procesem gospodarczym, sposobem dostarczania przedsiębiorstwom środków finansowych. Umowa factoringu stwarza ramy prawne dla tego procesu i jest podporządkowana jego celowi. Dopuszczalność zawierania umów factoringowych wynika z zasady swobody umów (art. 353 k.c.) zgodnie z którą „strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść i cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”. Dzięki wyrażonej tu zasadzie umowa factoringu może być w ogóle zawarta.

Umowę factoringu, w dużym uproszczeniu, można określić jako kontrakt między factorem a przedsiębiorcą, na mocy którego factor nabywa wierzytelności przysługujące przedsiębiorcy z tytułu dostarczenia towarów lub świadczenia usług. Takie uproszczenie mogłoby jednak często prowadzić do nieporozumień. Z pewnością nie można umowy factoringu klasyfikować jako pożyczki, komisu, pośrednictwa, zlecenia lub umowy o dzieło. W literaturze nie ma zgodności co do charakteru prawnego umowy factoringu. Problem ten zostanie jednak szerzej omówiony w następnym rozdziale.

Typowa umowa factoringowa obejmuje część podstawową, zawierającą warunki standardowe, oraz część zawierającą postanowienia szczegółowe. Zwłaszcza te ostatnie są przedmiotem pertraktacji stron, bowiem warunki standardowe są z reguły włączane do umowy na zasadzie przystąpienia do nich (lub nie) przez strony.

2.2.1. OGÓLNE ZASADY DOTYCZĄCE UMOWY FACTORINGU

2.2.2. Szczegółowe warunki umowy factoringu

Szczegółowe warunki umowy factoringu powinny precyzować następujące kwestie:

Umowa może być zawarta na czas określony lub czas nieokreślony. W przypadku zawarcia umowy na czas określony, w umowie musi być zaznaczone, o jak długi okres chodzi i jaka jest procedura jej przedłużania. Zwykle umowy factoringu są zawierane na czas nieokreślony lub na rok. Po roku, jeśli żadna ze stron nie zrezygnuje, umowa może być automatycznie przedłużona. Jest to forma wygodna zarówno dla factoranta, jak i dla factora. Umowa powinna też określać warunki jej wypowiedzenia przez którąś ze stron w trakcie jej obowiązywania.

W umowie należy zaznaczyć, czy factor będzie wykupywał 100% faktury i wypłacał jedynie zaliczki na poczet przyszłych spłat, czy też będzie wykupywał tylko część wierzytelności. W przypadku wykupu części wierzytelności, należy procentowo zaznaczyć jak duża będzie to część.

Należy ustalić wysokość oraz warunki zwalniania zablokowanych kwot.

Trzeba określić, czy opłaty będą pobierane z góry czy z dołu. Jeśli z góry, to będzie stosowana stopa dyskonta. Jeśli z dołu, to należy podać stopę procentową.

Factor ustala wysokość marży i prowizji, a także sposób ich naliczania oraz płatności. Wysokość prowizji przygotowawczej i marży może być podana kwotowo lub procentowo, licząc od wartości limitu przyznanego lub wartości wykupywanych wierzytelności. Powinna ona być ściśle związana z ryzykiem factora i ponoszonymi przez niego kosztami obsługi factoringu. Factor może ustalić minimalną roczną kwotę prowizji w przypadku pobierania jej procentowo od wartości poszczególnych wierzytelności i w ten sposób zabezpieczyć się na wypadek, gdyby prowizja pobrana nie pokryła kosztów poniesionych przez niego. Tak może być wówczas, gdy factorant przedstawia do wykupu wierzytelności o niewielkiej wartości.

Umowa factoringu powinna precyzować, jakie będzie maksymalne zaangażowanie factora w finansowanie factoranta. Ustalany limit może dotyczyć wszystkich dłużników lub tylko jednego. Istnieje również możliwość określania limitów zaangażowania dla poszczególnych dłużników w ramach limitu ogólnego.

