URZĄDZANIE LASU-jego istotą jest przetwarzanie informacji o wielkości i strukturze zasobów leśnych;o rodzaju,wielkości i strukturze społecznego zapotrzebowania na funkcje lasu,o metodach rozwiązywania problemów cięcia i odnowienia lasu,na decyzje o tym ile,gdzie i kiedy i jak ciąć oraz ile,gdzie i jak odnawiać.Decyzje urządzeniowe to działalność regulacyjna,której celem jest zachowanie trwałości lasu,a zatem można powiedzieć,że służby urz.lasu zajmują się organizacją gospodarstwa leśnego.

URZĄDZANIE LASU(DYSCYPLINA NAUKOWA)

Opracowanie i doskonalenie metod urządzeniowych tj.metod inwentaryzacji i kontroli zasobów leśnych,waloryzacji lasu oraz regulacji tj.sterowania rozwojem lasu.Budowa modeli lasów

URZĄDZANIE(DZIAŁ PRAKTYCZNEGO LEŚNICTWA)

Pobieranie inf.o wielkości i strukturze zasobów leśnych,walorach lasu oraz społecznym zapotrzebowaniu na funkcje lasu.Przetwarzanie inf. Na decyzje urządzeniowe.

Funkcje lasu

A)Produkcyjne(gospodarcze)-surowiec drzewny i inne płody

-rozwiązuje dwa zasadnicze problemu,jest to decyzja o rozmiarze,miejscu, czasie i sposobie cięcia i odnawiania

*ile, gdzie,kiedy, jak ciąć

*ile,gdzie, kiedy, jak odnawiać

Cięcia-pobieranie plonu,uszczuplanie zasobów na zaspokojenie potrzeb oraz likwidację ognis chorobotwórczych. Kształtują strukturę lasu

B)Pozaprodukcyjne-a.ŚRODOWISKOTEÓRCZE(glebach.,krajobrazowe, wodoch.)b.SPOŁECZNE(turystyczne,rekreacyjne,kulturotwórcze,lecznicze,naukowe)

Określa się:

*zakres i sposoby ochrony zasobów leśnych(l.och,rerer.,PN)

*zakres i sposoby udostępniania lasów dla celów społecznych

Decyzje urządzeniowe

Jest to działalność regulacyjna,której celem jest zachowanie trwałości lasu, więc służby urządzania lasu zajmują się organizacją gospodarstwa leśnego.

Cechy gospodarstwa leśnego

-wielofunkcyjność

-wilekoobszarowość-zmienność przyrodnicza, regionalizacja, trudna inwentaryzacja, konieczny podział pow,mapy

-długookresowość rozwoju lasu-długptrwałosć produkcji, konieczność obserwacji i rejestracji zmian, dynamiki wzrostt, przyrostu

Cykl prac urządzeniowych

1.Zaprojektowanie podziału pow

2.Podział gospodarczy

3.Inwebtaryzacja zasobów leśnych

4.Waloryzacja lasu

5.Regulacja-określanie rozmiaru użytkowania rębnego

6.Planowanie

Podział gospodarczy, powierzchniowy

Podział gospodarczy-ma często przyrodniczy charakter,różniacy się sposobem zagospodarownia

Obręb-jednostka podziały gospo. Obejmująca obszar lasu o jednolitych warunkach ekonomicznych, przeznaczona do jednego calu gospodarowania tj. pełnienia pewnych, ustalonych funkcji produkcyjnych lub pozaprodukcyjnych

Gospodarstwo-obręb siedliskowy, jednostka podz. Gospodarczego wyróżniona w ramach obręby, jest to obszar lasu o jednolitych lub zbliżonych warunkach siedliska, jednolitość warunków lasotwórczych warunkuje osiąganie calu gospodarczego

Podział powierzchniowy jest głównie dla celów czysto orientacyjnych,administracyjnych, porządkowych.Funkcje podziału pow.-f. orientacji,f.komunikacyjne,f.ochronne(zwłaszcza przeciw wiatrom).Dla zagosp.przeręb-zręb. z Rb.częściową priorytetowa jest f.ochronna(d-st jedno.,jednogen.,niestabilne),dla przeręb.zrębow.spos zagosp.z Rb stopniową priorytetowa f.komunikacyjna(d-st wielopiętrowy,kilkugener.,wielogatunkowy,stabilny)dla przerębowego priorytetem jest funkcja komunikacyjna(d-st wielogen.,o strukturze przerębowej,d-st stabilny).

PODZIAŁ POWIERZCHNIOWY NA NIZINACH

*LINIE OSTĘPOWE(GOSPODARCZE)

Zapewniają ochronę,swobodny przepływ strumienia wiatru oraz umożliwienie wytwarzania się ścia ochronnych.Wschód-zachód-główny przepływ wiatru(stosujemy lekkie odchylenie na północ ze wzg.na odnowienie.Na szerokość lini ostępowych wpływa gat.drzewa,war.siedliskowe,względy komunikacyjne i ze wzg. przeciw pożarowe.

*LINIE ODDZIAŁOWE

Prostopadłe do ostępowych,szer ok.4m

KSZTAUT ODDZIAŁU-zależy od podziału powierzchniowego.Podział:

*SZTUCZNE-siatka prostokątów na mapie +łatwość +możliwość wykorzystania podziału na drogi +przejrzystość -nie wykorzystujemy luk,wolnych przerw,nat.lini podziału

*NATURALNE-wykorzystuje nat.linie podziału +wykorzystuje nat.luki -nieregularność

*KOMBINOWANY-wykorzystywanie sztucznego i nat.podziału

PODZIAŁ POWIERZCHNIOWY W GÓRACH(2 RODZAJE)

A)OPARTY NA SIECI DRÓG

W lasach zagosp.przeręb-zręb spos.zag. z Rb. Stop,oraz przerębowym spos.zag.(jednostki kontrolne 5-15ha pow).Jednostki muszą być jednorodne ekologicznie.Sieć dróg-ok.2,5 na 100ha.

B)WEDŁÓG POSTĘPOWEGO PRZEBIEGU CIĘĆ

Wykorzystuje się grzbiety,doliny.Wiatry w górach wieją dolinami,a linie ostępowe mają chronić przed wiatrem. Odległość między liniami to 200-700m.Powierazchnia oddziału to przeciętnie 30-40ha,jako linie oddziałowe wyk.się potoki II,III rzędu.

Inwentaryzacja.

Inwentaryzacja jest b. trudna, wynika to z :

-cech czysto dendrologicznych

-każde drzewo jest inne(wiek,gat.,warunki siedl.)

-wielkoobszarowość- musimy się posługiwać próba-nie możemy pomierzyć wszystkich drzew w wyniku czego zawsze popełniamy błąd

Klasyfikacja metod inwentaryzacji lasu

***KLASYCZNE METODY***

A)TAKSACJA WZROKOWA+POMIARY UZUPEŁNIAJĄCE(dla zręb.spos.zagosp.)

Dwa etapy:

1) Taksacja lasu:

podstawową jednostką ewi. i planowania jest drz-stan(wydzielenie, wyłączenie, pododdział).Zasadniczy cel to szacowanie zasobności z użyciem „Tabel zasobności”-norma.

-wyznaczenie granic wydzieleń drzewostanowych w ramach oddziałów,

-opis taksacyjny:-opis siedliska,-opis drz-stanu(cechy i wskaźniki taksacyjne),-wskaźniki gospodarcze

(opis taksacyjny sporządza się dla każdego wydzielenia a zawarte w nim informacje służą do opracowania Planu Urządzania lasu)

(stosowana też w przerb-zzreb. sp.zg.l.)

2.Pomiary uzupełniające:

-zapładnianie i pomiary powierzchni próbnych 0,1-1ha w wybranych dz-stanach( w miejscach uznanych przez taksatora za przeciętne dla wybranego drzewostany)wubór subiektywny

-w drz-stanach przeszłoręb. I rębnych pomiar wszystkich drzew

(w dz-stanach do 40 lat wybór pow. w systemienie stat.-mat.-subiektywnie, po wyżej 40 lat-objektywnie)

B)METODA KONTROLI GURNOUD-BIDLEYA(dla przerębowego sp.z.l)

Podstawową jednostką ewi. i plano. jest jednostka kontrolna

Wykorzystujemy met. Kontroli Gurnaud-Bidley'a

-okresowy pomiar pierśnic wszystkich drzew w jednostce kontrolnej powyżej progu pierśnicowania

-stałe taryfy miąższości

-okres kontrolny(5-10lat)

-rejestr skreśleń prowadzony na bieżąco przez gospodarza

Otrzymujemy:

V1-zapas na pocz.okresu kont.

V2-zapas na końcu ok. kont.

U1,2-okresowy ubytek drzew

D1,2-okresowy dorost drzew

Zv1,2-b.ok.prz.miąż.

Zv1,2=V2-V1+U1,2-D1,2

Wzorcem jest norma, krzywa Liocourt'a-Meyera

Zalety: możliwość systematycznej, okresowej kontroli zmian struktury, zapasu, przyr.Błąd tylko systematyczny.Wady:met. Pracochłonna,droga, konieczność prowadzenia rejestru skreśleń.

***STATYSTYCZNO-MATEMATYCZNE MET.***

A)CZASOWE POWIERZCHNIE PRÓBNE:

-stosowane w zrębowym i przreb-zreb. z rb. Cześciową sp.zg.l)

-RELASKOPOWE

V1ha=G1ha*Hl*F(gdy d-stan jednogat.)

Prace wstępne:

-projekt rozłożenia pow na obszarze lasu

-odwzorowanie projektu w terenie

-praca na każdej powierzchni

*pomiar kąta nachyleni terenu

*ustalenie lb drzew spełniających warunek relaskopu z podziałem na gat

d>2l*1/100*pierw.A

A=(100*sin.alfa/2)^2

A-stała rel ;alfa-kąt widzenia relaskopu

*sprawdzenie drzew wątpliwych

Gdy A=1 to d>2l*1/100

Gdy a=4 to d >4l*1/100

*pomiar H 2 drzew najbliższych środka pow próbnej-gat najczęstszego w próbie i po jednym z pozostałych gat

*dzrewa do pomiaru H muszą mieć co najmniej D1,3=7cm,ale nie musza speł war rel

Prace obliczeniowe

-obliczanie średniej lb drzew spełniających warunek rel. Każdego gat o nr „j”

Śr.kj=1/n*sum ki

-obliczanie G1ha=śrk*A

-obliczanie Hl, odczytanie z tabel F

-ob. zasobności V1ha gdy więcej nież jeden gat obliczanie udziału”UJ”oraz „C”-średnia wys. kształtu

-ob. błędu średniego oszacowania średniej zasobności WZÓR

*błąd obliczamy by wyznaczyć przedział ufności

-KOŁOWE O STAŁEJ POW. I ZMIENNEJ LB.DRZEW

-projekt projekt rozłożenia pow na obszarze lasu

-odwzorowanie projektu w terenie

-wielkość pow stała dla całej jednostki ewidencji(zależy od wieku(fazy rozmowju) od 0,01-0,05ha)

-pomiar nachylenie terenu(beta) oraz ustalenia promienia pow (R)-stosowane do wielkości pow i nachylenia terenu

-pomiar D1,3wsztstkich drzew w zasiegu ustalonego promienia

-pomiar H 2ch drzew najbliższych środka pow prób gat najliczniejszego na pow i po jednym z pozostałych gat

-obliczanie”G”każdego drzewa w ramach powierzchni

g=pi*r^2

-obliczanie śrG z serii powierzchni prób

g(śr)=1/n*sum gi

G1ha=1/p*g(śr)

∆G1ha=1/p* ∆g(śr)

∆ g(śr)=sg/pier.n

V1ha=G1ha*Hl*F

-obliczenia Hl, UJ,C,C^2,DeltaC^2 oraz błędu śr, oszacowania średniej zasobności wykonuje się wg WZÓR

*Gdy grunty nieleśne

1.z punktu S pomiar wszystkich drzew w zasięgu „r” na obszarze lasu

2.z pkt S1 w odległości 2xA od S

3.z pkt S1 w zasięgu „ r” pomiar drzew na obszarze lasu(zwierciadlane odwzorowanie wycinka powierzchni próbnej)

-KOŁOWE O STAŁEJ LB.DRZEW I ZMIENNEJ POW.

-projekt projekt rozłożenia pow na obszarze lasu

-odwzorowanie projektu w terenie i praca na każdej powierzchni

*pomiar kąta nachylenia terenu B-ta

*pomiar 6ciu drzew najbliższych pow próbnych

*pomiar długości(r) do drzewa najdalszego

*pomiar H 2ch drzew najbliższych środka pow próbnych,gatunku najliczniejszego w próbie i po 1nym z pozostałych gat

*obliczanie wielkości każdej powierzchni serii pow próbnych(pi),a następnie wartości średniej Pśr=1/n*sum pi

*obliczenie Każdego z 6ciu drzew z pow prób, a następnie Gśr z całej serii pow prób

g=pi*r^2

gśr=i/n*sum gi

G1ha= 1/pśr* gśr

∆pśr=So/pier n

∆gśr=Sg/pier n

V1ha= G1ha*HL*F

-obliczenia HL, UJ,C,C^2,DeltaC^2 oraz błędu śr, identyczny jak w relaskopowych pow, jak też na obliczenie błędu (∆V)oszacowania zasobności

B)STAŁE „KONTROLNE” POWIERZCHNIE PRÓBNE

Zastosowanie- przer-zrb sp.z.l z rb stop.; lasy chronione(PN,rezerwaty);lasy pod wpływem emisji przem

- projekt rozłożenia pow. próbnych na obszarze lasu

- odwzorowanie sieci pow. w terenie

- określanie wiel. Pow. próbnych - jednolita(stała) dla całej jed.ewidencyjnej (iwentaryzacyjnej) = (populacji) stałe „p” zmienna liczba drzew (N ) [0,01-0,05ha)

- trwałe oznaczenie środka pow. prób

- pomiar kąta nachylenia terenu Beta i ustalenie promieni pow. R i r

- pomiary na pow próbnych i zapis w odpowiednim raptularzu

* współ. Biegunowe (azymut alfa i odl. Od środ pow. l) każdego drzewa w zasięgu R (duże koło)

* pierśnice każdego drzewa na dużym kole

* wts. Każdego drzewa na małym kole ( w zasięgu r małego)

* inwentaryzacja podrostu, nalotu, podszytu i roślinności runa (forma typu lasu)

PRACE OBLICZENIOWE

- obliczanie taryfy miąższości

- Obliczenie sumy miąższości drzew (Vi) oraz liczby drzew (Ni) na każdej pow. próbnej nr. „l”

- obliczenie v śr. Z serii pow. próbnej

vśr.(p)= i/n*sum V1

-obliczenie

Vśr 1ha= 1/p* ośr.

∆V śr= Sv/pier n

- wyznaczanie przedziału dla Vrz w populacji

PO OKRESIE KONTROLNYM (t1dot2)

- kontrola drzew wg zapisu raptularzu z początku okresu t1

- obliczanie V1ha (t2) i ∆Vśr (t2)

- obliczanie miąższości okresowego dorostu

Dv= (t1t2) i miąższości okresowego ubytku Uv(t1t2)

-Wzór na bieżący okresowy przyrost miąższości

Zv(t1t2)= Vt2-Vt1+U(t1t2)-D(t1t2)

BADANIE DYNAMIKI PROCESÓW LASOTWÓRCZYCH:

* Dynamika to intensywność przebiegu zmian jakie następuja w kolejnych okresach rozwoju lasu. Badanie dynamiki to tworzenie i interpretacja SZEREGÓW CZASOWYCH, w których zmiennej zwykłej jaką jest czas przypisuje się wartości zmiennych losowych czyli określonych cech lasu

* Przedmiotem okresowej zmiany każdej cechy, a wiec Vt2-Vt1 ma charakter brabalistyczny błąd średni wyznaczający przedział ufności liczy się wg. Wzoru

∆( Vt2-Vt1)=Pier[S^2(vt1)-2*r*S(vt1)*S(Vt2)+S^2(Vt2)/n]

* Intensywnośc okresowych zmian można wyrazić także odpowiednim wskaźnikiem dynamiki

Wd/1rok=[(Vt2-Vt1)/Vt1]/T2-T1

*bieżący okresowy przyrost miąższości

Zv t1 t2= Vt2-Vt1+Ut1t2-Dt1t2 [m3]

MODELE LASU

* izomorficzne- wierne, idealne, odtworzenie przedmiotu postaci

* homomorficzne - za pomocą wybranych cech, postać ekosystemu w urządzaniu zapisuje się za pomocą tych cech

Model lasu - jest to zbiór wybranych cech lasu, odpowiednio zestawionych(sformalizowanych) w postaci: algorytmu, tabeli, diagramu jak i syntetycznych wskaźników.Umożliwiają przetwarzanie tych informacji DECYZJE

Modele l. wykorzystuje się do opracowania:

-prognoz-przewidywanie prawdopodobnego kierunku rozwoju alsu w perspektywie 20-30lat na podstawie informacji z przeszłości

-programów-wyznaczenie kierunku rozwoju zasobów leśnych na 10-letni okres gospodarczy

-planów-rocznych zadań gospodarczych

Wróżnia się:

1.Model teorii

*m. lasu normalnego(lasy jednowiekowe)*

model lasu deterministyczny, zakłada że dla utrzymania stałych użytków niezbędne są warunki:

Las jest układem zamkniętym, bez żadnych wpływów zewnętrznych otoczenia, stałe są warunki ekonomiczne i zapotrzebowanie na surowiec drzewny.

Aby móc pozyskać stały plon konieczne są:

-stała dł cyklu produkcyjnego(kolei rębności)

-równomierne rozmieszczenie d-stanów w kl wieku

-ostępowy porządek d-stanów w terenie

-normalna zasobność w kl wieku

-normalny etat

Model lasu zakłada, że każda założona uprawa w całości dojdzie do wieku rębności , a więc macież prawdopodobieństwa przejść d-stanów w kl wieku ma bardzo prostą postać

Wykorzystywany w praktyce w postaci „T.zas.i prz. D-st”(norma rozwoju d-stanów jednowiekowych i jednogatunkowych)

*m.l.różnowiekowego L-Meyera*

Jest to krzywa opisująca biologiczną prawidłowość śmierci(qi) i przeżycia drzewa(1-qi) w lesie różnowiekowym.Jest to krzywa stele malejąca postępu geometrycznego :f(d)=a*e^-a(d-b)

2.Modele empiryczne

*m. stanu

*m.rozwoju

Dokumentacja urządzeniowej inwentaryzacji

Dokumentacja obejmuje:

- mapy obrazujące wyniki inwentaryzacji

- opis podst jedn ewidencji i planowania

- zestawienia zbiorcze

Mapy

- gosp 1:5000

- gosp-przegl leśnictwa 1:10000

- przegl obrębów leśnych 1:20000; 1:25000

- sytuacyjna obszaru terytorialnego działania

Gospodarcze: ilustruje stan posiadania nadleśn, granice i powierzchnie działek ewidencyjnych, przebieg wydzieleń taksacyjnych szeregów sytuacyjnych

Przeglądowe: służa do wizualizacji przestrzennej gosp zagadnień tematycznych na tle oddz i pododdz oraz ważniejszych szczegółów sytuacji wewn (np. dróg utwardzonych)

Przeglądowe d-stanów: tematyczne opracowanie podkładu mapy przeglądowej, polegający za zakolorowaniu treśi wewn mapy ustalonymi kolorami, zgodnie ze wzorem, w tym:

- granic d-stanów nasiennych i rezerwatów

- poszczególnych d-stanów, wg przedziałów wiekowych i gat panujących

- oznaczenie konturów płazowin, hali i zrębów

Przeglądowa siedlisk: wniesienie na podkład mapy przeglądowej granic STL, glebowych powierzchni wzorcowych, cieków zbiorników wodnych; zakolorowanie tła naniesionych konturów

Sytuacyjna obszaru w granicach terytorialnego zasięgu nadleśn: sporządzona dla całego nadleśn w skali 1:50000;1:100000, na podkładzie odpowiedniej mapy Topor, stanowiąc samodzielny załącznik do planu UL lub jako podkład dla odpowiednich tematycznych map przeglądowych

Opisy podst jedn ewid i planowania:

- rejestr taksacyjny d-stanów (zrębowy i przeręb-zręb sp zagosp lasu z r. częściową)

- kart ewidencji jednostek kontrolnych (przer i przeręb-zręb sp zagops lasu z r. stopniową)

Zestawienia zbiorcze:

- syntetyczne opracowanie wyników inwentaryzacji łącznie dla całego obiektu

Rejestr powierzchniowy.

I. Grunty leśne.

- zalesione czyli drzewostany, plantacje topolowe, plantacje drzew szybkorosnących,

- niezalesione czyli szkółki leśne i zadrzewieniowe, plantacje choinkowe, nasienne i poletka łowieckie,

- niezalesione do odnowienia czyli zręby (pozbawione d-stanu w ciągu ostatnich 2 lat, klęski 5 lat), halizny (więcej jak 2 lata i klęski więcej jak 5 lat + uprawy i młodniki I kl wieku o zadrz <0,5) i płazowiny (porośnięte drzewami II kl wieku o zadrz do 0,3 włącznie; III kl wieku i wyższe o zadrz do 0,2 włącznie).

II. Grunty nieleśne.

- grunty zadrzewione,

- użytki rolne w tym grunty orne, sady, łąki i pastwiska,

- wody,

- użytki kopalne,

- tereny komunikacyjne w tym drogi i linie podziału powierzchniowego,

- tereny osiedlowe,

- tereny różne,

- nieużytki.

W/w układ jest zmienny na czas inwentaryzacji i ma znaczenie ekonomiczno-gospodarcze.

Zestawienie siedliskowych typów lasu (rejestr STL).

Na podstawie edafogramu określa się:

- podział obrębu na gospodarstwa,

- wyróżnia się sposoby zagospodarowania lasu,

- potencjalne możliwości siedliska,

- główny przedmiot hodowli GTD,

- docelowy skład gatunkowy,

- skład gatunkowy upraw.

Może być zestawiony w % lub powierzchniowo.

Rejestr wielkości i struktury zapasu produkcji.

W sposobach zrębowym i przerębowozrębowym z rębniami częściowymi nazywany jest tabelą klas wieku, dla rębni stopniowych jest karta ewidencyjna, w przerębowym jest to zbiorcze zestawienie w formie tabeli klas grubości. Jest zmienny podobnie jak rejestr powierzchniowy.

Powyższa tabela może służyć porównywaniu nadleśnictw ze względu na możliwości produkcyjne, powierzchnie odnowieniowe, uprawowe itp. bez względu na ich obszary. Na jej podstawie można analizować trwałość lasu. Wskazuje ona pewien rozkład drzewostanów w klasach wieku. Średnia zasobność mówi o tym, że dobre siedlisko lub stan gospodarstwa jest wysoko rozwinięty, albo oba czynniki razem się uzupełniają.

REGULACJA ROZMIARU UZYTKOWANIA

Trwały i zrównoważony rozwój lasów i leśnictwa oznacza:

Zarządz i użytk lasów i terenów leśnych w taki sposób i w takim tempie, które pozwalają zachować je jako odnawialne zasoby naturalne i nie uszczuplić ich w długim czasie, zachować ich różnorodność biologiczną, produktywność, zdolność do spełnienia teraz i w przyszłości odpowiednich ekologicznych, ekonomicznych i społecznych funkcji na lokalnym i krajowym, globalnym poziomie nie powodując przy tym szkód w innych ekosystemach.

Gosp leśna powinna być prowadzona wg zasad:

- powszechnej ochrony lasów

- trwałości utrzymania lasów i ciągłości ich użytkowania'

- powiększania zasobów leśnych

Drewno pobierane jest w ramach:

1. Cięć pielęgnacyjnych i sanitarnych (użytkowanie przedrębne)

2. Cięć rębnych związanych z pozyskaniem plonu (uzytkowanie rębne)

Plon- wielkość zapasu produkt, którego pozyskanie nie zakłóci trwałości lasu; jest ostatecznym celem gospodarczym

Etat użytkowania- wielkość plonu wyrażona w m³

Treścią regulacji są więc decyzje o tym, co jest plonem i jaka jest jego wielkość

Optymalizacja: wybór rozwiązania najkorzystniejszego z możliwych wariantów, wybór takiego etatu, który spowoduje najmniejsze odchylenie od pożądanego przebiegu procesu lasotwórczego, a więc wypadkowej 3 składowych: procesu odnowienia, przyrostu i ubywania

PS- proces starzenia

PW- proces wyrębu

Relacje procesu przeżywania i procesu ubywania w różnych sp zagosp:

1. Zrębowy sp zagosp lasu:

PS polega na tym, że wraz z upływem czasu (t) powierzchnie poszcz d-stanów systematycznie przechodzą do coraz wyższych kas wieku. Intensywność: w ciągu „m” lat ich wiek wzrasta o „m”:

I(PS)=+m

PW polega na wyrębie pewnych d-stanów z racji pozyskania plonów lub zdarzeń losowyh (np. pożary). Intensywność mierzy się średnią wieku:

I(PW)= -m ∑p_j*q_j

q_j = H_j(w)/H_j (wsp wyrębu)

H_j(w)- pow wyrębu dstanów w klasie wieku j

H_j - pow całej kl wieku j

Zmiana średniego wieku

Δt= I(PS)+I(PW), gdy

Δt<1 średnia wieku wzrasta

Δt>1 średnia wieku maleje

Δt=1 średni wiek się nie zmienia

Celem optymalizacji i rozmiaru użytkowania jest wybór etatu powodującego min zmianę śr wieku.

2. Przer- zręb sp zag lasu z r. częściową:

W procesie optymalizacji uwzględnia się:

- relacje I(PS) i I(PW) w kat B

- relacje kat A i kat B

3. Przer-zręb PS zag lasu z r. stopniową oraz przer sp zag lasu:

W procesie opt uwzględnia się relacje procesó dorostu, ubytku i przyrostu miąższości; a celem jest wybór etatu minimalizującego różnicę między intensywnością procesu przyrostu i ubytku drzew (użytkowania)

I SAMODZIELNY SYSTEM OPTYMALIZACJI

Etaty oblicza się i decyduje o wyborze etatu optymalnego (rozmiaru użytkowania do realizowania) podejmuje się dla gospodarstwa (obrębu)

Podstawą do obliczenia etatów stanowi tabela klas wieku gosp

Do optymalizacji wykorzystuje się 3 wyliczone dla gosp etaty:

- 2 etaty dojrzałości do: d-stanów rębnych i przeszłorębnych (EDI)

d-stanów bliskorębnych, rębnych i przeszłorębnych (EDII)

- etat zrównania średniego wieku

Etaty dojrzałości spełniają w tym systemie kryterium dojrzałości plonu.

Ez to kryterium trwałości lasu

Do obliczenia etatów dojrzałości należy:

- ustalić wiek rębności

- podzielić d-stany, gospodarstwa na przedrębne, bliskorębne, rębne i przeszłorębne

„s” - kl wieku na którą przypada wiek rębności (tr)

„k”- ostatnia kl wieku

Zasady podziału:

* tr mniejsze bądź równe 80 lat:

- przeszłorębne od s+1 do k

- rębne s

- bliskorębne s-1

- przedrębne 1 do s-1

* tr> 80 lat:

- przeszłorębne od s+1 do k

- rębne s-1 do s

- bliskorębne s-3 do s-2

- przedrębne 1 do s-3

ETAT PILNOŚCI I MOŻLIWOŚCI WYRĘBU (E_PM)

W met programowania produkcji i rozwoju zasobów drzewnych w zrębowym sp zagosp lasu

Podstawę do obliczenia (E_PM) stanowi dwucechowa tabela klas wieku porządkująca wszystkie d-stany w gospodarstwie ze względu na cechę rębności (Cr) i cechę położenia (Cp)

(E_PM) to wybranie z dwucechowej tabeli klas wieku tych d-stanów, które spełniają kryteria tych 2 cech, a więc są dojrzałe, a ich usunięcie nie zagrozi tym d-stanom, które pozostaną.

(E_PM):

- w wymiarze powierzchniowym ha/ha/10 lat

- w wymiarze miąższościowym m3/ha/10 lat

METODA PROGRAMOWANIA PRODUKCJI I ROZWOJU ZASOBÓW DRZEWNYCH W ZRĘBOWYM SP ZAG LASU

1.Podstawą programowania stanowią wsp q_j(PM) w klasach wieku oraz E_PM obliczone dla różnych wieków rębności

2.Optymalny kierunek rozwoju w najbliższym okresie 10-letnim (R_OPT) zależy od zmiany średniego wieku jaką spowodowały etaty E_PM wyliczone dla różnych wieków rębności

Zakłada się, że R_OPT to taki etat, który spowoduje minimalną zmianę średniego wieku w stosunku do empirycznej normy śr wieku (obecnie 58 lat).

REGULACJA ROZMIARU UŻYTKOWANIA RĘBNEGO W GOSPODARSTWACH PRZER-ZRĘB SP ZAGOSP LASU Z R. CZĘŚCIOWĄ

Postać gosp jest bardziej złożona niż w gosp zrębowym. Składa się z kat:

KAT A- d-stany 2-gener w okresie odnowienia

KAT B- d-stany 1-gener (poza okresem odnowienia)

Bardziej skomplikowana postać sprawia, że regulacja jest trudniejsza. Regulacja to wybór takich metod działania, które zapewnią pożądany kierunek rozwoju lasu- zapewnią trwałość lasu i umożliwią pozyskanie plonu. Polega na wyborze etatu optymalnego, który wyraża równość procesu starzenia i procesu wyrębu.

Etat jest obliczany wg procentu przyrostu w wymiarze:

- powierzchniowym ha/ha i 10 lat

- miąższościowym m3/ha i 10 lat

Aby obliczyć etat wg % przyrostu:

- wybrać etat optymalny dla d-stanów KAT B (obliczyć 2 etaty dojrz i etat średn wieku, dalej wybrać E _OPT.B w wym miąższośc.)

- obliczyć % przyr dla d-stanów KAT A i z (B do A), czyli te, które w wyniku realizacji E _OPT.B przejdą z KAT B do A

ETAT WG % PRZYR

1.W wym pow oznacza przeciętną pow manipulacyjną na 1 ha, na której w obu kat A i B należy prowadzić r. częściową

2.W wym miąższ oznacza taką intensywność cięć w ciągu 10 lat, która zapewnić ma utrzymanie zapasu na takim samym poziomie pod warunkiem, że pow kat A pozostaje taka sama; a to oznacza, że tyle d-stanów z kat B przejdzie do A, ile z A do B

Etat wg % przyr zapewnia minimalizację różnicy między procesem starzenia a procesem wyrębu; stanowi więc kryterium trwałości lasu.

SYSTEM OPTYMALIZACJI ROZMIARU UŻYTKOWANIA W PRZER-ZRĘB SP ZAGOSP LASU Z R.CZĘŚCIOWĄ

Etat opt wybiera się podobnie jak w zręb sp zagosp.

W systemie optymalizacyjnym wykorzystuje się:

-etat wg % przyr E (A+B)v

-2 etaty dojrz zmodyfikowane, czyli uwzględniające d-stany z kat A

ETAT OPTYMALNY- to etat z przedziału zmodyfikowanych etatów EDI i EDII, którego bezwzględna wartość róznicy pomiędzy etatem wg % przyr a tym właśnie etatem jest min.

II SAMODZIELNY SYSTEM OPTYMALIZACJI UŻYTKOWANIA RĘBNEGO Z PRZER-ZRĘB SP ZAGOSP Z R. CZĘŚCIOWĄ

W tym systemie wykorzystuje się 2 etaty:

1. wg % przyr

2.wg długości okresu uprzątania (ts) i okresu odnowienia (to)

Etat opt to mniejszy z tych etatów

E_OPT(v)= min [E_(A+B)v,E_(ts,to)]

Decyzja o długości ts I to należy do hodowli lasu i zależy od gat. Na ogół ts_(min)=To_(min)-10. dla Jd to=30, ts= 20; dla Św to= 20, ts= 10.

W obydwu systemach optymalizacyjnych uwzględnia się 3 różne kryteria regulacji użytkowania rębnego:

1. definicję plonu i wiek dojrzałości rębnej w etatach dojrz zmodyfikowanych oraz etacie wg % przyrostu

2. zasadę trwałości poprzez optymalizację etatu ze względu na etat wg % przyrostu

3. wymogi hodowlane związane z dł okresu odnowienia i okresu uprzątania.

REGULACJA ROZMIARU UŻYTKOWANIA W GOSPODARSTAW PRZER-ZRĘB SP ZAGOP LASU Z R.STOPNIOWĄ

Gospodarstwo składa się z jedn kontrolnych (oddziałów), z których każda w wyniku stosowania r.stopn z długim okresem odnowienia może dzielić się na części różniące się fazą rozwojową d-stanu:

- f inicjalna (i)

- f optymalna (o)

- f terminalna (t)

- f przedplonowi (p)

Do inwentaryzacji lasu stosuje się w tym przypadku statystyczno- matematyczny system inwentaryzacji i kontroli lasu. Można dzięki temu obliczyć przyrost bieżący miąższ.

zv=Vz-V₁+U _1,2-D _1,2 [m3]

wyliczony przyrost jest podstawowym kryterium regulacji rozmiaru użytkowania.

ETAT liczy się tylko w wym miąższ łącznie dla użytkowania rębnego i przedrębnego.

Ev=zv_(o)*r_(o)*P_(o)+zv_(r)*r_(T)*P_(T)+zv_(P)*r_(P)*P_(P) [m3/ha/rok]

Zv- przyrost miąższ

r- wsp intensywności użytkowania

P- frakcja powierzchniowa fazy rozwoju

TYPY ROZKŁADU D1,3 LASÓW O ZRÓŻNICOWANEJ STRUKT WIEKU

Typ A - rozkład Liocourta-Meyera, optymalny;

Typ B - rozkład Persona, przewaga drzew cienkich;

Typ C - rozkład Normalny, bardziej spłaszczony i długi, drzewa różnego wieku wykazują podobne wymiary;

Typ D - rozkład Persona, przewaga drzew grubych.

REGULACJA ROZMIARU UŻYTKOWANIA W GOSPODARSTWIE PRZERĘBOWEGO SP ZAGOSP LASU

Struktura lasu różnowiekowa. Podst jednostka ewidencji i planowania to jedn kontrolna. Inwentaryzacja klasyczna, met kontroli Gurnaud-Bidleya lub statystyczno-matematyczny system inwentaryzacji kontroli (stałe powierzchnie próbne)

Przyrost miąższ

Zv=V₂-V₁+U_1,2-D_1,2

Wyniki inwentaryzacji zestawione są w tabeli klas grubości, to jest tabeli przedstawiającej rozkład liczby drzew i miąższ wg klas grubości.

TYPY ROZKŁADU D1,3 LASU PRZERĘBOWEGO

1. klasyczny typ rozkładu wg krzywej Liocourta- Mayera (optymalny)

W gospodarstwie mogą wystąpić okresowo inne typy rozkładu

2. stadium początkowe i przyszłościowe

3. stadium przejściowe i starzejące

W gospodarstwach przerębowego sp zagospodarowania jedynym kryterium regulacji jest przyrost miąższ, a zatem:

Ev=z_v [m3/ha/rok]

Etat oblicza się tylko w wymiarze miąższ, bo cięcia w rębni przerębowej, czy ciągłej pielęgnacyjnej prowadzi się na całym obszarze jednostki kontrolnej.

Regulacja rozmiaru użytkowania przdrębnego z cieć pielęgnacyjnych i cieć przygodnych

W gospodarstwach zrębowych i przerębowych-zrębowych z rebnią cześciową wys. wyraźny podział cięć na dwie oddzielne kategorie:

- użytkowanie rębe - pobieranie plonu- odnowienie

- urzutowanie przedrębne:

* ciecia pielęgnacyjne trzebierze, maja na celu pielęgnucje leśnego zapasu produkcyjnego. Intensywność tych cięć ustala leśnik

* cięcia sanitarne(przygodne) - usuwa się drzewo chore i zamierające uprząta posusz. Intensywność tych cieć uzależniony od zdrowotności i stanu sanitarnego lasu

Granica między użytkowaniem rebnym i przed rebnym zależy od przyjętego wieku rebności (tabela klas wieku).

Problem regulacji użytkowania przedrębnego jest niezwykle trudny z uwagi na równoczesne występowanie potrzeb pielęgnacyjnych oraz potrzeb sanitarnych.

Określenie potrzeb pielęgnacyjnych zależy od metody trzebieży oraz od punktu widzenia hodowcy, znane są również formuły regulowania tej intensywności.

Sprawą trudniejszą jest oszacowanie intensywności spodziewanych i koniecznych cięć sanitarnych, problem sprowadza się do tego jak wyregulować rozmiar tych cięć łacznie, bowiem ten rozmiaz właśnie w człości podlega pewnym ograniczeniom. Jest to szczególnie wążne i trudne w tedy gy zdrowotny i sanitarny stan lasu jest niezadowalający

*a>b to c>0

*a=b to c=0

a<b to c<0

a-wektor przyrostu

b-wektor cięcia

c-wektor zmiany

W urzadzaniu lasu jedynemym kryterium użytkowania przedrębnego jest przyrost miąższości

O<R_UP<Zv

R_UP-rozmiar użytkowania przedrąbego

Zv- przyrost miąższośći

R_UP=Zv*i_UP

I_UP - intensywność użytkowania przedrębnego

A_k=Zv*(1- i_UP)

A_k - akumulacja

R_UP dla gospodarstwa jest sumą oszacowań dla wydzieleń, ewentualnie klas wieku

Cięcia pielęgnacyje wykonuje się na całym obszarze wydzielenia o wielkości i_UP decyduje leśnik. W lasach zdrowych można przyjąć i_UP wg Rutkowskiego.

Wg. Nowej inst. Użytkowania lasu rozmiar użytkowania przedrębnego określa się pow. wydzieleń przeznaczonych do cięć przedrębnych. Rozmiar miąższościowy podaje się w odniesienu do całego gospodarstwa. Jako górną granice możliwości pozyskania.

METODY OKREŚLANIA RZECZYWISTEGO BIEŻĄCEGO PRZYROSTU MIŻSZOŚCI

1. Wykorzystanie tabel zasobności i przyrostów drzewostanów oraz wzoru Zabielskiego

Zv_n.bież=Zv _n.przec*k

Zv _n.przec= Vśr. Ha/t śr

k= Zv_n.bież(tab)/ Zv _n.przec(tab)*Wz

- wróz Gerhardta

Zv_n.bież(tab)*Wz * (2*Wz) JD ŚW BK

Zv_n.bież=

Zv_n.bież(tab)*Wz *(1,7 - 0,7*Wz) SO DB

2. Statystyczne metody szacowania przyrostu

- na czasowych opw. Próbnych - nawierty drzew i obliczenie procentu przyrostu

- na stałych pow. kontrolnych - metoda kontroli

Zv_n.bież=Ut2-Ut1+Ut1t2-Dt1t2

Główne decyzje urządzeniowe Plany gospodarcze Decyzje:

1.podział obrębu na gospodarstwa

2.sposób zagospodarowania lasu

-a więc cele i metody ich realizowania

-ustalenie docelowych składów gatunkowych

3.rozmiar uzytkowania(etat przyjęty do realizacji)

Do podejmowania decyzji urządzeniowych wykorzystuje się wyniki inwentaryzacji :

-mapy urządzeniowe

-rejestr powierzchniowy

-rejestr taksacyjny zwany opisem taksacyjnym (w zrębowym i przer.zrębowym z r.częściową sp.zagosp.lasu

-karty ewidencyjne jednostek kontrolnych(przerębowy i przerębowo-zrębowy z rębnią stopniową sp.zagosp.lasu)

Zestawienia zbiorcze:

-edafogram-zbiorcze zestawienie STL

-tabela klas wieku

-tabela klas grubości

Efekt: „Plan urządzania gospodarstwa leśnego na lata”

Struktura treści Planu Urządzenia Lasu

Część I ogólna (elaborat-opisanie ogólne)

1.opis ogólny(historia,położenia,warunki przyrodnicze,stan posiadania stan granic,podział powierzchniowy,warunki ekonomiczne)

2.gospodarka przeszła, w tym gosp.łowiecka

3.podstawy gospodarki przyszłej

-główne decyzje urządzeniowe-podział na gosp.sposób zagospodarowania,rębnie etaty-wybór etatu do realizacji i prognoza zmian

4.opis prac urządzeniowych(metoda inwent.)

Część II Opisy Taksacyjne

-rejestr taksacyjny

-karty ewidencyjne jednostek kontrolnych

Część III Szczegółowe Plany Gospodarcze

1.plan cięć

2plan odnowienia i pielęgnacji(plan hodowli)

3.plan ochrony lasu

4 plan zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego

5 plan ubocznego użytkowania lasu w tym plan zagospodarowania łowieckiego

Część IV Mapy

Plany gospodarcze wskazują lokalizację i czas wykonania prac. Do ich sporządzania niezbędne są:

1 rejestr taksacyjny d-stanów

2 mapa przeglądowo-gospodarcza(1:10000)

3 wiek rębności

4 rozmiar użytkowania,tj.przyjęty do realizacji etat optymalny

5 rozmiar użytkowania przedrębnego

I Plan cieć użytków rebnych

II Plan użytków przedrębnych

III Plan hodowli

Ad.II

Lokalizacja działek zrębowych i nawrót cięć 4 metody lokalizacji działek:

1.met.ostępowego porządku cięć-uwzględnia się tylko d-stany dojrzałe do wyrębu czyli klasy j
s-1 za którymi od strony zawietrznej są uprawy lub młodniki.

Działki zrębowe prostokątne,nawrót cięć 3-5 lat

2.met.drzewostanowego porzadku cieć-do cięć wyznacza się d-stany w całości lub z podziałem na działki w kolejności :

1.żle produkujące2.żywicowane3.przeszłorębne4.rębne5.bliskorębne

3.met.optymalizacyjna(2 warianty)-ustalenie kolejności cięć w ramach zbioru

W:[C_r€{s-3…k}1 C_p{1…4}]

Wariant I:∑(C_r-C_p)=max

C_r-C_p{…12,11,10,9…gdy t_r=120l

{…11,10,9,8… gdy t_r=110l

Wariant II:∑(C_r+C_p)=max

C_r+C_p{…17,16,15,14…gdy t_r=120l

…{…16,15,14,13…gdy t_r=110l

W tym wariancie uwzględnia się do pierwszej kolejności te d-stany których nie można odłożyć w czasie albowiem wówczas C_p będzie wyższe od 5 i pozyskanie nie będzie możliwe

4.optymalizacyjna met.pilności i możliwości wyrębu wg.odpowiedniego „klucza”kolejność klucza wyrębu Ze zbioru:

W:[C_r€{s-1…k}1C_p€{1…k}U{s-1…k}]

Według klucza pilności i możliwości wyrębu W:[C_r€{s-3…k}1 C_p€{1…4}U{s-1…k}]

Informacje zawarte w PLANIE CIĘC UŻYTKÓW RĘBNYCH ad.1:

-oddział pododdział; rodzaj rb i cięcia; gat.panujący; powierzchnia w ha do odnowienia i manipulacyjna; miąższość grubizny na całej pow.w m3 brutto/netto; miąższość grubizny na całej powierzchni wg gat.brutto/netto

Informacje zawarte w PLANIE CIĘC UŻYTKÓW RĘBNYCH ad.2:

Oddział pododział; rodzaj cięc; gat.panujący(wiek, bonotacja, zadrzewienie); PLAN: pow.manipul.w ha, razem miąższośc grubizny netto w m3, drobnica(iglaste, liśc.); WYKONANE: rok nr pozycji planu; pow.manip.; miąższośc grubizny w m3 (igl.- Liśc.- razem); drobnica w m3 (igl. Liśc. Razem)

Informacje zawarte w PLANIE CIĘC UŻYTKÓW RĘBNYCH ad.2:

Oddział pododdział; STL-GTD; PLAN: otwarte: halizny płazowiny; nieleśne; zręby bieżące; pod osłoną: przy Rb częśc.; podsadz.prod.; Poprawki i uzupełnienia; Pielęgnacja odnowienia CW/CP; Melioracjr agr. WYKONANE: tak jak wyej.

PLAN CIĘC PLAN HODOWLI () W PRZERĘBOWO-ZRĘBOWYM SPOS.ZAG. LASU Z RB CZĘŚCIOWĄ: Plan składa się z: 1.planu cięć użytków rębnych 2.planu cięć użytków przedrębnych.

Do sporządzenia tych planów niezbędne są:

1.mapa (przeglądowo-gosp.w skali 1:1000, Ew.przeglądowa 1:20000)

2.rejestr taksacyjny drz-st(w.gospodarcze

3.rozmiar użytkowania (wybrany do realizacji etat)

W planie cięć użytków rębnych działki zrębowe lokalizuje się zgodnie z ostępowym porządkiem cięć. Różnice wynikają z istoty rębni częściowej, tu pozyskanie plonu odbywa się w kilku etapach:

Okres odnowienia:

1.cięcia przygotowawcze

2.c. obsiewne

3.c. odsłaniające

4.c. uprzątające

Usunięcie drz-st dojrzałego jest rozłożone w czasie, a okres od cięc przyg.do cięc uprzątających zwie się okresem odnowienia. Dwugeneracyjny drz-st zwie się KLASĄ ODNOWIENIA (k.o)=kat.A

Złożony proces pozyskania plonu wiąże się zawsze z podejmowaniem decyzji o intensywności cięć, a wiec należy zadecydować jaką część plonu, czyli zapasu należy….?

Decyzje o intensywności cięć zapisane są w rejestrze taksacyjnym we wskazówkach gospodarczych.

PROJEKT PLONU CIĘC RĘBNYCH polega na:

1.Naniesieniu na mapę działek zrębowych, na których prowadzić się będzie cięcia rębne, zgodnie z ostępowym porządkiem cięć .

2.Zredagowaniu zapisu w odpowiednim formularzu planu ciec.

POW. MANIPULACYJNA: całkowita powierzchnia działki zrębowej

POW. DO ODNOWIENIA: część działki manipulacyjnej nieodnowiona.

Jak ustala się pow.do odnowienia:

-każdy opis taksacyjny zawiera info o stopniu odnowienia drz-st

-,zasady hodowlane' podają procentowe normy odnowienia,

Różnica między normą a rzeczywistym i odnowieniem stanowi podstawę do określenia pow.odnowienia. Projektowaną do pozyskania miąższość użyt.rębnych oblicza się jako iloczyn zapasu działki zrębowej przez intensywność cięcia ( ustaloną przez taksatora w %). Miąższość projektowaną do pozyskanie podaje się w wymiarze brutto i netto.

PLAN CIEC UŻYTKOWANIA PRZEDRĘBNEGO :

Sporządza się dla tych drz-st, dla których zaprojektowano TW, TP i CS. W praktyce miąższość użyt. przedrębnego podaje się w wymiarze netto. Aktualnie istnieje zasada ,że rozmiar cięć dla poszcz.drz-st podaje się w wymiarze powierzchniowym (cały obszar wydzielenia projektowanego dla TW TP CS). Górna granica pozyskania miąższości nie może przekroczyć 50% przyrostu.

Plan hodowli tj. plan odnowienia i plan pielęgnacji :

Materiały

1.rejestr taksacyjny

2.projekt planu cięć

W planie odnowienia i pielęgnacji uwzględnia się i zapisuje w odpowiednim formularzu:

-wszystkie pozycje z planu cięć wg wskazanej powierzchni do odnowienia, wszystkie te pozycje przeznacza się do pielęgnacji

-uwzględnia się ponadto wszystkie uprawy młodniki i drągowiny przeznaczone do uzupełnień i poprawek oraz całkowitą pow.tych wydzieleń do pielęgnacji

-w planie hodowli uwzględnia się także drz-st przedrębne w których prowadzi się cięcia sanitarne (CS) wykazując do podsadzeń , do pielęgnacji gleby i melioracji agrotechnicznych przerzedzone części tych d-st a także wskazane w opisach taksacyjnych luki

PLAN CIĘC I PLAN HODOWLI W PRZERĘBOWO-ZRĘBOWYM SP. ZAG. LASU Z RB CZĘŚCIOWYMI

Plan cięć:

-w formie optymalnej - plan ciec użytkowania przedrębnego

-w fazie terminalnej- plan cięc użytkowania rębnego

Plan hodowli dotyczy fazy inicjalnej i fazy terminalnej. Do sporządzenia planów wykorzystuje się:

-karty ewidencyjne jednostek kontrolnych

-rozmiar użytkowania (wybrany etat)

Pojęcia:

-POW. Manipulacyjna cięc- obsar całej fazy terminalnej,

-intensywnośc cięcia i_c=Ev/V_(ha) lub ic=Ev na całej pow/Mr (zapas)

-zredukowana pow.cięcia Hz= Hm *ic

-powierzchnia nieodnowiona Hn - częśc fazy terminalnej bez podrostu i nalotu

-powierzchnia odnowiona Ho zależy od tego czy Hm jest mniejsze czy większe od Hz

-pow.do odnowienia Hd

Hd = Hz gdy Hz<Hn

Hd = Hn gdy Hz>= Hn

-pow.do pielęgnacji Hp - łczna pow.odnowienia i do odnowienia Hp=Ho+ Hd

Plan użytkowania przedrębnego dotyczy f.optymalnej -> cięcia wykonuje się na całym obszarze fazy

Plan hodowli(odnowienie i pielę.) obejmuje:

-f.inicjalna

-f.terminalna- pow.do odnowienia Hd; pow.do pielęgnacji Hp

---