W przypadku, gdy factor życzy sobie dodatkowych zabezpieczeń, to zapis o ich ustanowieniu również powinien znaleźć się w umowie. Należy podkreślić, że najlepszym zabezpieczeniem dla factora jest wypłacalność dłużnika i factoranta oraz sama wierzytelność. Z tym wiąże się wypłacalność dłużnika, na którym spoczywa obowiązek uregulowania należności. Jeśli factorem jest bank, w którym factorant lub dłużnik ma swój rachunek, to jest to forma zabezpieczenia factora. Dodatkowe zabezpieczenia mogą być przyjmowane, np. w postaci weksla dłużnika. Rzadko stosuje się inne zabezpieczenia, np. zabezpieczenia rzeczowe. Praktycznie tylko wówczas, gdy factor nie jest zainteresowany nawiązaniem współpracy z factorantem, któremu szczególnie na niej zależy. W takiej sytuacji, factorant może zaproponować dodatkowe zabezpieczenie i w ten sposób przekonać factora.

Factor powinien zobowiązać się do spełnienia przynajmniej dwóch z usług dodatkowych. Przede wszystkim powinno to być ściąganie i inkaso należności. Brak świadczenia przynajmniej dwóch usług dodatkowych może być przyczyną nieważności umowy factoringu.

Jeśli ma to być factoring niewłaściwy, należy zaznaczyć to w umowie. Inaczej zostanie on potraktowany jako factoring właściwy.

Należy określić, co będzie uznawało się za spłatę należności, kto będzie prowadzić w stosunku do dłużnika postępowanie upominawcze oraz kogo obciążą koszty ściągania wierzytelności, jeśli nie pokryje ich dłużnik w przypadku factoringu niepełnego (8, s. 72).

2.2.3. Klauzule factoringowe

W umowach factoringowych zawieranych w obrocie krajowym i międzynarodowym zamieszczone są niejednokrotnie pewne zastrzeżenia (klauzule), z których najważniejsze to klauzula wyłączności, eksportowa oraz del credere.

Istota odpowiedzialności del credere polega - w przypadku factora - na tym, że z momentem zawarcia umowy o factoring właściwy (pełny) odpowiada on także za to, że odbiorca towarów czy usług wykona ciążące na nim zobowiązania, tj. zapłaci za dostarczony towar lub wykonaną usługę. Do czasu zawarcia umowy factoringowej ryzyko to obciąża sprzedawcę i usługodawcę. W ten sposób factor zabezpiecza przedsiębiorcę, który sprzedał lub dostarczył określony towar odbiorcy lub spełnił określoną usługę, przed niewypłacalnością dłużnika (11, s. 258).

Klauzula wyłączności jest wyrazem założenia, że factorowi opłaca się (ma w tym interes prawny i ekonomiczny), aby przedsiębiorstwo zawierające z nim umowę uczyniło przedmiotem factoringu wszystkie wierzytelności i aby nie zawierało podobnych umów z innymi factorami. Zamieszczenie tego rodzaju klauzuli w umowie skutkuje także w stosunku do oddziałów, filii czy agencji prowadzonych przez przedsiębiorstwo, chyba że w umowie postanowiono inaczej. W razie, gdy kontrahent factora nie dotrzymuje pod tym względem postanowień umowy, może mu przysługiwać prawo do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym lub nawet odstąpienia od niej. Sankcje mogą być łagodniejsze, jeśli strony tak postanowią.

Klauzula eksportowa z kolei oznacza, że przedsiębiorca, będący eksporterem towarów i usług, ograniczy eksport bądź do niektórych (uzgodnionych z factorem) krajów lub będzie zawierał stosowne umowy tylko na niektóre, wyszczególnione w umowie towary lub usługi. Wiąże się to z reguły z ułatwieniem dla factora egzekucji przelanych na niego wierzytelności.

2.2.4. Prawa i obowiązki stron umowy factoringowej

Wykształcone w praktyce obrotu gospodarczego umowy factoringu mogą zawierać:

2.3. Schemat obsługi factoringu

Obsługa factoringu koncentruje się na trzech podstawowych etapach (9, s. 65):

  1. Etap wstępny przed podpisaniem umowy factoringu.

        1. Rozmowa wstępna z potencjalnym klientem.

        2. Poinformowanie klienta, jakie dokumenty powinien złożyć w instytucji factoringowej dotyczące jego i dłużnika, czyli dokumenty wymagane przez factora od factoranta i dłużnika.

        3. Ustalenie warunków, jakie musi spełnić factorant i dłużnik, aby doszło do podpisania umowy factoringu.

        4. Przygotowanie propozycji nawiązania współpracy.

  1. Umowa factoringu i przekazanie środków pieniężnych factorantowi.

        1. Omówienie ogólnych zasad dotyczących umowy factoringu.

        2. Kształtowanie warunków umowy factoringu: