ROZDZIAŁ 1

ŹRÓDŁA NA KTÓRYCH WYROSŁA PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

1. POPRZEDNICY

1. Platon- opisuje utopijne państwo z jego trzema klasami, odwołując się do różnic indywidualnych indywidualnych typów;

2. Arystoteles- dzieli obywateli na 6 klas(typów): farmerzy, rzemieślnicy, żołnierze, patrycjusze, kapłani i sędziowie;

3. Cyceron wprowadził pojęcie INTELIGENCJI, traktowanej jako właściwość umysłu pod względem, której ludzie różnią się między sobą;

4. XVI wiek Juan Huarte- dzięki ocenie zdolności można wyodrębnić jednostki, dla których uczenie się w szkole normalnej jest bezcelowe(wyprzedził idee Bineta);

5. Hipokrates i jego cztery humory, wyodrębnił dwa podstawowe typy:usposobienie apoplektyczne i suchotoniczne

6. Galen 5 wieków później nawiązując do Hipokratesa stworzył PIERWSZĄ TYPOLOGIĘ TEMPERAMENTU;

Typologia Hipokratesa-Galena stanowi pierwowzór koncepcji osobowości, które źródeł różnic indywidualnych upatrują w mechanizmach biologicznych(ENDOGENNE KONCEPCJE OSOBOWOŚCI). Poglądy, które w czynnikach zewnętrznych upatrywały przyczyn różnic indywidualnych dały początek EGZOGENNYM TEORIOM OSOBOWOŚCI.

2. INICJATORZY

1. Karol Darwin- różnice indywidualne w obrębie gatunku stanowią jedno z głównych źródeł selekcji naturalnej i adaptacji do środowiska. Podkreślił zarazek rolę dziedziczności w powstawaniu tych różnic;

2. Francis Galton- podjął próbę banań nad dziedzicznością geniuszu; na ich podstawie uczony stwierdził, że im osoby są bliższe pod względem genetycznym wobec osoby uznanej za genialną, tym częściej występują wśród nich jednostki wybitnie uzdolnione. Galen po raz pierwszy postawił pytanie dziedziczność czy środowiski?? Przez wielu uważany za twórcę dyscypliny psychologii różnic indywidualnych;

3. James Catttell- po raz pierwszy użył terminu TEST UMYSŁOWY, opisał dokładnie 10 testów służących do pomiaru zdolności umysłowych;

4. Za krok milowy uważa się wkład Spearmana, wprowadził analizę czynnikową, dzięki której stwierdził że za wykonanie różnego rodzaju zadań intelektualnych odpowiedzialny jest jeden czynnik ogólny g.

5. Alfred Binet- PIERWSZY TEST INTELIGENCJI służący pierwotnie do selekcji wśród uczniów szkół podstawowych dzieci upośledzonych w rozwoju umysłowym; stworzył także pojęcie WIEKU UMYSŁOWEGO.

6. William Stern- zmienił nazwę z psychologii różnic indywidualnych na psychologię różnicową, uważał bowiem, że dyscyplina ta obejmuje nie tylko obszary specyficzne dla jednostki ale również różnice międzygrupowe, do których zaliczył między innymi psychologię płci i ras; wprowadził pojęcie ILORAZU INTELIGENCJI

7. Wilhelm Wundt- twórca psychologii eksperymentalnej; wprowadził pojęcie WYMIARU. Wg. Niego ta sama osoba może zmieniać swoje położenie na wymiarze temperamentu w zależności od czasu i sytuacji, co akcentuje fakt istnienia nie tylko różnic międzyosobniczych(interindywidualnych) ale również wewnatrzosobniczych(intraindywidualnych).

8. Heymans- inicjator metody kwestionariusza w dziedzinie badań;

9. Iwan Pawłow- wprowadził do badań nad różnicami indywidualnymi w temperamencie metodę laboratoryjną opartą na eksperymencie, wyodrębnił 4 typy układu nerwowego.

3. PRZEDMIOT BADAŃ PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Różnice indywidualne- to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywanych charakterystyk fizycznych fizycznych i psychicznych.

Przedmiotem różnic indywidualnych są przede wszystkim względnie stałe różnice między ludźmi, obejmujące takie dziedziny jak: zdolności( w tym inteligencja), osobowość(w tym temperament), style funkcjonowania jednostki oraz determinanty różnic indywidualnych.

ROZDZIAŁ 2

PODSTAWOWE KATEGORIE SŁUŻĄCE DO OPISU RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

.

WYMIAR- termin używany dla podkreślenia faktu, że pod względem określonej cechy ludzi można uporządkować od minimalnego jej natężenia do dużego nasilenia. Wprowadził je W. Wundt.

CZYNNIK- konstrukt teoretyczny będący wynikiem analizy czynnikowej(anal. czynni. Stosuje się w celu wyodrębnienia tego co wspólne w korelujących ze sobą cechach lub zachowaniach; wprowadził ją Spearman); rozumiany jako odpowiednia konfiguracja korelujących ze sobą cech, ma również status cechy, z tym że cechom w ten sposób wyodrębnionym przypisuję się status cechy bardziej ogólnej.

STYL- sposób w jaki określony proces, czynność lub działanie przebiega; np. ze względu na sposób przetwarzania inf.czy percepcji sytuacji mówimy o stylach poznawczych.

1. POJĘCIE CECHY

W tradycyjnej psychologii CECHĘ traktowano jako niezmienną i z reguły dziedzicznie zdeterminowaną predyspozycję do odpowiednich zachowań(Buss,Poley).

Istnieją różne stanowiska odnośnie rozumienia kategorii cechy, Strelau mówi, iż elementem wspólnym jest to, że cecha odnosi się do względnie stałych różnic indywidualnych indywidualnych charakterystykach psychicznych, których wariancja jest częściowo genetycznie zdeterminowana.

W przypadku osobowości jest to zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań przejawiająca się w różnych spójnych z tą tendencją sytuacjach.

Psychologowie o orientacji psychometrycznej także zdolnością w tym inteligencji przypisuje status cechy, rozumiejąc przez nią potencjalne możliwości przejawiające się w poziomie wykonywania zadań i rozwiązywania problemów.

Cecha ma charakter LATENTNY(nie można jej bezpośrednio zaobserwować), ma status zmiennej pośredniczącej między bodźcem a reakcją; np. u osoby lękliwej nie obserwujemy lęku gdy czyta gazetę, lecz jest on widoczny w jej zachowaniu i daje się zmierzyć, gdy osoba zdaje egzamin.

2. KRYTYKA POJĘCIA CECHY I REAKCJA NA NIĄ

Krytyka pojęcia cechy podjęli Hatshorne, May a przede wszystkim Walter Mischel. Wykazywali oni brak spójności międzysytuacyjnej.[o co im chodziło- badali mało razy, nie wielokrotnie, i wychodziły im niskie współczynniki korelacji. Wychodziło im że wariancja zachowania jest uwarunkowana głównie czynnikami zewnętrznymi., a żeby mówić o spójności międzysytuacyjnej cechy należy dokonać AGREGACJI(Epstein) zachowań w wielu odcinkach czasu i w różnych sytuacjach wtedy pomiar jest rzetelny i trafny nie to co w badaniach jednorazowych].

Pod wpływem krytyki przeciwników koncepcji cech, jej zwolennicy odpowiedzieli w jakich okolicznościach wariancja zachowania jest gł. Uwarunkowana środowiskiem a w jakich posiadanymi cechami:

OKOLICZNOŚCI	DOMINUJĄCY WKŁAD W WARIANCJĘ ZACHOWANIA
		ŚRODOWISKO	CECHA
1.Powtarzalność obserwacji zachowania 2. Czas trwania obserwacji 3. Stopień różnorodności zachowań 4. Możliwość wyrażania zachowań 5. Możliwość wyboru sytuacji 6. Możliwość tworzenia sytuacji 7. Znajomość sytuacji 8. Rodzaj sytacjo	Obserwacja jednorazowa Krótki Pojedyncze akty zachowania Ograniczona Brak Nie istnieje Nowa eksperyment	Obserwacja wielokrotna Długi Wielość i szeroki zakres zachowń Swobodna Nieograniczona Istnieje Znajoma Sytuacja naturalna

NIEKWESTIONOWANA BYŁA SPÓJNOŚĆ CZASOWA CECH.

3. RÓŻNICE MIĘDZY CECHAMI A STANAMI

Cecha:

-długotrwała

- ujawnia się w odpowiedzi na bodźce lub w określonych sytuacjach(tendencja do reagowania)

- abstrakcyjna

- zależna od osoby

- ma charakter dyspozycji(nie jest widoczna)

- przejawia się w stanach

- nie może być zaobserwowana

- może być mierzona pośrednio

Stan:

- krótkotrwały

- przejawia się w sposób ciągły

- konkretny

- zależny od sytuacji

- ma charakter zdarzenia

- współwarunkowany przez cechę

- może być zaobserwowany

- może być mierzony bezpośrednio.

4. HIPOTETYCZNY STATUS CECHY

NAJLEPIEJ OBRAZUJE TO RYS. 2.1. ZE STR. 36

Krótkie omówienie:

Na cechę mają wpływ struktury i mechanizmy biologiczne. One natomiast zależą od wyposażenia genetycznego, genetycznego drugiej strony rozwijają się pod wpływem czynników środowiskowych, środowiskowych tym środowiska fizycznego(tem., odżywianie itd.) i społecznego(uczenie się, wychowanie).

Jeśli zgodzimy się z tym, że cechy mają naturę dyspozycji czyli są nieobserwowalne, abstrakcyjne, można je mierzyć jedynie pośrednio. Jak?- cechy wyrażane są na dwa sposoby: przez zachowanie(poziom wykonania zadań) i stany(procesy uczestniczące w trakcie wykonywania zadań). Zarówno zachowania jaki i stany można mierzyć.

Jednak wnioskowanie o cechach na podstawie zachowania jak i stanów przynosi wiele trudności. Jest tak z uwagi na fakt, że zachowania a także stany są determinowane przez liczne czynniki, a tylko jednym z nich jest CECHA. Te czynniki to: aktualna sytuacja(bodźce, wymagania, instrukcja), spostrzeganie sytuacji przez osobę badaną, stany psychiczne oraz zachowania tuż przed pomiarem, stany fizjologiczne tuż przed pomiarem. Aby uchwycić ekspresję cechy w zachowaniu czy stanie wszystkie inne czynniki muszą zostać zneutralizowane. I tu przychodzi nam z pomocą AGREGACJIA zachowań i stanów z wielu sytuacji i z różnych okresów. Procedura agregacji wkomponowana jest w inwentarze osobowości.

5. TYP JAKO KATEGORIA KLASYFIKACYJNA OPARTA NA TEORII CECH

TYP-dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup(STERN)

TYP- powtarzający się w charakterystyczny sposób wzorzec tego co ogóne(JUNG)

4 aspekty typu(Strelau):

-typ stanowi kategorię klasyfikacyjną, typ nie jest przypisany jednostce, lecz stanowi kategorię na podstawie której klasyfikujemy osoby według ustalonych kryteriów. JEDNOSTKA NIE POSIADA TYPU LECZ DO TYPU NALEŻY;

-typ stoi na pograniczu tego co ogóle i indywidualne

-pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne, fizjologiczne bądź anatomiczne

-granice między typami są płynne.

3 podstawowe koncepcje:

1) biegunowa- bierze za podstawę podziału na typy ekstremalne wartości uzyskane pod względem danej cechy

2) szufladkowa- podstawą wyodrębnienia typu jest zespół charakterystyk jakościowo odrębnych dla poszczególnych typów

3) wymiarowa- pewne kontinuum

Krytyka pojęcia typu:

-tendencja do „szufladkowania” ludzi w koncepcji biegunowej czy szufladkowej, większość cech ma układ zgodny z krzywą Gaussa,

-typologie często wiązały się z konstytucjonalnym podejściem, nakazującym wiązać typy temperamentu z typami budowy ciała,

-krytykowano założenie o niezmienności cech na podstawie których konstruowano typologię.

ROZDZIAŁ 4

INTELIGENCJA: DEFINICJE, STRUKTURA I PROCESY POZNAWCZE

Dwa główne nurty badań nad inteligencją:

1. nurt psychometryczny główny akcent pada na różnice indywidualne w inteligencji; inteligencja ma status cech;

2. nurt poznawczy- poznanie procesów umysłowych od których zależy zachowanie inteligentne i ustalenie ogólnych prawidłowości ich funkcjonowania w trakcie wykonywania zadań umysłowych.

1. CZYM JEST INTELIGENCJA?

Nie ma zgodności co do definicji inteligencji.

Pionierzy badań nad inteligencją: Binet i Spearman uważali, że najbardziej typowe dla inteligencji są zdolności rozumowania i wnioskowania.

Inteligencja wg Strelaua- konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność wykonywania zadań lub rozwiązywania problemów wymagających typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku specyficznego dla jednostki oddziaływania między genotypem a środowiskiem.

Spotykamy się również z pojęciem inteligencji emocjonalnej, przejawia się ona w następujących zdolnościach:

-znajomości własnych przeżyć

- kierowaniu emocjami

- zdolności motywowania się

- rozpoznawaniu emocji u innych

- nawiązywaniu i podtrzymywaniu związków z innymi.

Thorndike i inteligencja społeczna- zdolność rozumienia i kierowania ludźmi oraz rozumnego działania w stosunkach międzyludzkich.

2. STRUKTURA INTELIGENCJI

Dwuczynnikowa teoria zdolności Spearmana- zgodnie z tą teorią wszystkie zdolności człowieka składają się z dwóch niezależnych czynników. Jeden z nich ma charakter ogólny i badacz nazwał go inteligencją ogólną; oznaczył go literą g. drugi to czynnik specyficzny, jest odpowiednikiem zdolności specjalnych.

Wg Spearmana inteligencja ogólna opiera się na procesach poznawczych polegających na zrozumieniu doświadczenia i myśleniu abstrakcyjnym. Uczony sformułował trzy podstawowe zasady funkcjonowania intelektu:

- zrozumienie własnego doświadczenia- jednostka ma mniejsze lub większe możliwości obserwowania tego co dzieje się w jej umyśle;

- edukcja relacji- ujmowanie stosunków między dwoma lub więcej elementami;

- edukcja korelatów- ma miejsce gdy znana jest relacja; ma za zadanie wydedukować to, co jest brakującym elementem , do którego ta relacja się odnosi.

2.1. Modele czynników równorzędnych:

a) teoria podstawowych zdolności umysłowych(Thurstone)

wyodrębnił 7 podstawowych zdolności:

- rozumienie słów

- płynność słowna- łatwość i szybkość generowania słów i właściwe ich użycie

- zdolności liczbowe

- zdolności przestrzenne

- zdolności rozumowania

- pamięć

- szybkość spostrzegania

Później wprowadził czynnik nadrzędny, drugiego stopnia- zdolność indukcji.

b) model struktury intelektu(Guilford)- wyodrębnił 3 aspekty:

- operacje- dotyczą przetwarzania informacji; obejmują 5 kategorii: poznanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i ocenianie;

- treści- odnoszą się do treści informacji i obejmują następujące kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczną, behawioralną;

- wytwory- odnoszą się do formalnego aspektu informacji i zawierają 6 kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje.

Guilford opisał 98 czynników intelektu, choc model przewiduje ich 120, każdy z nich reprezentuje unikalny rodzaj zdolności.

Model dość atrakcyjny ale „niepożytecznie złożony”, ignoruje fakt, że poszczególne zdolności nie są odizolowane jedne od drugich.

• Modele czynników hierarchicznych

• model Philipa Verona

struktura inteligencji składa się z 4 poziomów; na szczycie znajduje się Spearmanowski czynnik g. Niżej znajdują się 2 główne czynniki grupowe, najsilniej nasycone czynnikiem g: czynnik werbalno-szkolny i przestrzenno-manualny. Pod nimi znajdują się drugorzędne czynniki grupowe; do w-sz należą: zdolności werbalne, liczbowe, rozumowanie logiczne, uwaga, płynność słowna zaś p-m odpowiedzialny jest za wyniki w rysunkach, pracach ręcznych, przedmiotach technicznych, czynniki koordynacji psychomotorycznej, czasu reakcji, zdolności przestrzennych. Na dole hierarchii znajdują się czynniki specyficzne, pojawiające się w konkretnych czynnościach i mają specyfikę zależną od ich rodzaju.

2. model inteligencji Raymonda Cattella i Johna Horna

Cattell podzielił czynnik g na 2 czynniki:

- inteligencję płynną- zależna od czynnika genetycznego genetycznego dużej mierze

- inteligencja skrystalizowana- powstaje w wyniku doświadczenia

Jak wynika z badań Horna płynna rozwija się tylko do okresu dojrzałości a skrystalizowana kształtuje się do starości.

Cattell obudowuje swoją koncepcje inteligencji płynnej i skrystalizowanej triadowa teorią struktury zdolnośći. 3 główne składniki zdolności:

- możliwości- zdeterminowane właściwościami tkanki nerwowej, są biologicznie ograniczone i składa się na nie: szybkość i płynność przebiegu procesów umysłowych, pamięć a zwłaszcza inteligencja płynna.

- zdolności lokalne- zdolności percepcji wzrokowej i słuchowej, a także sprawności motorycznej; występują niejako obok inteligencji płynnej i skrystalizowanej;

- zdolności pośredniczące- centralne miejsce zajmuje inteligencja skrystalizowana.

c) model Johna Carrolla, model 3 warstw( proponuje spojrzeć na rys.4.6 ze strony 82)

- warstwa III- znajduje się w niej czynnik inteligencji ogólnej podobny do g Spearmana. Nazwany G lub G3. Czynnik G dzieli wariancję z czynnikami reprezentującymi warstwę II. Przy czym jego nasycenie w przypadku każdego z 8 czynników z warstwy II czynnikiem G jest różne. Większe im bliżej czynnika G. czyli największe ma inteligencja płynna.

- warstwa II- w jej skład wchodzą:

inteligencja płynna, inteligencja skrystalizowana, ogólna pamięć i zdolność uczenia się, ogólna percepcja wzrokowa, ogólna percepcja słuchowa, ogólna zdolnośc wydobywania z pamięci, ogólna szybkość umysłowa, szybkość przetwarzania informacji.

- warstwa I- czynniki najbardziej specyficzne, reprezentują specjalizację zdolności w określonych kierunkach.

3. INTELIGENCJA WIDZIANA PERSPEKTYWY PROCESÓW POZNAWCZYCH UCZESTNICZĄCYCH W ZACHOWANIU INTELIGENTNYM

a) Triarchiczna teoria inteligencji(Sternberg)

Jest teorią o jednostkach i ich relacjach do świata wewnętrznego, ich świata zewnętrznego i ich doświadczeń, które są mediatorami między wewnętrznym i zewnętrznym światem jednostek.

w skład teorii wchodzą trzy subteorie: składników, doświadczeń i kontekstu.

Sternberg wyodrębnił 6 składników procesu przetwarzania informacji w rozumowaniu indukcyjnym; w zależności od pełnionych przez nie funkcji Sternberg wyodrębnił trzy rodzaje składników: wykonawcze, nabywania wiedzy i meta składniki.

6 składników procesu przetwarzania inf w rozumowaniu indukcyjnym:

-rozkodowanie

- wnioskowanie

- umiejscowienie

- zastosowanie

- uzasadnienie

- odpowiedź

Składniki wykonawcze- to procesy przetwarzania informacji uczestniczące w wykonywaniu zadań. Sternberg wyodrębnił następujące etapy: kodowanie bodźca, strukturalizacja i porównanie bodźca oraz reakcja.

Składniki nabywania wiedzy- to procesy przetwarzania informacji obecne w czynnościach uczenia się i nabywania wiedzy. Trzy składniki: selektywne kodowanie, selektywne łączenia i selektywne porównywanie.

Metaskładniki- to procesy przetwarzani informacji wyższego rzędu, występująca w czynnościach planowanie, kontroli i podejmowania decyzji. Nadzorują przebieg procesów niższego rzędu.

Subteoria doświadczenia- odwołuję się do dwu podstawowych zdolności- radzenia sobie z nowym zadaniem i wymogami środowiska oraz zdolności do automatyzacji procesów informacyjnych. Rozwiązywanie nowych zdań wymaga udziału ogólnego systemu przetwarzania informacji, a rozwiązywanie zadań znanych wymaga lokalnego systemu przetwarzania informacji.

Subteoria kontekstu- podkreśla rolę kontekstu środowiskowego w determinowaniu tego, co stanowi zachowanie inteligentne.

Subteoria składników- jest najbliższa pojęciu inteligencji w ujęciu psychometrycznym, szczególnie inteligencji płynnej.

Inteligencje sprowadzoną do wyodrębnionych prze siebie składników autor nazywa analityczną lub akademicką.

Sternberg wyróżnił równie inteligencję praktyczną(zdrowy rozsądek), która wg niego nie koreluje lub nisko koreluje z inteligencją psychometryczną.

Inteligencja obejmuje zdolności umysłowe niezbędne dla adaptacji, a także dla kształtowania i selekcji dowolnego kontekstu środowiskowego. Ponieważ krajobraz tego kontekstu zmienia się w czasie , adekwatna adaptacja, kształtownie i selekcja angażują proces uczenia się, który zaczyna się w okresie niemowlęctwa i trwa przez całe życie.

3. formalna teoria inteligencji(Edward Nęcka)

kluczowe pojęcia:

- zasoby uwagi

- pojemność pamięci roboczej

- pobudzenie

- proces inteligencji- proces oscylowania przez organizm w granicach pobudzenia, które są akceptowalne w przypadku konkretnej osoby, rozwiązującej konkretne zadania w konkretnej sytuacji. To proces, który zapewnia danej osobie określony poziom kompetencji w zakresie rozwiązywanych zadań. Poziom Kompetencji intelektualnych człowieka stanowi jego trwałą cechę, odróżniającą go od innych. Z drugiej strony poziom kompetencji intelektualnych jednostki waha się w zależności od cech sytuacji zewnętrznej, motywacji, osobowości i wielu innych czynników.

4. TEORIA WIELU INTELIGENCJI(Gardnem)

Podstawę teorii Gardnera stanowiły obserwację i badania prowadzone na licznych populacjach.

Inteligencja- to zdolność do rozwiązywania problemów lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub społeczności.

Autor wyodrębnił 7 rodzajów inteligencji:

1. językowa

2. logiczno-matematyczna

3. przestrzenna

4. muzyczna

5. cielesno- kinestetyczna- to zdolność rozwiązywania problemów lub tworzenia produktów angażujących całe ciało lub jego części;

6. interpersonalna- zdolność rozumienia innych i współdziałania z nimi;

7. intrapersonalna- skierowana do wewnątrz, zdolność do tworzenia adekwatnego modelu samego siebie i na efektywnym wykorzystywaniu go w życiu codziennym.

Wymienione rodzaje inteligencji to surowy, biologiczny potencjał, który ujawnia się w czystej formie jedynie u jednostek uznanych za wyjątkowe. U większości osób różne inteligencje pozostają w interakcji i ujawniają się w różnych zawodach, rozrywkach itp.

Rozdział 5

Mechanizmy poznawcze i biologiczne leżące u podstaw inteligencji.

Czynnik g -jest to energia umysłowa, a także energia psychologiczno-fizjologiczna (Spearman).pod względem posiadanej energii umysłowej występują różnice indywidualne, które można scharakteryzować na 3 wymiarach:

1. Maksymalna ilość energii, którą mierzy czynnik g

2. Stopień bezwładności, który przejawia się w szybkości zmiany jednego systemu energetycznego drugi

3. Łatwość regeneracji energii przy dużym wysiłku

Można wyodrębnić dwa nurty badań mających na celu dociekanie natury inteligencji

Poznawczy	Biologiczny
Koncentruje się na procesach przetwarzania inf. tj. czas reakcji, czas percepcji bodźców zmysłowych lub bardziej złożonych: pamięć, uwaga, procesy kontroli	Domeną są tu badania zogniskowane wokół różnych funkcji i struktur mózgu, organ ten jest, bowiem uznany przez wszystkich badaczy za siedlisko inteligencji. Wliczają się tutaj także badania na genetycznymi podstawami zachowań inteligentnych(rola genów a także środowiska jako determinant inteligencji i występujących tu różnic indywidualnych

Oba te podejścia odwołują się do zmiennej kryterialnej, jaka jest wynik w tradycyjnym teście inteligencji.

Inteligencja a szybkość i efektywność wykonywania elementarnych zadań poznawczych.

Hipoteza Francisco Galtona o związku inteligencji ze zdolnością odbioru i różnicowania bodźców sensorycznych. Związek ten jest prawdziwy, ale jak pokazały badania odnosi się do inteligencji psychometrycznej. U podstaw tych badań leżą 4 główne założenia:

• Przedmiotem badania są elementarne zadania poznawcze(ETC) tj. reagowanie na proste bodźce sensoryczne.

• Wynik w postaci czasu lub efektywności wykonania zadania nie zależy od specyficznej wiedzy czy nabytych umiejętności jednostki.

• ETC odwołują się do procesów przetwarzania inf., Anie do treści , którą niosą, stąd są wspólne wszystkim ludziom, choć pod względem efektywności i szybkości występują różnice indywidualne.

• Wykonywanie elementarnych zadań poznawczych angażuje procesy poznawcze, tj pamięć i uwaga, leżąc u podstaw zachowań inteligentnych.

Korelacje między szybkością i efektywnością wykonywania ETC a poziomem ogólnych zdolności mierzonych testami inteligencji badacze traktują jako pomiar czynnika g.

Czas reakcji elementarnych zadań poznawczych.

Największą liczbę badań w tym temacie przeprowadził Artur Jensen. Wysnuł 3 wnioski:

1. Czynnik g jest wspólny dla wszystkich rodzajów czynności poznawczych niezależnie od stopnia ich różnorodności, stąd nie może on się odnoście do jakiejś specyficznej wiedzy.

2. Czynnik g odzwierciedla wariancje w szybkości i efektywności procesów przetwarzania inf.

3. Osoby charakteryzujące się szybszym procesem przetwarzania inf maja szybszy czas reakcji w czasie wykonywania elementarnych zadań.

W swych badaniach nawiązał do prawa Hecka , które mówi, że czas reakcji wzrasta liniowo jako funkcja logarytmiczna liczy wyborów czy alternatywnych bodźców .Jensen do pomiaru inteligencji psychometrycznej stosował Test Matryc Progresywnych Ravena.

Wynik: Najsłabszy związek z inteligencja psychometryczną występuje w przypadku czasu reakcji prostej(pojedynczy bodziec niosący ze sobą zero bitów informacji, nie wymaga procesów decyzyjnych..) Siła związku między CR a inteligencja wzrasta, kiedy dokonuje się pomiaru CR z wyborem(po przekroczeniu 8 prób związek ten załamuje się.)

Podzielił on czas reakcji motoryczne na podejmowanie decyzji(DT) i czas potrzebny na wykonanie ruchu(MT) i zaobserwował między nimi różnice intrainduwidualne.

Postawił 3 hipotezy wyjaśniające związek CR z i. psychometryczną

1. Szybkość transmisji impulsu nerwowego stanowi podstawę ogólnej zdolności umysłowej i związku CR z ze zdolnościami umysłowymi.

2. Szum w transmisji neuronalnej może spowodować, że intraindywidualna zmienność w CR koreluje z testami inteligencji.

3. U postaw korelacji CR z testami inteligencji leży pamięć operacyjna, odzwierciedlająca szybkość zaniku śladów neuronalnych wywołanych bodźcami zew. lub zakodowana inf. wydobyta z pamięci długotrwałej.

Robert Sterneberg wykazał że szybkość przebiegu sk ładników procesów prztawarzania inf uczestniczących uczestniczących rozumowaniu indukcyjnym koreluje z i, psychometryczną.

Erl Hunt- główna teoria- pamięć robocza i długotrwała są mechanizmem organizującym procesy poznawcze.

Generalnie za związek miedzy ETC a inteligencja odpowiada szybkość przewodzenia impulsu nerwowego od receptora do mory mózgowej..

Całe to pierdzielenie owiane jest lekką nutka tajemnicy. Rozdział kończy się słowami cytuje” Jak dotąd nie doczekało się to racjonalnej interpretacji….”

Czas inspekcji

To szybkość podejmowania decyzji z całkowitym pominięciem szybkości reakcji, występująca w przypadku czasu wstępnej analizy percepcyjnej bodźców wzrokowych. CI nie zależy od poprzedniego uczenia się i nie angażuje złożonej aktywności poznawczej , ale koreluje z inteligencja psychometryczną.

Wniosek: Osoby uzyskujące wysokie oceny w testach inteligencji mają krótszy czas CI ponieważ dokładnie różnicują bodźce przy krótszym czasie ekspozycji.

Deary wysunął 3 hipotezy

CI jest trafnym wskaźnikiem efektywności elementarnych procesów przetwarzania inf i ten czynnik odpowiada do pewnego stopnia za wariancje niektórych aspektów aspektów. Psychometrycznej.

CI jest złożonym zadaniem umysłowym angażującym strategie umysłowe typowe dla osób rozwiązujących skuteczne zadania testów inteligencji.

Istnieje inna, niekontrolowana zmienna przyczyniająca się do różnic indywidualnych zarówno w CI i i. psychometrycznej. CI dotyczy głownie bodźców wzrokowych, ale okazało się ,że także słuchowych.

Badanie Renifer Grudnik i Kranzlera- rezultaty

1. Siła związku między czasami inspekcji wzrokowej i słuchowej a inteligencja jest niemal taka sama.

2. Wielkość korelacji między IQ a CI nie różnicuje osób dorosłych od dzieci.

3. Siła związku między obu zmiennymi zwiększa się dla wyników skorygowanych ze względu na błąd doboru próby, błąd pomiaru i zakresu zmienności.

Składniki poznawcze występujące w trakcie rozwiązywania zadań a inteligencja psychometryczna.

Podejście poznawcze-pamięć operacyjna centralny konstrukt i pod względem efektywności procesów pamięci zachodzą różnice indywidualne.

Patrick Kyllonen i R.Christal- w psychometrycznych modelach akcent pada na czynnik g jako przypuszczalną zmienną wyjaśniająca efektywność rozwiązywania zadań intelektualnych.” Zdolność rozumowania i pamięć operacyjna to konstrukty. Do siebie podobne. ”Po licznych badaniach osiągnięto następujące wnioski.

Inteligencja psychometryczna	Pamięć operacyjna
Na szczycie widnieje czynnik g a poniżej czynniki niższego rzędu -Szybkość operacji umysłowych(SPD), Zdolności werbalno -matematyczne(V\M), Wiedza techniczna(TK).	Na szczycie znajduje się czynnik ogólny nazwany Podstawowe składniki poznawcze to Szybkość przetwarzania inf(PS), Pamięć operacyjna(WM), Wiedza deklaratywna(DK), Wiedza proceduralna(PK).

Czynniki g i g* są bardzo silnie ze sobą skorelowane, co sugeruje, że mierzą one podobne zjawiska.

Pod koniec lat 70-tych sformułowano hipotezę, że uwaga jest powiązana z inteligencją. U podstaw tego związku leży teoria zasobów uwagi( mówiąca o tym, że gdy skupiamy się na dwóch rzeczach równocześnie, to zaangażowanie zasobów uwagi na jedną czynność powoduje, że ilość zasobów na druga czynność jest ograniczona, zasoby uwagi są niespecyficzne- nie zależą od rodzaju bodźców, czy też specyfiki zadania).(por. z koncepcją energii umysłowej Spearmana). Hunt twierdzi, że procesy uwagi biorą udział w procesie rozwiązywania testów inteligencji. Procesy uwagi są szersze niż inteligencja ogólna, gdyż zasoby uwagi angażują się w zad. nie wymagające inteligencji. Zaobserwowano różnice indywidualne w zasobach uwagi u ludzi (wniosek wynika z badań Hunta opartych na paradygmacie „podwójnych zadań”. Inne podejście do związku uwagi z inteligencją zaproponował Lazar Stankov- wykorzystał pomiar psychometryczny dla uwagi i inteligencji(prowadził bad, w których os. bad. rozwiązywały testy mierzące zdolności poznawcze-wyróżnił: inteligencję płynną, skrystalizowaną, pamięć krótkotrwałą, zdolność percepcji słuchowej i wzrokowej i 11testów mierzących uwage wyodrębnił 3 czynniki: koncentrację, płynność uwagi, szybkość operacji umysłowychkoreluja z int.płynna od 0,51 do 0,60,natomiast natomiast int. Skrystalizowaną od 0,18 do 0,37). Stankov nie skupia się na zasobach uwagi, ale na rodzajach uwagi.

Mózg a inteligencja

Badania nad biologicznymi korelatami inteligencji koncentrują się na takich obszarach jak: wskaźniki czynności bioelektrycznej mózgu, czynności metaboliczne mózgu, sama anatomia mózgu(wielkość). Hans Berger odkrył zjawisko czynności bioelektrycznej mózgu i wprowadził pojęcie elektroencefalografii (EEG). To spowodowało, że podjęto badania, w których spontaniczną czynność mózgu korelowano ze wskaźnikami poziomu zdolności umysłowych.(os. upośledzone mają mniejszą częstotliwość fal alfa). Różne parametry fal alfa przyjmuje się jako wskaźniki poziomu aktywacji. Z prawa Yerkesa- Dodsona wynikaZe od poziomu aktywacji, jak i od trudności zad. zależy poziom wykonania, przy czym zależność ta jest krzywoliniowa. Ponadto pod względem poziomu aktywacji istnieją różnice indywidualne. R. Ellington uważa, że fale alfa beta są prymitywną funkcją mózgu, by na ich podstawie wnioskować o złożonej inteligencji. Rozwój bad. nad potencjałami wywołanymi spowodował, że przedmiotem zainteresowań badaczy czynności bioelektrycznej mózgu stały się różne aspekty tych potencjałów. Opracowano całą „ anatomie” PW, wyodrębniając szereg elementów elementów ich strukturze. Odzwierciedlają one aktywnośc bioelektryczną mózgu związaną z analizą bodźców, bodźców podejmowaniem decyzji i z inicjowaniem reakcji. Badania na związkiem inteligencji i potencjałów wywołanych zapoczątkował John Ertl ( mówił: Potencjały wywołane są elektrycznym wskaźnikiem procesu przetwarzania informacji przebiegającego w mózgu i stąd wydaje się uzasadnione wiązanie efektywności tego procesu z int. Czł - przez efektywność rozumiał szybkość bądź czas atencji potencjału wywołanego) Z bad. wynika, że jest ujemna korelacja( -0,18do -0,76) między int. i PW. Inteligencja płynna jest silniej związana z PW.

Eysenk : stopień złożoności fal potencjałów wywołanych należy przyjąć jako miarę czystej inteligencji tzw. odziedziczonej.(badania tego nie potwierdziły).Istnieje związek między zmiennością PW a IQ mierzonym przez Wechslera. Im wyższe IQ tym mniejsza zmienność PW.

Roz. 6

Rola adaptacyjna inteligencji w życiu codziennym

6.1 badania longitudinalne Lee Termana nad powodzeniem życiowym dzieci o wybitnej inteligencji

Terman i Oden: dzieci wybitnie zdolne charakteryzowały się wcześniejszym od swoich mniej zdolnych rówieśników rozwojem funkcji psychicznych, szczeg. Poznawczych. Szybciej osiągały dojrzałośc szkolną, a w klasie wyprzedzały pod względem osiągnięc szkolnych i aktywności poznawczej.

Jednak nie wszystkie osoby charakteryzujące się w dzieciństwie wysokim IQ osiągnęły wybitne rezultaty zawodowe czy ogólniej powodzenie w życiu. Po kolejnych badaniach, uwzględniających czynniki pozaintelektualne wykazał, że osoby o wysokich osiągnięciach charakteryzowały się lepszym zdrowiem psychicznym, większą stałością emocjonalną i lepszym przystosowaniem społecznym.

Powodzenie życiowe jednostki współdeterminują: inteligencja i cechy osobowości, w tym cechy dominujące w tzw. Inteligencji emocjonalnej i oraz inteligencji społecznej, a także potrzeba osiągnięc.

6.2 inteligencja a wykształcenie

Niski poziom inteligencji to jeden z najlepszych predyktorów niepowodzeń szkolnych, wysoki IQ pozwala z dużym prawdopodobieństwem przewidywac sukces w nauce.

Herrnstein i Murray: wyniki badań oparte na danych uzyskanych w ramach Narodowego Studium Longitudinalnego Młodzieży (NLSY), pokazują że prawdopodobieństwo porzucenia szkoły jest znacznie większe w przypadku uczniów o niskim IQ niż wysokim oraz że status ekonomiczno- społeczny (SES)w znacznie mniejszym stopniu niż inteligencja pozwala przewidywac niepowodzenie szkolne.

Inteligencja i SES pozostają ze sobą w interakcji- ryzyko porzucenia szkoły jest większe w przypadku uczniów o małych możliwościach intelektualnych oraz pochodzących z rodzin o niskim SES aniżeli w przypadku działania tych czynników osobno.

Zwolennicy poglądu o dominującym wkładzie czynnika genetycznego głoszą pogląd, że to inteligencja wpływa decydująco na poziom wykształcenia.

Zwolennicy poglądu, że to inteligencja kształtuje się w wyniku doświadczenia i edukacji szkolnej, twierdzą, że wykształcenie jest czynnikiem determinującym inteligencje.

Stephen Ceci i Wendy Williams: obniżony poziom inteligencji pozostaje w związku z takimi czynnikami jak: przerywane uczęszczanie do szkoły, opóźniony start szkolny, czas trwania nauki szkolnej, opuszczanie szkoły przed uzyskaniem dyplomu, długi czas trwania wakacji, data urodzin decydująca o niemal rocznym opóźnieniu rozpoczynania nauki szkolnej.

Wykazali, ze poziom IQ wzrasta wraz z poziomem wykształcenia, zarazem jednak u studentów, których cechowała ta sama liczba lat nauki szkolnej występują różnice indywidualne w poziomie inteligencji.

Co do zarobków-> Herrnestein i Murray: wariancja w zakresie wysokości dochodów zależy w dużym stopniu od innych czynników i że IQ jest umiarkowanym predykatorem co do tego

.

6.3 związek inteligencji z ubóstwem i patologią życia codziennego

SES rodziców jest mniej istotny jako predyktor ubóstwa, choc niski SES pozwala także z prawdopodobieństwem ok. 10% przewidywac ubóstwo dzieci w wieku dorosłym.

Niski IQ zwiększa prawdopodobieństwo zachowań przestępczych (szczególnie młodociani w wieku od 15 do 24 lat), ponieważ z Niskiem IQ idą w parze niepowodzenia szkolne i trudności w znalezieniu pracy. Istnieje prawdopodobieństwo, że os o niskim IQ koncentrują się bardziej na korzyściach natychmiastowych (np.kradzieże) niż na abstrakcyjnych korzyściach odroczonych w czasie, mają one ponadto większe trudności w przyswojeniu sobie obowiązujących w społ. Zasad moralnych i reguł pawnych.

Dla zachowań przestępczych niski IQ pozwala z prawdopodobieństwem 15% przewidywac te zachowania. SES rodziców w zachowaniach przestępczych ma mniejszą rolę. U osób wyselekcjonowanych na podstawie samoopisu(zachowań przestępczych dot. Wykroczeń przeciwko prawu, uwżywania narkotyków, włamań i przemocy) wyższy SES idzie w parze ze zwiększającym się ryzykiem zachowań przestępczych. (ale IQ jako silniejszy predykator także w zachowaniach przestępczych o najwyższym stopniu)

Inteligencja mierzona testem Ravena (TMS) najlepszym predykatorem zach przestępczych.

Inteligencja jako predykator efektywnosci pracy i uczenia się czynnosci zawodowych

Hunter dokonał metaanalizy predykatywnej trafności popularnego popularnego Stanach testu znanego jako Bateria Testów Ogólnych Uzdolnień - GATB. Zastosowano go dla

Hunter dokonał metaanalizy predykatywnej trafności popularnego popularnego Stanach testu znanego jako Bateria Testów Ogólnych Uzdolnień - GATB. Zastosowano go dla 515 zawodów. Podzielił zawody na 5 grup i wyodrębnił w zależności od stopnia zależności od stopnia złożoności wykonywanych czynności 3 grupy zawodowe - o wysokim, przeciętnym i niskim stopniu złożoności i 2 grupy przemysłowe - wymagające precyzji, np. stolarz; i wykonujące proste czynności - pracownik przy taśmie.

• Na podstawie przeprowadzonych badań Hunter doszedł do wniosku, ze trafność zdolności poznawczych mierzonych testem GATB traktowanych jako predykator rodzaju wykonywanego zawodu zmniejsza się wraz z malejącym stopniem złożoności wykonywanej pracy.

• dwa główne wskaźniki jako predykatory efektywności pracy to: poziom inteligencji mierzony testem GATB oraz testy probki pracy, które polegają na symulacji czynności, które należy wykonywac w przyszłej pracy

• jeżeli pomiar inteligencji połączy się z innymi predykatorami efektywności pracy, to wzrasta poziom trafności pomiaru. Najlepsze wyniki uzyskuje się, gdy pomiar inteligencji idzie w parze z metodami pomiaru, które same w sobie charakteryzują się wysokim stopniem predyktywności efektywności pracy a zarazem nie korelują lub korelują w minimalnym stopniu z ilorazem inteligencji.

Do tych metod należą głównie:

• test „próbki pracy” - do osób już obeznanych obeznanych kryterialnym rodzajem pracy;

• testy integralności - pomiar szeregu cech osobowości i zbiór informacji o tym czy osoba nie charakteryzuje się zaburzeniami w zachowaniu, np. alkoholizm, narkomania, kradzieże.

• Testy służące do pomiaru sumienności - w ujęciu psychometrycznym jak i leksykalnym sumienność należy do cech osobowości o najwyższym poziomie trafności, kiedy traktuje się go jako predykatora efektywności pracy.

• ustrukturalizowane wywiady - są dopasowane do rodzaju oczekiwanej pracy, należą do najlepszych predykatorów efektywności pracy, do tej dla której zosały skonstruowane.

- poziom inteligencji również jest najlepszym predykatorem sukcesu uczenia się i czynności zawodowych.

Test pracowniczy Wonderlic (WPT) - test inteligencji składający się z 50 pozycji stosowany przez wielu pracodawców w celu selekcji kandydatów do pracy. Jego rzetelność i trafność jest porównywana do innych testów inteligencji.

- w szeregu badań wykazano, że zdolności specjalne, takie jak na przykład werbalne, liczbowe, przestrzenne, mechaniczne są lepszym predykatorem pracy zawodowej niż inteligencja ogólna

- wraz ze stopniem trudności wzrasta rola zdolności poznawczych

- poznawczych badań wynika, że najlepszym predykatorem powodzenia zawodowego jest kombinacja zdolności poznawczych poznawczych cechami osobowości

- test ASVAB - Bateria Uzdolnień Zawodowych Służb Zbrojnych - z badań wynika ze inteligencja mierzona testem ASVAB jest dobrym predykatorem powodzenia w słyzbach wojskowych.

- Sernberg wyodrębnił inteligencje praktyczna której składnikiem jest wiedza ukryta i doświadczenie

- Schmidt i Hunter zakładają ze inteligencja praktyczna jest niczym innym jak szeroko rozumianą wiedzą ukrytą. Wiedza - w tym doświadczenie nie jest konstruktem należącym do zdolności, stąd porównanie wiedzy ukrytej i inteligencji praktycznej z ogólnymi zdolnościami poznawczymi (inteligencją ogólną) to nieporozumienie. Wiedza ukryta jest po prostu wiedza, a w kontekście pracy - wiedzą o pracy.

- badania podłużne nad powodzeniem życiowym przeprowadzone na warszawskich 11 - latkach o zróżnicowanych zdolnościach ogólnych - grupa 100 osób o ponadprzeciętnym ilorazie inteligencji mierzonej testem Ravela oraz grupa która uzyskala wynik poniżej poziomu przeciętnego.

Wyniki badan wykazaly ze osoby charakteryzujące się wysokim IQ różniły się od grupy kontrolnej - przeciętny IQ - osiągnięciami edukacyjnymi, zawodowymi i materialnymi na niekorzyść tej ostatniej. Ponadto wśród cech osobowości wysoka samoocena i czynnik, który badaczka Firkowska - Mankiewicz określiła jako zaradność życiową miały istotny wpływ na osiągnięcia życiowe.

- wyższa inteligencja podnosi szanse sukcesu w szkole i w pracy, jest to zaleta a nie gwarancja.

- aby złagodzic mniejsze szanse związane z niskim poziomem inteligencji, jednostki muszą dysponować równie przenikliwymi zaletami kompensacyjnymi, jak dobrobyt rodzinny, przebojowa osobowość, duże zdecydowanie, silny charakter, wsparcie

dobroczyńcy

- niekiedy wysoki poziom inteligencji jest czynnikiem doprowadzającym do frustracji, a nawet długo utzrymujacego się stresu, dzieje się tak wówczas gdy zmuszeni jesteśmy przez dlugi okres wykonywac czynności (szkolne, zawodowe), których stopien złożoności poznawczej jest drastycznie niższy od naszych możliwości intelektualnych.

ROZDZ. 7 : OSOBOWOŚĆ JAKO ZESPÓŁ CECH: OD ALLPORTA DO MODELU WIELKIEJ PIĄTKI

Wszyscy badacze osobowości(poza klasycznymi behawiorystami) uważali że:

R =f (S, O) tzn. że zachowanie jednostki jest funkcją bodźców (czyli sytuacji) oraz pewnych właściwości organizmu (nabytych i/lub wrodzonych zależnie od koncepcji)

Wraz z wydaniem pierwszych podręczników do psychologii osobowości temat ten został wprowadzony do nauczania akademickiego

• Gordon Allport "Personality: A psychological Interpretation"

• Henry Murray "Explorations in Personality"

I Gordon Allport- inicjator teorii osobowości opartych na pojęciu cechy

1. Teoria ogólnie:

• traktował osobowość jednostki jako niepowtarzalną strukturę cech, którym przypisywał właściwości motywacyjne (ukierunkowujące zachowanie)

• osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz psychiki obejmująca układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla jednostki przystosowaniach do środowiska.

• Te układy psychofizyczne mają zdolność inicjowania spójnych międzysytuacyjnych form zachowania

• osobowość to struktura dynamiczna, podlega zmianie, jest specyficzna dla każdej jednostki i ma funkcje adaptacyjne

• osobowość zbudowana jest z cech

2. Pojęcia:

• cecha- predyspozycja do reagowania w określony sposób, wspólna dla wszystkich ludzi

• dyspozycja osobista- predyspozycja do reagowania w określony sposób, niepowtarzalna i specyficzna dla jednostki(dało to początek 2 podejściom do badań nad osobowością: uniwersalnemu- nomotetycznemu i indywidualnemu- idiograficznemu)

• cecha- cecha nomotetyczna, dyspozycja osobista- cecha idiograficzna

• biorąc pod uwagę stopień ogólności podzielił dyspozycje na:

- dyspozycje dominujące- wpływa w zasadzie na całe zachowanie, występuje rzadko(Np. osobowość autorytarna)

- dyspozycje centralne- ujawniają się najczęściej w działaniu(Np. pewność siebie, grzeczność, towarzyskość)

- dyspozycje wtórne- dotyczą wąskiego zakresu bodźców i reakcji, są mało istotne dla opisu osobowości

• cechę aktywizuje sytuacja, choć osoba posiadająca dana dyspozycję sama będzie stwarzała sytuację, w której ta cecha może się przejawić- to jest właśnie właściwość motywująca cechy

• cecha zapewnia spójność zachowania- określone sytuacje wywołują podobne zachowania, jednak z powodu znacznej liczby cech determinujących zachowanie człowieka rzadko mamy pełną spójność zachowania (późniejsze badania pokazały rolę środowiska i jego interakcji z cechami jednostki w braku międzysytuacyjnej spójności zachowania)

• JA- zapewnia poczucie własnej osobowości, powstaje i rozwija się w ontogenezie

• jest autorem pojęcia autonomii funkcjonalnej- każda czynność często powtarzana może stać się celem samym w sobie choć pierwotnie podejmowano ją w określonym celu. Spełnia funkcje motywacyjne.

3. Geneza cech

• pewne zadatki fizyczne i temperamentalne są genetycznie zdeterminowane

• pozostałe cechy kształtują się na podstawie wyposażenia biologicznego w wyniku dojrzewania i czynnika środowiskowego

4. Badania nad osobowością

• zainicjowali leksykalne badania nad osobowością ( poklasyfikowali 17 953 słów na 4 kategorie)

• przeciwnik analizy czynnikowej

• preferował podejście idiograficzne

5. Podsumowanie

• znaczenie raczej teoretyczne

• zwrócił uwagę na pojęcie cechy jako jednostki opisu osobowości

II 16- czynnikowy model osobowości w ujęciu Raymonda Cattella

1. Teoria ogólnie

• osobowość jako konstrukt psychologiczny pozwalający przewidzieć zachowanie osoby w określonej sytuacji

• R= f (S x P) tzn. nasilenie i treść zachowania (R) jest funkcją (f) działających bodźców i sytuacji (S) oraz osobowości danej jednostki (P)

2. Koncepcja cechy

• Cechy stanowią strukturę psychiczna osobowości

• Wnioskujemy o nich na podstawie zachowania

• Cechy powierzchniowe- o nich wnioskujemy bezpośrednio z obserwowanego zachowania, reprezentują zewnętrzne zmienne i nie muszą mieć wspólnej przyczyny

• Cechy źródłowe reprezentują podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość, mają wspólną przyczynę.

• Do nich dochodzimy posługując się analizą czynnikową.

• Pozwalają wyjaśnić przyczyny ludzkiego zachowania

• stały się głównym przedmiotem badań Cattella.

• Ich geneza nie jest jednolita, część ma biologiczne podłoże, a są takie, które kształtują się pod wpływem środowiska(fizycznego i społecznego)

• 3 podstawowe kategorie cech, które należą do najbardziej stałych elementów osobowości( wśród powierzchniowych i źródłowych):

• Cechy zdolnościowe- jak dobrze osoba radzi sobie z rozwiązywaniem zadań, np. inteligencja

• Cechy temperamentalne- charakteryzują tempo i ogólny styl, w jakim osoba wykonuje określone czynności. Dotyczą również różnic indywidualnych w sferze emocjonalnej

• Cechy dynamiczne- dlaczego i jak osoba jest pobudzana do czynienia tego, co czyni. Dotyczą motywacyjnego aspektu zachowań i rodzaju istotnych dla jednostki celów.

3. Cechy dynamiczne podzielił na:

• Ergi- wrodzone psychofizyczne tendencje posiadające składnik percepcyjny, afektywny i dążeniowy, m.in. ciekawość, głód, seks

• Sentymenty- kształtują się pod wpływem środowiska i własnych doświadczeń jednostki. Powodują one, że posiadające je osoby zwracają uwagę na określone obiekty czy klasy obiektów, reagują na nie i wyrażają w stosunku do nich określone emocje. Np. : religia, kariera, sport

• O ergach i sentymentach dowiadujemy się z przejawów zachowania- postaw. Można je scharakteryzować za pomocą 3 elementów postawy: siły zainteresowań, kierunku działania i obiektu, na który jest skierowana.

• Ergi i sentymenty tworzą hierarchiczną sieć dynamiczną.

• Postawy służebne(niżej w hierarchii) wobec sentymentów i pośrednio(albo czasem bezpośrednio) wobec ergów

• Sentymenty są służebne wobec ergów

• W tej sieci ergi maja status podstawowych sił napędowych osobowości

4. Badania:

• Był zwolennikiem i inicjatorem metody wielozmiennowej w badaniach nad osobowością, pozwala ona na badanie jednocześnie wielu zmiennych

• Korzystając z „eksperymentów” natury używał analizy czynnikowej aby odkryć wymiary osobowości

• Za punkt wyjścia posłużyła mu lista cech Allporta i Odberta

• Sformułował hipotezę leksykalną: Wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były, lub są istotne, interesujące, lub pożyteczne zostały utrwalone w treści języka.

• Do listy Allporta dodał ok. 4000 terminów i zredukował listę do 35.

5. Cattell wyodrębnił 3 podstawowe źródła, na podstawie których, można wnioskować o osobowości jednostki

• Obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach życiowych(dane L)

• Rejestrowanie, szacowanie określonych zachowań( np. podczas lekcji), może być też konkretna dokumentacja dotycząca jednostki(np. świadectwa)

• Samopis (dane Q)

• Informacja o własnym zachowaniu i psychice jednostki na podstawie samopisu, uzupełniają dane L

• Dane ze specjalnie zaaranżowanych sytuacji eksperymentalnych(dane T)

• Stworzenie specjalnych sytuacji prowokujących do zachowań, na podstawie których można wnioskować o osobowości.

• Na podstawie tych danych badacze wyodrębnili 21 podstawowych zmiennych osobowościowych- indeks uniwersalny(U. I), obejmujący wszystkie 3 kategorie cech

6. Cattell uważał, że jeżeli wielozmiennowe podejście oparte na analizie czynnikowej istotnie pozwala na określenie struktury osobowości, to te same cechy powinny ujawnić się we wszystkich 3 podejściach(w danych L, Q i T).

• Największą zbieżność wykazują dane L i Q

• Stworzył 16- Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości(16 PF)

• 16 skal na podstawie danych Q cech źródłowych

• W każdej skali 20- 26 pozycji- pytań z trzystopniową skalą odpowiedzi( tak, nie, nie wiem)

• Kilka pytań buforowych wszystkie wyróżnione przez Cattella cechy mają charakter dwubiegunowy, czyli umiejscowione są na kontinuum.

• Na rzecz trafności prognostycznej 16 PF Cattell ułożył tzw. równania specyfikacyjne(mało zrozumiałe spekulatywne)

7. Uwagi krytyczne:

• Czynnikowa teoria osobowości Cattella należy do najbardziej rozbudowanych

• Charakteryzuje się formalizacja zastosowaniem skomplikowanego aparatu matematycznego

• Rozwijał wzbogacał swoją teorię przez wiele kolejnych lat

• Jest to, obok teorii Allporta, przykład na opisową teorię osobowości, w której nie są wyjaśniane przyczyny i mechanizmy leżące u podstaw wyodrębnionych wymiarów.

• Costa, McCrae, Eysenck zarzucają mu, że wyodrębnił za dużo czynników, bo większość z nich koreluje ze sobą

• Jego teoria oderwana jest od człowieka i jego codziennych problemów

• Wady, którymi obciążona jest analiza czynnikowa, badania zbytnio nasycone subiektywizmem

• Subiektywnie dobrane dane wyjściowe(lista słów)

III Leksykalne badania nad strukturą osobowości

1. Pionierzy leksykalnego modelu struktury osobowości

• Donald Fiske na podstawie badań opartych na samopisie i szacowaniu(= ocenie przez innych)22 z 35 cech wyodrębnionych przez Cattella doszedł do 5 czynników:

• Adaptowalność społeczna

• Konformizm

• Wola osiągnięć

• Kontrola emocjonalna

• Poszukujący intelekt

• Ernest Tupes i Raymond Christal („prawdziwi ojcowie” 5- czynnikowego modelu osobowości- L. Goldberg)przeprowadzili metodą szacowania 8 badań leksykalnych, na różnych próbach osób badanych. Każde badanie dało im wynik pięcioczynnikowy:

• Surgencja

• Ugodowość

• Niezawodność

• Stałość emocjonalna

• Kultura

• Warren Norman:

• W pierwszej fazie przeprowadził badania nacechowane większym obiektywizmem, za punkt wyjścia wziął czynniki wyróżnione przez Tupesa i Christala. Otrzymał 5 czynników, które stanowią wg niego podstawową taksonomię osobowości:

• Surgencja

• Ugodowość

• Sumienność

• Stałość emocjonalna

• Kultura

• W drugiej fazie badań wziął za punkt wyjścia pełną listę Allporta i Odberta, uzupełnił ją i posortował na stałe cechy, czasowe stany i role społeczne, ale nic nowego to nie wniosło

2. Leksykalne studia nad strukturą osobowości- wkład badawczy w okresie minionego ćwierćwiecza.

• Lewis Goldberg:

• był uczniem Normana

• prowadził intensywne badania leksykalne nad struktura osobowości

• jest autorem terminu „Wielka Piątka”,

• zmodyfikował hipotezę leksykalną Cattella: Te różnice indywidualne, które są najbardziej istotne w codziennych kontaktach między ludźmi, zostaną wreszcie zakodowane w ich języku. Im większe znaczenie maja te różnice tym częściej ludzie będą na nie zwracają uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujący je termin

• z jego badań wynika, że żaden czynnik z wyjątkiem tych 5(Normana) nie replikował się w kolejnych badaniach

• zamienił kulturę na intelekt, a resztę zostawił bez zmian

• zaproponował listę 100 przymiotników- identyfikatorów(markerów)po 20 na każdy czynnik charakteryzowany dwubiegunowo.

• Alois Angleitner, Willem Hofstee potwierdzili 5- czynnikowy model.

• Próbowali opisać osobowość oddzielnie na podstawie przymiotników, rzeczowników i czasowników.

• Opis oparty na przymiotnikach dał wynik 5- czynnikowy

• Na rzeczownikach 4-czynnikowy (bez stałości emocjonalnej)

• Na czasownikach 2- czynnikowy( ugodowość i stałość emocjonalna)

• Piotr Szarota, badania leksykalne:

• Ugodowość- wielkoduszny, uczynny, wyrozumiały, uczynny ofiarny, szczery

• Sumienność- staranny, pracowity, precyzyjny, odpowiedzialny, rozważny

• Dynamiczność- szybki, obrotny, śmiały, aktywny, ruchliwy, energiczny

• Pobudliwość- wybuchowy, impulsywny, popędliwy, nieopanowany

• Intelekt- inteligentny, uzdolniony, twórczy, pojętny, oczytany, zdolny

• Hofstee, De Raad Goldberg zaproponowali pięcioczynnikowo- kołową taksonomię osobowości. Pozwala na opis każdego czynnika i jego składników w relacji do pozostałych czynników. Jest to model AB5C ale nie ma charakteru uniwersalnego, gdyż w zależności od wersji językowej przymiotniki zmieniają pozycję w przestrzeni.

• Generalnie w wielu innych badaniach, również w Polsce uzyskano 5- czynnikowy model osobowości ale bardzo rzadko uzyskiwano wyniki jednoznaczne(te same 5 czynników)

3. Swobodne opisy osobowości oparte na modelu PMO

• Swobodne opisy osobowości oparte na modelu PMO opierają się na następujących założeniach:

• Spontaniczne opisy osobowości mają z punktu widzena dokonujących je osób istotne znaczenie dla charakterystyki osobowości

• Im ważniejsza jest określona cech osobowości tym częściej wymieniana jest w opisie(co wynika z hipotezy leksykalnej Goldberga)

• Swobodne opisy dokonywane w różnych językach i kulturach odzwierciedlają wpływ czynników kulturowych na kształtowanie się osobowości

• Badacze przyjmują jeszcze jedno założenie- że, na podstawie wyników badań nad przymiotnikowym opisem osobowości, struktura osobowości składa się z 5 czynników: ekstrawersji, ugodowości, sumienności, stałości emocjonalnej i intelektu(otwartości)

• Badania Charlesa Halversona i Geldopha Kohnstamma- międzykulturowe badania dzieci nad ich strukturą osobowości

• Polskie badania, Marszał- Wiśniewska i Jarmuż- badania nad dziećmi, opisu dokonały rodzice, większość opisów zaklasyfikowano do pięciu czynników.

4. Uwagi krytyczne

• Metoda leksykalna potwierdza, że struktura osobowości- niezależnie od liczby uwzględnianych w badaniu terminów- składa się z 5 czynników

• Model ten wydaje się teoretyczny, cała teoria leżąca u podstawy tych badań opiera się na hipotezie leksykalnej Cattella i Goldberg.

• Abstrahują one on kontekstu, nie liczy się tu sytuacja ani zachowanie

IV Psychometryczne badania nad strukturą osobowości w ramach modelu PMO

1. Kwestionariusze skonstruowane do pomiaru pięciu czynników osobowości

• Paul Costa i Robert McCrae prowadzili badania nad 16- Czynnikowym Modelem Osobowości Cattella zredukowali liczbe czynników do 3(do neurotyczności, ekstrawersji i wyobraźni, którą nazwali później otwartością na doświadczenia)

• W ten sposób stworzyli 3- czynnikowy model osobowości czyli NEO- neurotyczność, ekstrawersja i otwartość na doświadczenia

• Potem badacze ci poszerzyli swój model o 2 kolejne czynniki- ugodowość i sumienność

• Do pomiaru tych czynników stworzyli Kwestionariusz Osobowości NEO, który zawierał 5 skal odpowiednio do 5 czynników

• Następnie dokonali modyfikacji i stworzyli Zmodyfikowany Kwestionariusz Osobowości NEO- tzw. NEO-PI-R, składa się z 3 skal, 6 na każdy czynnik

• Potem skrócili to i powstał Kwestionariusz NEO- FFI, 60 pozycji, po 12 na czynnik i pozwala jedynie na ogólna diagnozę 5 czynników.

• Marvin Zuckerman- bardzo odkrywczo doszedł do wniosku, że konfigurację czynników najlepiej wyjaśnia model 5- czynnikowy. Wyróżnił:

• Towarzyskość

• Aktywność

• Neurotyczność- lęk

• Agresywność- wrogość

• Psychotyczność- impulsywne poszukiwanie doznań

• W związku z tym niebywałym odkryciem stworzył on Kwestionariusz Osobowości Zuckermana- Kuhlmana(ZKPQ)

2. Czynniki NEOAC(neurotyzm, ekstrawersja, otwartość, ugodowość , sumienność)jako podstawowe cechy/wymiary osobowości

• Argumenty uzasadniające zdaniem autorów(Paul Costa i Robert McCrae) traktowanie czynników NEOAC jako podstawowych wymiarów osobowości. :

• Czynnik NEOAC istnieją realnie(znaczenie adaptacyjne, badana potwierdzające uzyskiwanie tych czynników przy różnych metodach

• Czynnik NEOAC charakteryzuje niezmienniczość( tzn. że czynniki te można zidentyfikować innym metodami, że zawsze się pojawiają)

• Czynnik NEOAC są uniwersalne(są niezależne od płci, rasy i kultury)

• Czynnik NEOAC maja podstawę biologiczną(dość duży stopień odziedziczalności 30-40%, przede wszystkim ekstrawersja i neurotyzm

3. Teoria pięciu czynników w ujęciu Paul Costa i Robert McCrae

• Za wariancję wielu czynników odpowiada czynnik genetyczny, więc badacze stwierdzili, że te 5 czynników jest uniwersalnym, surowym, materiałem osobowości, który jest dziedzicznie uwarunkowany i obecnych u wszystkich homo sapiens.

• Na podstawie wyników międzykulturowych stwierdzili, że czynniki te maja charakter uniwersalny(niestety uniwersalność taką stwierdzono także w odniesieniu do innych wymiarów z innych teorii)

• Nadali więc on czynnikom NEOAC status temperamentu

4. Typy osobowości jako specyficzna konfiguracja cech postulowanych w ramach modelu PMO

• Typ rozumiany tu jest jako określona konfiguracja 5 podstawowych czynników osobowości.

• Punktem wyjścia były zaproponowane przez Jeanne Block i Jacka Blocka konstrukty osobowości:

• Odporność(prężność) Ego, zdolność elastycznego- zamiast sztywnego- reagowania na wymogi sytuacji, stres, konflikt czy niepewność. Jest związane z kompetencjami i inteligencją społeczną, dobre możliwości adaptacyjne

• Kontrola Ego obejmuje tendencje do powstrzymywania się albo wyrażanie impulsów motywacyjnych i emocjonalnych, wiąże się z introwersją- ekstrawersją, refleksyjność- impulsywność, internalizacja- eksternalizacja

• Z reguły uzyskiwano 3 podstawowe typ osobowości:

• Typ przystosowany(odporny)- niska neurotyczność, wysoka sumienność, ponadprzeciętna ekstrawersja i średnie pozostałe

• Typ nadmiernie kontrolujący się- wysoka neurotyczność, introwersja i średnie 3 pozostałe cechy

• Typ niedostatecznie kontrolujący się- niska sumienność, niska ugodowość, inne przeciętnie lub powyżej

• Jednak np. Paul Costa i Robert McCrae nie wyodrębnili tych 3 typów osobowości, można sobie również łatwo wyobrazić osobowości, dla których punktem wyjścia są inne cechy osobowości

5. Uwagi krytyczne

• PMO dostarcza integrującego modelu do wyjaśniania osobowości, pozwala na ulokowanie najważniejszych opisów i cech osobowości w tych 5 czynnikach

• Badania z użyciem kwestionariuszy NEO wykazały, że mierzone przez nie czynniki SA istotnymi predykatorami powodzenia zawodowego, odporności na stres czy ryzyka zaburzeń zachowaniu patologii.

• Typowe tylko dla modelu PMO cechy: sumienność, ugodowość i otwartość ma związek z różnymi aspektami zdrowia(zażywane narkotyków, ryzykowne zachowania)

• Krytyka Mischela opiera się na stwierdzeniu, że koncepcja cech jest wymyślona przez badaczy fikcją i nie wyjaśnia tego, co obserwowalne na co dzień

• Model PMO jest ateoretyczny

• Jest obciążony wszelkimi błędami analizy czynnikowej

• Duży subiektywizm w doborze zmiennych stanowiących podstawę wyodrębniania czynników co widać po różnych nazwach(i treściach)czynników

• Podejście do osobowości oparte na pojedynczych słowach nie ujmuje istotnych cech osobowości tj. dynamiczne, zmieniające się w zależności od kontekstu funkcjonowanie

• Wyodrębnione czynniki nie są w stosunku do siebie ortogonalne

• Eysenck: sumienność i ugodowość to składniki psychotyczności a otwartość nie należy do sfery osobowości tylko do obszaru funkcjonowania poznawczego(obok m.in. inteligencji)

• Prowadzone w ramach PMO badana maja jedynie charakter czysto korelacyjny i nie wykraczają poza opis

• Krytyka założenia autorów o genetycznym uwarunkowaniu czynników(wbrew wielu danym o wpływie środowiska i różnicach indywidualnych we wszystkich 5 czynnikach)

• Krytyka założenia o uniwersalności(było wyżej w 3.)

Rozdz. 8

TEORIE REMPERAMENTU KONCENTRUJĄCE SIĘ NA DZIECKU.

1. Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess

2. Rozwojowy model temperamentu

3. Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego

4. Behawioralno- genetyczna teoria temperamentu

Cechy charakterystyczne dla temperamentu:

• Poprzez temperament należy rozumieć cechy pojawiające się w zachowaniu, stąd też temperament stanowi część składową osobowości

• Jest względną całością w ciągu życia (jeżeli nawet zachodzą jakieś zmiany to na przestrzeni życia są one bardzo powolne)

• Ma podłoże biologiczne (podstawą są mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne)

• Różnice indywidualne są częściowo genetycznie zdeterminowane

• Cechy widoczne jako emocje i motoryka są obecne od najmłodszych lat

• Cechy takie jak: emocjonalność, lęk, poszukiwanie stymulacji, żwawość, aktywność występują również w świecie zwierząt

• Definicja temperamentu

Temperament odnosi się do względnie stałych cech osobowości występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem.

• AD 1 INTERAKCYJNA TEORIA TEMPERAMENTU THOMASA I CHESS

Badania w formie podłużnej prowadzone były przez kilkanaście lat, począwszy od okresu niemowlęcego, przez żłobek, przedszkole, szkołe i dom rodzinny.

• KATEGORIE TEMPERAMENTU I ICH KONSTELACJE

Temperament rozumiany jest w tym ujęciu jako styl zachowania, mający charakter czysto opisowy

Kategoria	Opis
AKTYWNOŚĆ	Aspekt motoryczny zachowania dziecka oraz proporcja aktywności i braku aktywności w ciągu doby
RYTMICZNOŚĆ	Regularność lub brak regularności funkcji biologicznych (np. cyklu snu i czuwania)
ZBLIŻANIE SIĘ- WYCOFYWANIE	Rodzaj pierwotnej reakcji na nowy bodziec (np. pokarm, zabawkę, osobę). Zbliżanie się jest przejawem reakcji pozytywnej, unikanie- reakcji negatywnej
ŁATWOŚĆ PRZYSTOSOWANIA	Łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku, wyrażająca się w sposobie reagowania na nowe bodzce
PRÓG REAGOWANIA	Siła bodzca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji, przejawia się w reakcji na słabe bodzce
SIŁA REAKCJI	Poziom energetyczny reakcji niezależnie od jej jakości lub kierunku
JAKOŚĆ NASTROJU	Proporcja emocji pozytywnych (np. śmiech, radość) i negatywnych (np. krzyk, płacz)
ROZTARGNIENIE	Skuteczność, z jaką bodzce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co robi w danym momencie
ZASIĘG UWAGI I WYTRWAŁOŚĆ	Najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności (zasięg uwagi) oraz zdolność kontynuowania aktywności mimo działania bodzców rozpraszających (wytrwałość)

3 KONSTELACJE TEMPERAMENTALNE (TYPY TEMPERAMENTU

1. temperament łatwy (u ok. 40% dzieci)

*regularność

*zbliżanie się

*łatwość przystosowania się

*niewielka lub umiarkowana siła reakcji

*przewaga nastroju pozytywnego nad negatywnym

2. temperament wolno rozgrzewający się (u ok. 15% dzieci)

*negatywna reakcja na nowe bodzce

*powolne przystosowywanie się

*przewaga nastrojów negatywnych nad pozytywnymi

*średnia regularność i niewielka siła reakcji

3. temperament trudny (u ok. 10 % dzieci, żródło zaburzeń w zachowaniu)

*brak regularności

*wycofywanie się

*trudności w przystosowaniu

*duża siła reakcji

*przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi

Nie zawsze istnieje związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy temperamentem trudnym a zaburzeniami w zachowaniu. Jeżeli występuje DOBROĆ DOPASOWANIA (zgodność pomiędzy temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia), to zaburzenia zachowania pomimo trudnego temperamentu nie wystąpią. Z kolei gdy zachodzi istotna i długotrwała rozbieżność między kategoriami temperamentu dziecka a warunkami środowiskowymi, co jest przejawem niedopasowania, wtedy zakłócony jest rozwój i powstają zaburzenia w zachowaniu, nawet w przypadku temperamentu łatwego.

Zaburzenia w zachowaniu mogą przejawiać się w rozmaitych postaciach lęku- wybuchy złości, jąkanie, zaburzenia snu.

Badania zostały przeprowadzone na grupie dzieci upośledzonych umysłowo, zarażonych w życiu płodowym wirusem różyczki, wcześniaków oraz dzieci z rodzin o niższym statusie społeczno-ekonomicznym.

Wychodząc z założenia, że struktury temperamentu są niezmienne w ciągu życia skonstruowano kwestionariusze przeznaczone dla rodziców, które umożliwiają pomiar 9 kategorii temperamentu w wieku niemowlęcym (od 1-4 miesięcy, 4-8miesięcy, 1-3 lat, 3-7 lat, 8-12 lat). Zmodyfikowany przez Windle'a i Lernera, zaadaptowany do warunków polskich przez Śliwińską, Strelaua i Zawadzkiego został nazwany DOTS-R; składa się ze skal: Ogólny poziom aktywnośc, Aktywność- sen, Zbliżanie się- wycofywanie, Elastycznośc- sztywność, Jakość nastroju, Rytmiczność- sen, Rytmiczność- jedzenie, Rytmiczność- codzienne nawyki, Orientacja zadaniowa (wersja dla dorosłych zamiast ostatniego punktu miała Podatność na roztargnienie i Wytrwałość).

Uwagi krytyczne padały pod kontem temperamentu trudnego- co w konsekwencji powoduje etykietowanie ucznia i przeżucanie problemów wychowawczych.

• AD 2. ROZWOJOWY MODEL TEMPERAMENTU

Mary Rothbart oraz Douglas Derryberry ujmuje w swoim modelu dynamikę interakcji zachowania i czynników biologicznych, która prowadzi do rozwojowo uwarunkowanych zmian w temperamencie.. Badacze definiowali temperament jako konstytucjonalnie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji (konstytucjonalny= wyposażenie biologiczne, kształtujące się pod wpływem czynnika dziedz8icznego, dojrzewania i doświadczenia).

Reaktywność odnosi się do pobudliwości fizjologicznej i behawioralnej, przy czym wystepuje ona w kilku postaciach:somatycznej, autonomicznej, neurohormonalnej, poznawczej. Przejawia się w progach wrażliwości, czasie latencji, sile i amplitudzie reakcji oraz w czasie powrotu reakcji do stanu wyjściowego.

Samoregulacja odnosi się do procesów modyfikujących (tj. podwyższanie, obniżanie) reaktywnośc. Zaliczaja się do nich uwaga, dążenie, unikanie, atak, powstrzymywanie się od reakcji, samouspokajanie się. Wraz z wiekiem wzrasta poziom samoregulacji. Cechy temperamentu ujawniają się w sferze motoryki, emocji, uwagi.

*rozwój temperamentu we wczesnym dzieciństwie

NOWORODEK	Niezadowolenie i łatwość uspokajania, aktywność, orientacja i czujność (uwaga), zbliżanie się- wycofywanie
WCZESNE NIEMOWLĘCTWO	Tak jak wyżej, ponad to uśmiech, wokalizacja, poszukiwanie i unikanie bodzców, frustracja
PÓŻNE NIEMOWLĘCTWO	Tak jak powyżej, ponad to kontrola zachowania, strach
WIEK PRZEDSZKOLNY I POWYŻEJ	Tak jak powyżej, ponad to dalszy rozwój wytężonej kontroli zachowania

Co wpływa na kształtowanie się cech temperamentalnych?

• różnice indywidualne w aktywacji ośrodka podkorowego (a co za tym idzie poziomu noradrenaliny, dopaminy i serotoniny).

• neurofizjologiczne mechanizmy motywacyjne, które regulują zachowania takie jak: łaknienie i zbliżanie się, lękliwość, frustrację i agresję oraz afiliację i potrzebę bycia z innymi.

• Fizjologiczne mechanizmy leżące u podstaw uwagi

Dokonując pomiaru temperamentu Rothbart wyodrębniła takie cechy jak: poziom aktywności, uśmiech, strach, niezadowolenie w wyniku skrepowania ruchów, łatwość uspokajania się i czas koncentracji. Odpowiednio do nich skonstruowała Kwestionariusz Zachowań Niemowlęcych. Kwestionariusz ten wypełniają rodzice niemowlęcia.

Zarzuty dotyczą:

• Zbyt szerokiego zasięgu (nie pozwala odróżnić cech temperamentalnych od innych charakterystyk)

• Wielość znaczeń reaktywności (tendencja do reagowania w określony sposób, proces wywołany szeregiem czynników)

• Ciężko zaliczyć świadomą kontrolę do temperamentu, raczej jest cechą charakteru.

Rozdział 9

teorie temperamentu skoncentrowane na człowieku dorosłym.

A) Teoria PEN - koncepcja trzech superczynników w ujęciu Eysencka.

- osobowość posiada 2 zasadnicze aspekty: temperament i inteligencję, jeżeli więc usuniemy z obszaru osobowości inteligencję pozostanie jedynie temperament - z tego powodu Eysench traktował osobowość (z pominięciem inteligencji) i temperament jako synonimy. Są to terminy tutaj stosowane zamiennie.

- występuje tutaj daleko posunięta biologizacja teorii, wyodrębnione przez autora czynniki ekstrawersji i neurotyczności występują zarówno u ludzi jak i u zwierząt.

- Koncepcja ta ma status teorii temperamentu choć często prezentowana jest jako przykład biologicznie zorientowanej teorii cech.

1. Podstawowe wymiary i struktura temperamentu (osobowości)

- Eysenck prowadził badania na 700 żołnierzach cierpiących na nerwicę i na tej podstawie wyodrębnił 2 czynniki: neurotyczność oraz histerię ( nerwicowa reakcja przejawiająca się w nadmiernej emocjonalności występująca w stanie załamania u ekstrawertyków) versus dystymię (stan obniżonego nastroju i aktywności obecny w stanie załamania u introwertyków). NA tej podstawie wyodrębniono 2 podstawowe wymiary osobowości: ekstrawersja (opisywana też dwubiegunowo jako ekstrawersja-introwersja) oraz neurotyczność (której przeciwstawnym biegunem jest zrównoważenie emocjonowane).

- Ekstrawersji i neurotyczności nadał status wymiaru by podkreślić że między normą (cechą) a patologią istnieje ciągłość (różnica ilościowa a nie jakościowa).

- dopiero po jakimś czasie wprowadził 3 trzeci czynnik psychotyczność - doszedł więc do wniosku że struktura osobowości jest 3 czynnikowa.

- 3 czynniki są traktowane jako niezależne, zwane czynnikami nadrzędnymi, superczynnikami bądź typami osobowości  Psychotyczność (P), Ekstrawersja (E) i Neurotyczność (N). (stąd właśnie PEN).

- Psychotyczność: wymiar którego jeden biegun opisują takie cechy jak altruizm, empatia uspołecznienie, drugi biegun obejmuje przestępczość psychopatię i schizofrenię.

- Ekstrawersja: składa się z czynników pierwszego rzędu: towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań. Przeciwnością jest introwersja

- Neurotyczność (emocjonalność): złożona jest z cech: lęk przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Jej przeciwieństwem jest równowaga emocjonalna.

2. Biologiczne podstawy czynników PEN.

Ekstrawersja. Biologiczne podstawy ekstrawersji tłumaczył autor dwiema teoriami:

- teoria hamowania: 2 postulaty: 1)- Jednostki różnią się pod względem szybkości i siły, z jaką pojawiają się u nich pobudzenie i hamowanie oraz pod względem szybkości z jaką hamowanie zanika; 2)- Osoby u których potencjał pobudzeniowy tworzy się szybko i z dużą siłą, a hamowanie reaktywne pojawia się wolno i szybko zanika mają predyspozycję do introwertywnych zachowań, zaś dla ekstrawertyków wzorzec jest przeciwny.

Introwertycy lokują się biegunie pobudzania a ekstrawertycy na biegunie hamowania.

Autor wprowadził też 3 postulat tzn lekowy który mówi że leki uspokajające zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia prowadzą do ujawnienia ekstrawertywnych wzorców zachowania.

- teoria aktywacyja: autor skupił się tu na aktywizacji kory mózgowej regulowanej przez struktury podkorowe. Pozycja jednostki na wymiarze ekstrawersja-introwersja uwarunkowana jest różnicami indywidualnymi w poziomie aktywności pętli korowo-siatkowatej wyznaczającej poziom aktywacji. Introwertycy mają wyższy poziom pobudzenia korowego tj. wyższy poziom aktywacji.

Neurotyczność. Podłoża różnic indywidualnych w tym zakresie należy szukać w różnicach w reaktywności układu współczulnego (reaktywność tego układy większa jest u osób prezentujących biegun neurotyczności). Eysenck ulokował fizjologiczny ośrodek tej cechy w układzie limbicznym jednak w badaniach mu się to nie potwierdziło wcale.

Psychotyczność. Autor nie zaproponował tu żadnej fizjologicznej teorii psychotyczności niemniej jednak udowodnione jest że są dość wysokie wskaźniki odziedziczalności (w zależności od badań od 40-60%). Najprawdopodobniej psychotyczność wiąże się z jakąś formą dezorganizacji funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego i polega na zakłóceniu koordynacji między autonomicznymi, motorycznymi i korowymi składnikami aktywacji, co może być wynikiem osłabienia regulacji procesów pobudzenia i hamowania OUN.

3 Kwestionariuszowy pomiar PEN.

- najpierw kwestionariusze opracowywane przez Eysencka badały neurotyczność, następnie dołączyła do tego ekstrawersja a ponad 20 lat później - psychotyczność.

- najpopularniejszym narzędziem jest Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości Eysencka (EPQ-R).

- składa się z 4 skal: ekstrawersja, neurotyczność, psychotyczność i skala kłamstwa

- zawiera 100 pozycji z formatem odpowiedzi TAK/NIE

- w poszczególnych skalach jest różna ilość pozycji

- opracowano także wersję skróconą: 48 pozycji (12 dla każdej skali)

- Kwestionariusz EPQ-R przeznaczony jest dla osób powyżej 16 roku życia

- Kwestionariusz zaadaptowano do warunków polskich.

Generalnie badania przeprowadzone tymi kwestionariuszami wykazały że te trzy czynniki są uniwersalne i podstawowe.

4 Funkcjonalne znaczenie czynników PEN.

Najlepiej ze wszystkich opracowana jest przez Eysencka ekstrawersja

FUNKCJOLANE ZNACZENIE EKSTRAWERSJI:

- na bazie teorii hamowania i teorii aktywacji wysnuć można hipotezę, że bodźce o takiej samej sile bądź sytuacje o takiej samej wartości stymulującej inaczej wpływają na ekstrawertyka i introwertyka.

- spadek poziomu wykonania w warunkach silnej stymulacji autor wyjaśnia za pomocą mechanizmu hamowania: u introwertyków u których poziom aktywacji jes6t chronicznie wyższy, hamowanie ochronne (spadek reakcji lub spadek poziomu wykonania)występuje już przy bodźcach, na które ekstrawertycy reagują jeszcze adekwatnie).

- bodźce o takiej samej sile wywołują różne emocje u ekstrawertyków i introwertyków - bodźce słabe u introwertyków wywołują dodatnie zabarwienie emocjonalne a u ekstrawertyków - ujemne. Zależność ta ulega odwróceniu dla bodźców silnych.

- postulat podatności na warunkowanie: introwertycy ze względu na wyższy potencjał pobudzenia i niższy potencjał hamowania łatwiej i szybciej wytwarzają odruchy warunkowe niż ekstrawertycy. U introwertyków także szybciej i łatwiej zachodzi proces socjalizacji.

- introwertycy unikają stymulacji, ekstrawertycy poszukują jej.

FUNKCJONALNE ZNACZENIE NEUROTYCZNOŚCI:

- przy założeniu że neurotyczność to tendencja do ujawniania negatywnych stanów emocjonalnych takich np. jak lęk autor wysunął przypuszczenie że ta zmienna powinna modyfikować zachowanie i poziom funkcjonowania w sytuacjach wzmagających aktywność układu limbicznego. Należałoby więc prowadzić tu badania w warunkach dużego stresu bo tylko wtedy różnice w reaktywności uwarunkowane poziomem neurotyczności będą miały szansę się ujawnić. Danych na ten temat jest znacznie mniej niż na temat ekstrawersji.

FUNKCJONALNE ZNACZENIA PSYCHOPTYCZNOŚCI:

- hipotezy dotyczące związku psychotyczności z funkcjonowaniem jednostki nie mają statusu hipotez przyczynowo-skutkowych lecz są ujmowane wyłącznie na poziomie opisu.

- wysokie wyniki na wymiarze psychotyczności uzyskują osoby będące w konflikcie z prawem, narkomani, alkoholicy, psychopaci oraz schizofrenicy co potwierdza założenie autora że skrajne nasilenie psychotyczności prowadzi do zachowań aspołecznych, zaburzeń psychicznym i patologii. Równocześnie stwierdzono że jest dodatnie skorelowana z twórczością, bo twórczości sprzyjają takie charakterystyki indywidualne jak niekonwencjonalność, negatywizm, dezaprobata dla innych (typowe dla osób zajmujących wysokie pozycje na wymiarze psychotyczności).

ROLA INTERAKCJI CZYNNIKÓW PEN W FUNKCJONOWANIU JEDNOSTKI.

- nie pojedyncze cechy lecz ich konfiguracja wpływa na formy i jakość przystosowania się jednostki.

-duże nasilenie ekstrawersji i neurotyczności predysponuje do histerii

- duże nasilenie introwersji i neurotyczności predysponuje do dystymii

-introwertycy (u których proces warunkowania przebiega łatwiej) będą mniej skłonni do przestępstw niż ekstrawertycy, ponieważ warunkową reakcję lęku zapobiegającą podejmowaniu zachowań aspołecznych łatwiej wytworzyć u introwertyków.

- przestępcy lokują się wysoko na wszystkich trzech wymiarach.

- unikanie narkotyków koreluje dodatnio z introwersją oraz ze stałością emocjonalną.

5 Uwagi krytyczne.

- Gray podważył podważył pierwotność wymiarów ekstrawersji i neurotyczności. Jego zdaniem miałyby być one wtórne do lęku i impulsywności.

- jego zdaniem też proces warunkowania zachodzi szybciej u introwertyków tylko wtedy gdy bodźcem bezwarunkowym jest kara. Natomiast gdy takim bodźcem jest nagroda proces warunkowania zachodzi szybciej i łatwiej u ekstrawertyków.

-zakwestionowano też różny chroniczny poziom aktywacji dla introwertyków i ekstrawertyków bo się okazało że te poziomy aktywacji się zmieniają mocno w czasie doby zarówno u jednych jak i drugich.

- wątpliwości budzi też wymiar psychotyczności bo nie ma on w populacji rozkłady normalnego (jest lewoskośny, z przewagą altruizmu i uspołecznienia). Nasuwa się przypuszczenie że psychotyczność nie jest odrębnym czynnikiem.

B) Teoria poszukiwania doznań.

Mrvin Zuckerman (będąc pod wpływem koncepcji Hebba) doszedł do wniosku, że pod względem odporności na deprywację sensoryczną istnieją jaskrawe różnice indywidualne. Opracował koncepcję poszukiwania doznać opartą na jednym wymiarze temperamentu.

1 Poszukiwanie doznań; pojęcie, struktura, pomiar.

- Zuckerman sformułował postulat o różnicach indywidualnych w optymalnym poziomie stymulacji.

- osiągnięcie tego poziomu jest warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego.

- na różnice w optymalnym poziomie stymulacji wpływają czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne (te ostatnie, do których należy reaktywność ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego decydują o względnie stałych różnicach indywidualnych w zapotrzebowaniu na stymulację).

- poszukiwanie doznań to cecha która wyraża tendencję do poszukiwania lub unikania stymulacji

- źródłem stymulacji jest nie tyle wartość fizyczna bodźców ile ich znaczenie uwarunkowane indywidualnym doświadczeniem.

- poszukiwanie doznań (definicja Zuckermana): cecha zdefiniowana przez poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń.

- autor wyodrębnił 4 czynniki wchodzące w skład tej cechy:

• Poszukiwanie grozy i przygód (TAS) - przejawia się do zamiłowania do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, w chęci uprawiania podniecających rodzajów sportów

• Poszukiwanie przeżyć (ES) - wyraża się w nonkonformistycznym stylu życia angażującym umysł i zmysły - przykładem SA takie rodzaje aktywności jak nieplanowane podróże, szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki

• Rozhamowanie (Dis) - to tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w takich zachowaniach jak picie alkoholu, seks, hazard, „hulaszczy” tryb życia. Jest to cecha najsilniej uwarunkowana biologicznie 

• Podatność na nudę (BS) - objawia się awersją do powtarzania doświadczeń, do rutynowej pracy, do nudnych ludzi. Jej wskaźnikiem jest reagowanie niepokojem na monotonię.

- autor opracował kilka wersji kwestionariuszy służących do pomiaru wyżej wymienionych cech, Najbardziej popularny to Skala Poszukiwania Doznań wersja IV i V. Składają się ze skal o nazwie analogicznej do wyodrębnionych 4 czynników TAS, ES, Dis, BS.

• Kwestionariusz SSS-IV zawiera ponadto ogólną skalę poszukiwania doznań

• Kwestionariusz SSS-V złożony jest jedynie z czterech skal natomiast uzyskana z nich suma informuje o ogólnej tendencji do poszukiwania doznań

Kwestionariusze te nie doczekały się satysfakcjonującej adaptacji do warunków polskich.

2 podstawy biologiczne poszukiwania doznań.

- biologicznego podłoża poszukiwania doznań Zuckerman upatrywał w układzie kora - układ siatkowaty.(podobnie jak Eysenck)

- dla poszukiwaczy doznań, którzy w celu osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji potrzebują dużej stymulacji, typowy jest chronicznie niski poziom aktywacji wspomnianych ośrodków nerwowych. Odwrotnie jest u osób unikających doznań.

-autor upatrywał przyczyn w neuroprzekaźnikach: cecha poszukiwania doznań jest po części funkcją poziomu katecholamin - noradrenaliny i dopaminy obszarach nagrody układu limbicznego

- z reguły występuję ujemna zależność między poziomem oksydazy monoaminowej (MAO) z poziomem rozhamowania mierzonym skalą Dis

- znajdująca się w układzie limbicznym dopomina wzmaga tendencje eksploracyjne i aktywność behawioralną

- MAO redukuje poziom dopaminy a tym samym tendencję do poszukiwania doznań

- dość duży czynnik odziedziczalności - waha się od 0,2 do 0,6 najwyższe wartości w skali rozhamowania.

3 Funkcjonalne znaczenie cechy poszukiwania doznań.

- poszukiwacze doznań preferują czynności i sytuacje, które są nowe i silnie stymulujące, związane z dużym ryzykiem, zaspokajające potrzeby hedonistyczne, bez względu na to, czy są one społecznie akceptowane czy nie i czy są uważane za normalne czy anormalne. Procent alkoholików, narkomanów, przestępców, psychopatów i ludzi łamiących prawo jest wyższy wśród osób mających wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania doznań aniżeli wśród osób zajmujących na tym wymiarze niskie pozycje.

-związek między poszukiwaniem doznań a częstością podejmowania czynności ryzykownych okazał się w badaniach silniejszy u dziewcząt niż u chłopców.

- związek między cechą poszukiwania doznań a jej behawioralnymi przejawami wyjaśnia pojęcie optymalnego poziomu aktywności układów katecholaminowych (CSA) - katecholaminy, dopomina i noradrenalina uczestniczą w regulacji poziomu aktywności OUN tworząc tzw układy aktywacyjne. Funkcjonowanie jednostki wyrażające się w różnych formach zachowania uwarunkowane jest poziomem tonusu CSA. Z punktu widzenia poziomu przystosowania ocenianego na podstawie jakości nastroju, aktywności, interakcji społecznych i stanu klinicznego optymalny jest przeciętny poziom aktywności układów katecholaminowych.

- tendencję do poszukiwania doznań, której przejawem może być potrzeba silnych i coraz to nowych bodźców oraz podejmowanie działań ryzykownych i budzących strach można wyjaśnić charakterystycznym dla poszukiwaczy doznań stałym niskim poziomem CSA.

4 Uwagi krytyczne.

- badania prowadzone w innym laboratoriach nie potwierdziły fizjologicznej czy biochemicznej specyfiki poszczególnych czterech składników

- te same korelaty biologiczne są typowe dla nie tylko dla poszukiwania doznań lecz też np. dla ekstrawersji czy impulsywności

- wykazano że neuroprzekaźniki zmieniają często swoje funkcje i często wywołują efekt przeciwny do założonego czego model nie uwzględnia (zależeć to może od miejsca ich występowania, poziomu skupienia itp.)

- model nie uwzględnia roli środowiska (najpoważniejszy zarzut!)

C) Psychobiologiczny model temperamentu (Cloninger)

- punktem wyjścia były badania prowadzone na populacji pacjentów psychiatrycznych których wynika że charakteryzują ich 2 odrębne syndromy spotykane także w populacji osób zdrowych. Są to:

• Lęk poznawczy inaczej zwany psychicznym, charakteryzuje się oczekiwaną obawą, rozmyślaniami nasyconymi niepokojem, lękiem społecznym, niepewnością, trudnościami w rozprężeniu mięśniowym, a także powolnym odzyskiwanie równowagi po doznanym stresie czy chorobie. Pacjenci tu przejawiają zmęczenie, napięcie mięśniowe i powolny powrót do zdrowia nawet po niewielkich chorobach.

• Lęk somatyczny dotyczy różnego rodzaju dolegliwości cielesnych, bólów i częstych autonomicznych zaburzeń idących w parze z rozproszeniem uwagi i ogólnym przestraszeniem, które nie jest związane ze specyficznymi sygnałami ostrzegawczymi. Pacjenci tu manifestują różne bóle ciała.

Taka charakterystyka postaci lęku była punktem wyjścia tej koncepcji temperamentu.

1 Lokalizacja temperamentu w strukturze osobowości.

- autor twierdzi że obie postacie lęku są związane z wymiarami osobowości Eysencke i Junga.

- nawiązał w swej teorii do koncepcji lęku i impulsywności Graya, z tymże w miejscę Gray'owskiego lęku zaproponował unikanie szkody (bo lęk według tego autora nie obejmuje lęku somatycznego tylko ogranicza się do poznawczego). Zaproponował również zastąpić nazwę impulsywnośc poprzez poszukiwanie nowości, ponieważ wskazuje ona na istotną motywację związaną z tą cechą.

- Cloninger wymienił także trzeci wymiar niezależny od unikania szkody i poszukiwania nowości - zależność od nagrody, u podstawy której leży genetycznie uwarunkowana neurobiologiczna tendencja do zachowań, które dostarczają nagród i prowadzą do unikania kary.

- kilka lat później Svrakic oraz Przybeck dodali do teorii czwarty wymiar - wytrwałość, pierwotnie opisywaną jako odporność na frustrację i zmęczenie, traktowano jako składnik zależności od nagrody. Lecz badania wykazały że jest ona cechą homogeniczną i niezależną od pozostałych.

- początkowo autor traktował wyżej wymienione wymiary jako cechy osobowości, później nadał im status cech temperamentalnych (ze względu na ich odziedziczalność, występowanie we wczesnej ontogenezie oraz występowanie w świecie zwierząt).

- dołączył 3 cechy zaliczone do sfery charakteru: Ukierunkowanie ja, transcendencja ja i skłonność do współdziałania.

- podstawę do kształtowania się dziedzicznie uwarunkowanych cech temperamentów stanowi pamięć proceduralna, natomiast podstawę kształtowania się charakteru stanowi pamięć deklaratywna.

- temperament i charakter wpływają na siebie wzajemnie. Charakter traktowany jako skłonność do reagowania silnie związanego z rozwojem Ja, kształtuje się na osnowie temperamentu, ale wtórnie też modyfikuje go.

2.Biologiczne podstawy cech temperamentu.

- filogeneza temperamentu zaczyna się od zdolności hamowania zachowań a więc od tendencji do unikania szkody (co występuje u wszystkich zwierząt)

- Cloninger zaproponował dla trzech pierwotnie wymienionych cech temperamentu mechanizmy neurobiochemiczne ściśle związane z aktywnością neuroprzekaźników.

- cecha unikanie szkody - u jej podstawy leży centralny układ „karania”/hamujący zachowania, ulokowany w strukturach limbicznych

- cecha poszukiwanie nowości - jej podstawę stanowi centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny zachowania sterowany przez drogi dopaminergiczne ulokowane przede wszystkim w miejscu sinawym i uczestniczące w regulacji aktywności eksploracyjnej.

- zależność od nagrody - mechanizm biologiczny został tu określony jako centralny układ „nagrody”/utrzymywania zachowania. W regulację tej cechy temperamentu zaangażowane są neurony noradrenergiczne ulokowane w pęczku grzbietowym.

- wyniki badań na bliźniętach wykazują że różnice indywidualne w cechach temperamentu są w dużym stopniu genetycznie zdeterminowane.

- tylko środowisko specyficzne ma istotny wkład do mierzonych różnic indywidualnych.

3 Kwestionariusze stosowane do pomiaru cech temperamentu.

- na początku był Trójwymiarowy Kwestionariusz Osobowości (gdy były wyszczególnione tylko te trzy wymiary: unikanie szkody, poszukiwanie nowości i zależność od nagrody)

- gdy dołączono do nich wytrwałość oraz 3 cechy mające status charakteru opracowano Inwentarz Temperamentu i Charakteru TCI, który zawiera 240 pozycji, składa się z 7 skal których nazwy są analogiczne do nazw wyodrębnionych cech. Wstępnie został zaadaptowany do warunków polskich.

4.Uwagi krytyczne.

- autor zbyt silny akcent kładzie na genetyczną determinację cech temperamentu, tym bardziej że przypisuje im treściową charakterystykę zachowania.

- przyporządkowane określonym cechom temperamentu neuroprzekaźniki traktowane jako baza neurobiochemiczna tych cech nie są dla nich specyficzne

- ten model jest swojego rodzaju konglomeratem teorii Eysencka i Graya i częściowo Zuckermana i w tym sensie nie jest zbyt oryginalny.

D Regulacyjna teoria temperamentu (RTT)

- jest dorobkiem warszawskich psychologów, badania prowadzone przez Strelau'a choć oparta jest na różnych modelach (np. Pawłowa, Tiepłowa, Niebylicyna).

1 Podstawy teoretyczne i struktura temperamentu.

- teoria ta wyrosła z przekonania, że cechy temperamentu obecne u człowieka już w okresie niemowlęcym i występujące także w świecie zwierząt, odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania, w odróżnieniu od treści, która - wyrażając się w stosunku człowieka do samego siebie, innych ludzi i świata - typowa jest dla innych niż temperament cech osobowości.

- temperament jest tu jednym z regulatorów zachowania

- formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do dwóch aspektów: energetycznego i czasowego, które wyznaczają strukturę temperamentu.

Charakterystyka energetyczna zakłada:

• Istnienie 2 cech temperamentu: reaktywności i aktywności.

Reaktywność - cecha organizmu, która determinuje charakterystyczną dla danej jednostki wielkość (intensywność) reakcji. Niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymulację. 2 bieguny tego wymiaru to: wrażliwość sensoryczna i wydolność.

Aktywność - przejawia się w ilości i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej, odgrywa istotną rolę w regulacji poziomu aktywacji. Wysokiej reaktywności towarzyszy niska aktywność. Rola aktywności jest regulacja aktywacji do poziomu optymalnego traktowanego tutaj jako standard regulacji stymulacji.

Charakterystyka czasowa zachowania - tu wyodrębniono w 1 fazie badań Kika cech temperamentu spośród których wyróżniającą funkcję pełni ruchliwość (reakcji) adekwatnie do zmian w otoczeniu.

- wobec brak narzędzia psychometrycznego do pomiaru cech temperamentu wykorzystywano Kwestionariusz Temperamentu Strelau'a.

Teorię tą można scharakteryzować za pomocą 10 postulatów:

1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.

2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.

3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice indywidualne.

4. Każde zachowanie, niezależnie od rodzaju i treści, opisać można w kategoriach energetycznych i czasowych, stąd różnice indywidualne w temperamencie są powszechne tzn odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji.

5. Różnice indywidualne pod względem intensywności i charakterystyki czasowej zachowań i reakcji występują od początku życia postnatalnego, stąd cechy temperamentu obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

6. Niezależnie od specyfiki zachowania typowej dla człowieka i zwierząt wszystkie ssaki (zapewne wszystkie kręgowce) można scharakteryzować na podstawie cech, które odnoszą się do kategorii intensywności i czasu, stąd temperament występuje zarówno u człowieka jak i u zwierząt.

7. Biorąc pod uwagę postulaty 5 i 6 należy przyjąć, że temperament w swojej pierwotnej formie (filo- i ontogenetycznej) jest wynikiem ewolucji biologicznej, stąd czynnik genetyczny, jak i zależne od niego mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne odgrywają istotną rolę we współdeterminowaniu różnic indywidualnych w temperamencie.

8. Cechy temperamentalne choć względnie stałe, podlegają w ontogenezie powolnym zmianom, co następuje w wyniku biologicznie zdeterminowanych zmian rozwojowych organizmu oraz specyficznego dla jednostki oddziaływania między wyposażeniem genetycznym a szeroko rozumianym środowiskiem (fizycznym i społecznym).

9. Temperament pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji (moderowaniu) wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temporalnej sytuacji i zachowań, odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych. ]

10. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych i/lub zachowaniach ekstremalnych.

W wyniku analizy czynnikowej wyodrębniono 6 cech temperamentu:

1. Żwawość - tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.

2. Perseweratywność - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał.

3. Wrażliwość sensoryczna - zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej.

4. Reaktywność emocjonalna - tendencja to intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej.

5. Wytrzymałość - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.

6. Aktywność - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej (z otoczenia).

2 Pomiar cech temperamentu i ich podstawy biologiczne.

- do pomiaru cech temperamentu służy kwestionariusz znany jako Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT), składający się ze skal analogicznych to wymienionych 6 cech temperamentu. Składa się on z 120 pozycji (po 20 w każdej skali) z 4 stopniową skalą odpowiedzi.

- badania międzykulturowe wykazały że struktura temperamentu postulowana w tej teorii jest uniwersalna.

- czynnik genetyczny wyjaśnia ponad 40% genotypowej wariancji. Również wpływ środowiska specyficznego determinuje fenotypową wariancję mierzonych cech.

- w ramach tej teorii nie postuluje się żadnych specyficznych dla poszczególnych cech mechanizmów neurofizjologicznych lub biochemicznych.

- przyjmuje się tu założenie że każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i czasowe jest wynikiem interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych uczestniczących w regulacji poziomu aktywacji, stąd szczególną rolę odgrywa tzw. aktywacja behawioralna inaczej zwana także ogólną.

- Biologiczne mechanizmy temperamentu składają się na tzw. indywidualność neurohormonalną co należy rozumieć w ten sposób, że cechy temperamentu uwarunkowane są specyficzną dla jednostki konfiguracją systemów nerwowych i hormonalnych, odpowiedzialnych za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania.

3 Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu.

- gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnej własnych działań i sytuacji przez wybór stylu działania odpowiadającego jej poziomowi reaktywności, zazwyczaj nie obserwuje się żadnych różnic między jednostkami wysoko- i niskoreaktywnymi w poziomie efektywności wykonywanych czynności.

- w zależności od siły procesu pobudzenia jednostki różnią się stylem działania:

• Dla osób o małej sile procesu pobudzenia (co odpowiada według RTT dużej reaktywności emocjonalnej i niskiej wytrzymałości) charakterystyczny jest styl działania wspomagający, wyrażający się przewagą czynności pomocniczych nad zasadniczymi.

• U osób o dużej sile procesu pobudzenia (o niskiej reaktywności emocjonalnej i dużej wytrzymałości) dominuje styl działania prostolinijny, charakteryzujący się przewagą czynności zasadniczych nad pomocniczymi lub równowagą między nimi.

- w sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulującej jednostki wysokoreaktywne wtedy, kiedy nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji wykazują spadek efektywności działania. A u osób niskoreaktywnych znajdujących się w sytuacji o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej (np. deprywacja sensoryczna, monotonia) i pozbawionych możliwości podwyższenia tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

- kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, osoby niskoreaktywne wybierają sytuacje i zachowania charakteryzujące się raczej wysoką stymulacją, zaś osoby wysokoreaktywne preferują zachowania i sytuacje o niskiej wartości stymulacyjnej.

- w wyjątkowych sytuacjach (np. nadzwyczajna motywacja lub szczególna presja społeczna) różnice w poziomie efektywności działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawniać. Wystąpią one jednak w zakresie poniesionych kosztów psychofizjologicznych lub psychicznych.

- stwierdzono że reaktywność emocjonalna zwiększa wpływ stresorów na ogólny stan zdrowia psychicznego, intensywność symptomów neurotycznych a także na tzw. dobrostan jednostki.

- pacjenci z zespołami depresyjnymi różnią się istotnie od grupy kontrolnej obniżoną żwawością i aktywnością oraz podwyższoną reaktywnością emocjonalną i perseweratywnością.

4 Uwagi krytyczne.

- przez okres kilkunastu lat brakiem RTT było posługiwanie się nie w pełni adekwatnym narzędziem psychometrycznym do pomiaru postulowanych cech (KTS).

- niedostatecznie uwzględnienie prawidłowości rozwojowych ( nie badano dzieci bo nie było narzędzia do ich badania a potrzebne były badania longitudinalne).

- Eliasz zaproponował modyfikację teorii w postaci transakcyjnego modelu temperamentu - uwzględnia on w większym stopniu niż RTT zmienność cech temperamentalnych i wzajemne oddziaływanie między nimi a środowiskiem, w tym szczególnie społecznym.

Rozdz. 10

Funkcjonalne ZNACZENIE temperamentu i rola SPECYFICZNYCH da niego MECHANIZMÓW biologicznych UCZESTNICZĄCYCH w regulacji wartości stymulacyjnej sytuacji i zachowań

Tytułem wstępu:

Czynnik genetyczny odpowiedzialny jest za wariancję prawie wszystkich cech osobowości. Dlatego obecność czynnika genetycznego nie determinuje temperamentu od innych cech osobowości. Jednak w przypadku cech temperamentu badacze z reguły odwołują się do hipotetycznych mechanizmów fizjologicznych czy biochemicznych leżących u podstaw tych cech , co w zasadzie nie ma miejsca w odniesieniu do innych cech osobowości.

MIEJSCE AKTYWACJI W BADANIACH NAD TEMPERAMENTEM

KANT: Temperament można opisać za pomocą energii życiowej(lebenskraft ), która waha się pomiędzy pobudliwością a ospałością. Uznał energię życiową za jedno z kryteriów wyodrębnienia typów temperamentu.

GOTTFRIED EWALD: odwołując się do energii życiowej wprowadził pojęcie biotonusu. Według niego energia życiowa ograniczona jest biotonusem, którym poszczególne jednostki się różnią .Biotonus ma związek z ilościowymi aspektami zachowania, wyrażonymi przez intensywność i tempo, które uznawane są za rdzeń ludzkiego temperamentu.

IWAN PAWŁOW: zastosował jako pierwszy konstrukty zbliżone do pojęciu aktywacji (pobudzenia i siła procesu pobudzenia) w badaniach typów układu nerwowego psów. Stwierdził on ,że poszczególne jednostki różnią się pod względem poziomu pobudzenia i różnice te są względnie stałe . Jednostki o stale podwyższonym poziomie procesów pobudzenia( co odpowiada wysokiemu poziomowi aktywacji) zaliczył on do słabego typu układu nerwowego, natomiast jednostki o stale obniżonym poziomie procesów pobudzenia (niskim poziomie aktywacji)

nalezą według niego do silnego typu układu nerwowego .

POJĘCIE AKTYWACJI

ELISABETH DUFFY : wprowadza pojęcie aktywacji i pobudzenia jako synonimy pojęcia mobilizacji energii. Według niej wszelkie rodzaje zachowań opisać można jako zmiany kierunku albo intensywności zachowania. Aktywacja jest ogólnym leżącym u podstaw temperamentu, niezróżnicowanym zjawiskiem, które Duffy identyfikowała z wymiarem intensywności działania. Pobudzenie, które wyzwala energie dla celów działania warunkowane jest przez czynniki fizjologiczne takie jak : wydzielanie hormonów , pokarm, leki , stopień wysiłku…Stwierdziła ona ,że jednostki różnią się pod względem właśnie poziomu aktywności i gotowością reakcji na bodźce .

DONALD HEBB: Analizował zjawiska sensoryczne i na tej podstawie wyróżnił 2 główne funkcje pełnione w organizmie przez stymulację. Pierwsza z nich odnosi się do kierunku zachowania, natomiast druga do energetycznej postawy wszelkiego rodzaju zachowań. Funkcja sygnałowa (kierunek), która steruje zachowaniem, oraz aktywacja czyli funkcja czujności (aspekt energetyczny) są nierozłączne. Hebb uważał aktywacje za stan popędowy. Wprowadził pojęcie optymalnego poziomu aktywacji - mówi ona o tym ,że niektóre osobniki po to, aby osiągnąć lub podtrzymać optymalny poziom aktywacji, maja skłonność do poszukiwania stymulacji, a inne do jej unikania. Poziom aktywacji pełni funkcje wzmocnienia. Optymalnemu poziomowi aktywacji towarzyszą pozytywne emocje, natomiast poziomy odmienne od optymalnego są źródłem emocji negatywnych.

Konstrukt „aktywacja” używany jest w odniesieni do wszystkich rodzajów charakterystyk energetycznych - można mówić o aktywacji autonomicznej, korowej lub behawioralnej, fazowej lub tonicznej. Szczególne znaczenie ma pojęcie aktywacji behawioralnej (ogólnej) wprowadzonej przez Johna Laceya. Należy ją traktować jako konstrukt hipotetyczny, odnoszący się do energii wyzwalanej przez organizm jako całość, jako wypadkową wszystkich mechanizmów, biorących udział w kontrolowaniu energetycznych składników reakcji, stanów i zachowań. Aktywacja fazowa została utożsamiona z fizjologiczną odpowiedzią na bodziec wejściowy, podczas gdy aktywacja toniczna została zdefiniowana jako fizjologiczna gotowość do reagowania .Innymi słowy aktywacja fazowa to wynik działania bodźców, a toniczna stan poprzedzający ich działanie.

AKTYWOWALNOŚC JAKO WSPÓŁDETERMINANTA POZIOMU AKTYWACJI

Fizjologiczne mechanizmy aktywacji , z którymi związane są wymiary temperamentu , muszą wykazywać pewien stopień stabilności. Konstrukt OUN spełniający kryterium stabilności w czasie to aktywowalność- pojęcie wprowadzone przez Jeffreya Graya . Według niego pojecie to podkreśla 2 podstawowe aspekty

1. istnieją indywidualne różnice w organicznych determinantach aktywacji

2. istnieje chroniczna ( mniej lub bardziej stabilna) tendencja do reagowania na bodźce swoistym dla jednostki poziomem aktywacji - aktywacji-cechy

Bodźce uznawane za determinanty aktywacji mogą mieć rożny charakter, mogą róznić się swoimi charakterystykami formalnymi np. intensywnością, częstością, nowością lub złożonością stymulacji. Mogą również występować jako zadania, wymagania lub stresory , z którymi jednostka się spotyka. Tak więc aktywacja warunkowana przez czynniki wymagające reakcji lub odpowiedzi na działające bodźce ma naturę fazową. Natomiast stan organizmu poprzedzający zadziałanie bodźców przejawia się głównie w formie aktywacji tonicznej. Czynniki takie jak zmęczenie, nastrój, popęd, leki i pora dnia również warunkują poziom aktywacji, występujący przed zadziałaniem bodźców. Tendencja do bycia silniej lub słabiej pobudzonym, z którą wiąże się konstrukt aktywowalności, zależna jest od indywidualnych różnic w reaktywności. Z kolei wskaźniki aktywacji zależą od rodzaju aktywacji .

AKTYWOWALNOŚĆ JAKO KONSTRUKT POZWALAJĄCY NA WYJAŚNIENIE BIOLOGICZNYCH PODSTAW RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH W TEMPERAMENCIE

Swoiste mechanizmy fizjologiczne i/lub biochemiczne, związane z różnymi cechami temperamentu, tłumaczą jedynie zachowania lub stany traktowane jako ekspresja cech. Dla przykładu wysoka i niska impulsywność związana jest z tym samym mechanizmem biologicznym np. z BAS, z kolei temperament zahamowany lub niezahamowany Jerome Kagana został przez niego wyjaśniony, odwołując się do układu limbicznego. Ale to czy dana jednostka jest wysoko czy niskoreaktywna, czy cechuje ją temperament zahamowany czy niezahamowany, zależy od poziomu reaktywności ( gotowości do reagowania ) mechanizmów biologicznych, zależy od indywidualnych różnic w progu reaktywności, jak wyjaśnia Kagan. Kiedy używamy pojęcia aktywowalności, oznacza ono mniej lub bardziej stabilna tendencję do reagowania na bodźce (sytuacje), swoistą dla jednostki aktywację(aktywację cechę ), która uwarunkowana jest adekwatnymi mechanizmami biologicznymi, odpowiedzialnymi za jej poziom. Są one jednak zróżnicowane pod względem progu reaktywności u poszczególnych jednostek. Niezależnie od tego, jakie mechanizmy regulują poziom aktywacji, występują różnice indywidualne w ich funkcjonowaniu. Przejawia się ona tym, że u pewnych jednostek charakteryzujących się określonymi cechami temperamentu stymulacja o danej intensywności (Sn) prowadzi do wyższego poziomu aktywacji (An+x), natomiast u innych poziom aktywacji w odpowiedzi na stymulację o tej samej intensywności jest niższy (An-x)

Poziom aktywowalności jako podstawa różnic indywidualnych w cechach temperamentu:

Sn  wysoki pozoim aktywowalności Rn+x  - wysoka reaktywność

(chronicznie podwyższone pobudzenie ) emocjonalna

-mała wytrzymałość

- mała żwawość

- niska aktywność

Sn  niski poziom aktywowalności

(Chronicznie obniżone pobudzenie )  Rn-x  - niska reaktywność

emocjonalna

-duża wytrzymałość

-duża a żwawość

-wysoka aktywność

Taki cechy jak :

Ekstrawersja , neurotyczność, emocjonalność, reaktywność emocjonalna, aktywność. poszukiwanie doznań, poszukiwanie nowości, poszukiwanie nagrody, unikanie szkody, siła procesu pobudzenia, lęk, impulsywność i temperament zahamowany mają związek z neurofizjologicznymi i/lub biochemicznymi mechanizmami aktywacji. Znaczy to ,że pomimo ich różnic co do znaczenia psychologicznego oraz różnic w interpretacji fizjologicznej, przyjąć można, iż odnoszą się do jednego zjawiska, jakim jest aktywowalność .

FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU U DZIECI:

TEMP. TRUDNY:

• Wśród współczesnych badaczy temperamentu jego funkcjonalne znaczenie u dzieci jako pierwsi wykazali A. Thomas i S. Chess w bad. nad temp. trudnym, podkreślali adaptacyjną rolę cech temperamentu dzieci.

• Kolejne bad. prowadzili M. Maziade i współ.- badając dzieci(7-12lat) uzyskali strukturę czynnikową temperamentu łatwego/trudnego. W jego skład weszły następujące cechy: aktywność, przewidywalność, łatwość przystosowania, intensywność reakcji, nastrój i wytrwałość. Dzieci oceniane przez rodziców jako sprawiające trudność charakteryzowały się dużą aktywnością, były mało przewidywalne, miały trudności w adaptacji, silną reakcją, małą wytrwałością i negat. nastrojem.

• W kolejnych bad. Maziade i współ. Badając niemowlęta odkryli inny syndrom temp. trudnego : wycofanie, duża intensywność reakcji, złe przystosowanie, duża łatwość rozpraszania się. Doszli do wniosku, że temp. zmienia się z wiekiem.

• M. Windle- swój konstrukt temp. trudnego z koncepcji czynników ryzyka. RYZYKO zaburzeń jest tym większe, im więcej w życiu dziecka pojawia się czynników ryzyka. Wg każdy wymiar temp. trudnego może być niekorzystny jeśli występuje w dużym nasileniu.

• Ch. Super i S. Harkness wykazali, że sposób organizacji środowiska wpływa na ekspresję i funkcjonalną rolę cech temperamentalnych. Wprowadzili pojęcie NISZY ROZWOJOWEJ, na którą składają się warunki fizyczne i społeczne, w jakich rozwija się dziecko. Dlatego trzeba uwzględnić niszę rozwojową dziecka, jeśli chodzi o temp. trudny.

TEMP. a INTELIGENCJA I OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE:

• R. Martin i współ.(10lat bad. 5 niezależnych prób-starsze przedszkolaki i uczniowie I kl.)Wyniki wszystkich 5 badań pokazały, że 3 cechy negat. wpływają na osiągnięcia szkolne: wys. aktywność(motoryczna), roztargnienie, mała wytrwałość (syndrom temp. trudnego).

TEMP. A PATOLOGIA I ZABURZENIA ZACHOWANIA (hiperaktywność, zła koncentracja uwagi, wybuchy złości, agresywność, brak kontroli, depresja, strach, niepokój, lęk, zależność, brak apetytu, trudności w zasypianiu).

Kwestionariusze służące do pomiaru temp. u dzieci zawierają często pozycje spotykane w kwestionariuszach służących do pomiaru zaburzeń w zachowaniu. ( co może sugerować związek pozorny)

Funkcjonalne znaczenie cech temp. podkreślają badania podłużne:

• Kyrios i Priori (Bad. na dzieciach australijskich 3-5lat, wykazali, ze cechy temp. są predykatorami zaburzeń zachowania, regulacja i samokontrola ujawniły się w bad. rok od rozpoczęcia ich . Wpływ samoregulacji i reaktywności na zab. zach. jest pośredni-modyfikacja poziomu nieprzystosowania rodziców, co z kolei wpływało na zab. zach. u dzieci lub bezpośredni).Temp. trudny: reaktywność to takie cechy- drażliwość,duża aktywność, duże natężenie emocji; słaba samoregulacja- roztargnienie, mała rytmiczność, mała wytrwałość.

• J. Tuman, R. Lerner, J. Lerner, A. von Eye poddali wyniki uzyskane w programie NYLS(Thomasa i Chess) analizie w celu wyłonienia profili temp. łatwego i trudnego. Okazało się, że os. zaliczone do gr. z temp. trudnym odznaczały się najniższym przystosowaniem w wieku dorosłym. Wskaźniki przystosowania w tym bad. były niezależne od pomiarów temp.

• A. Caspi i współ. Podkreślali adaptacyjną rolę cech temp. Ich badania miały odp. na pyt. czy różnice w cechach temp. w wieku 3 lat pozwalają na predykcję funkcjonowania interpersonalnego w późniejszych latach życia, bad. kontynuowano na tych samych osobach w odstępach 2-3letnich. Po latach mierzono przystosowanie kwestionariuszami do samooceny. Najbardziej niekorzystny wpływ na przystosowanie w wieku dorosłym ma konstelacja cech temp. trudnego u dzieci.

TEMP. A STRES:

W odniesieniu do człowieka dorosłego większość badań nad funkcjonalnym znaczeniem temp. koncentruje się wokół problematyki stresu.

• Cechy temperamentu kształtują się najwcześniej w związku z tym, istnieją zanim pojawi się stresor więc ich związek jest specyficzny. Cechy temp. w relacji do stresu mają status moderatora- stanowią warunek poprzedzający występowanie innych zjawisk, na które wpływają.

Hipotetyczne związki miedzy temp. a stresem:

- stresory dzielimy na zależne(wyzwania, konflikt rodzice-dziecko, niezgodność w małżeństwie) i niezależne( kataklizmy, katastrofy, śmierć bliskich) od jednostki. Na stresory niezależne- obiektywne temp. pozostaje bez wpływu na nie , ale one działają na temp.

- stresory zależne pozostają we wzajemnej interakcji z cechami temp., cechy te mogą współdeterminować powstanie i przebieg owych procesów.(np. niezgodność w cechach temp. między partnerami czy rodzicami a dzieckiem może być źródłem konfliktu, zaś długo utrzymujący się konflikt może powodować zmiany w cechach temperamentu).

- stan stresu i style radzenia sobie z nim pozostają we wzajemnej interakcji z cechami temperamentu.(interakcja ta w stanie stresu trudno poddaje się pomiarowi w warunkach naturalnych)

-brak jest bezpośredniej relacji między cechami temperamentu a konsekwencjami (zab. w zachowaniu, zmiany stanu zdrowia, zmiany fizjologiczne i biochem.). Ich wpływ na te konsekwencje jest wtedy, gdy cechy temp. moderują stan stresu, który jest bezpośrednim źródłem konsekwencji występujących w postaci zaburzeń.

R. Rahe: wszystkie czynniki takie jak (stresory)wydarzenia życiowe mogą być moderowane przez cechy temp.Są one interp. W kategoriach intensywności stymulacji, a w konsekwencji w kategoriach efektów poziomu aktywacji. Pod wpływem wysokiego poziomu aktywacji(introwersja)obniża się tolerancja na wydarzenia życiowe(większy stres) o znacznej intensywności. Przy niskim poziomie aktywacji (np. ekstrawersja) następuje obniżenie tolerancji na wydarzenia o niskiej wartości stymulacyjnej (deprywacja, izolacja) powoduję to większy stres, jako rezultat procesu tłumienia działających bodzców.

W Carey: wprowadził pojęcie Temperamentalnego Czynnika Ryzyka (TCR) to jakakolwiek cecha temp. lub konfiguracja tych cech, które w same w sobie lub w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, stale lub cyklicznie (np. środowisko społeczne) zwiększają ryzyko rozwoju zab. zach. czy patologii oraz sprzyjają rozwijaniu się osobowości nieprzystosowanej. Zależy on oczywiście od kontekstu.

Zaburzenia Zach. mogą wystąpić między innymi jako efekt:

- sumowania się dwóch niezależnych czynników- temperamentu i środowiska

- temperamentu modyfikującego wrażliwość na oddziaływanie środowiska

- temperamentu moderującego kontakt jednostki ze środowiskiem

C. Aldwin wraz z zespołem badali wpływ neurotyczności jako cechy temp. na związek między stresorami a podatnością na zab. zach.- wys. neurotyczność sprzyja czyli jest TCR

U osób chorych na raka jest ekstrawersja i niska neurotyczność wynika to z tłumienia emocji.(TYP I), u pacjentów z chorobą wieńcową- TYP II wys neurotyczność i psychotyczność.

CECHY temperamentalne ujawniają się, gdy jednostka jest konfrontowana z ekstremalnym stresem czy syt. Wymagającymi max. mobilizacji organizmu. Temperament jako czynnik ryzyka zajmuje miejsce szczególne, gdyż temperament jest mało podatny na zmiany. M Rutter stwierdza, że im więcej czynników ,tym więcej zaburzeń (prawdopodobieństwo rośnie do liczby czynników).

Rozdział 11

Style jako konstrukty psychologiczne podkreślające istnienie różnic indywidualnych w sposobach funkcjonowania człowieka

Styl odnosi się do względnie stałych różnic indywidualnych indywidualnych sposobie zachowania i funkcjonowania psychicznego. Charakteryzują się dużym stopniem ogólności w organizacji kontroli uwagi, myśli, emocji i motywów i tworzą powiązania między jakościami poznawczymi, energetycznymi i emocjonalnymi, stanowiąc w ten sposób ważne krzyżujące się zmienne. Style bardziej niż inne konstrukty psychologiczne integrują pozornie odległe od siebie zjawiska choćby takie, jak osobowość i funkcjonowanie poznawcze.

Style i strategie różnią się :

• Stopniem świadomości - strategie angażują świadomy wybór wśród alternatywnych decyzji, zaś style operują bez angażowania świadomości

• Stopniem stałości - strategie są stosowane w odniesieniu do zadań i kontekstu specyficznych dla danej sytuacji, podczas kiedy stylom przypisuje się stałość zakresie określonych tendencji;

• Specyfikcją adaptacji - strategie traktuje się jako mechanizmy adaptacyjne, których celem jest minimalizacja, błędu w procesach podejmowania decyzji, natomiast style to adaptatycjne mechanizmy kontroli modyfikujące związek między określonym stanem a środowiskiem

Wśród wielu stylów poznawczych przedstawianych haji wymiary o przeciwstawnych biegunach wymienia się następujące:

• Zależność - niezależność od pola,

• Fragmentaryczność - całościowość,

• Szeroka ekskluzywność - wąska ekskluzywność(dotyczy zakresu konceptualizacji),

• Zróżnicowanie pojęciowe ujęte w kategoriach „podobieństwa - różnice”,

• Rozdzielanie - integrowanie,

• Wysoki poziom tolerancji - niski poziom tolerancji (na rozbieżność informacyjną),

• Zaostrzanie - wygładzanie (jako tendencja do niwelowania lub podkreślania różnic
  w dopływających informacjach),

• Szeroki - wąski zakres skaningu uwagi,

• Refleksyjność - impulsywność,

• Sztywność - giętkość kontroli,

• Wewnętrzne - zewnętrzne umiejscowienie kontroli,

• Szybkie - wolne poczucie upływu czasu.

Większość wspomnianych koncepcji stylów poznawczych przeżywała swoją popularność w latach 1950-70. Nadal zainteresowaniem cieszą się dwa spośród nich: zależność - niezależność od pola oraz refleksyjność - impulsywność.

Witkin, na tle opisu wyodrębnionych przez siebie stylów poznawczych podaje zarazem typową dla nich wszystkich charakterystykę:

• Style poznawcze dotyczą raczej formy, a nie treści aktywności poznawczej. Odnoszą się one do różnic indywidualnych w tym, jak spostrzegamy, myślimy, rozwiązujemy problemy, uczymy się itp.

• Style poznawcze są wymiarami o szerokim zasięgu. Dotyczą one wszystkich zachowań i procesów psychicznych , a więc mają charakter holistyczny. Jako takie są one cechą osobowości, a nie wąsko rozumianego poznania.

• Style poznawcze charakteryzuje spójność czasowa. Są one względnie stałe, co jednak nie implikuje ich niezmienności. Zakładając, że mamy do czynienia z sytuacją normalną, można przewidywać, że osoba posiadająca określony styl ujawni go także za tydzień, miesiąc czy nawet za kilka lat.

• Style poznawcze są dwubiegunowe. To jest różnica najbardziej istotna, kiedy porównać je z inteligencją i innymi zdolnościami. Posiadanie większych zdolności jest lepsze niż posiadanie mniejszych. Tymczasem oba bieguny stylu poznawczego odgrywają role adaptacyjną w zależności od specyficznych okoliczności, stąd, nie podlegają one tak jak zdolności wartościowaniu.

Zależność - niezależność od pola

Styl Zależność - niezależność od pola jest wymiarem, nie istnieją bowiem dwa jakościowo różne typy percepcji. Badacze stwierdzili, że w zakresie tego stylu występują systematycznie konstatowane niewielkie różnice międzypłciowe ujawniające się, począwszy od okresy dojrzewania. U kobiet dominuje styl zależny od pola, choć dotyczy to kultur zachodnich. Badania między kulturowe wykazały, że to czy różnice między płciowe w wyodrębnionych stylach poznawczych występują czy też nie, wiążę się z rolą ekonomiczną i społeczną, jakie dane społeczeństwo przypisuje kobietom. Na tej podstawie można dojść do wniosku, że odmienny dla obu płci styl zależny - niezależny od pola jest wynikiem procesu socjalizacji.

Kształtowanie się stylu zależności - nie zależności od pola podlega procesom rozwojowym. Styl poznawczy pojawia się już w wieku przedszkolnym, kiedy to dominuje zależność od pola. Począwszy od pierwszych lat szkolnych aż do okresu dojrzałości, coraz większego znaczenia nabiera styl niezależny od pola. W okresie pełnej dojrzałości w sposób najbardziej wyrazisty ujawniają się różnice indywidualne w zależności - niezależności od pola. W wieku starczym dominujący staje się znowu styl zależny od pola.

Na podstawie badań Witki stwierdził, że osoby niezależne od pola są bardziej świadome swoich potrzeb, emocji, atrybutów itp., które doświadczają jako własne, niezależne do tych, których doświadczają inni. Dzięki temu dochodzi do ukształtowania się własnego, wewnętrznego układu odniesienia, do którego odwołują się te osoby w funkcjonowaniu społecznym. W zróżnicowaniu Ja od nie-Ja osoby te posiadają Ja, które doświadczane jest jak odrębne, kierujące się zinternalizowanym układem odniesienia. W przeciwieństwie do nich osoby identyfikowane jako zalezne od pola maja mniej zróżnicowane wewnętrzne układy odniesienia, wykazuj,a większą płynność między Ja i nie-Ja. W odróżnieniu od tych pierwszych, których Ja jest raczej analityczne (zróżnicowane), Ja osob zależnych od pola jest globalne. U podstaw dwóch odrębnych postaci Ja - Ja analitycznego i Ja globalnego - leży rozwojowo uwarunkowany proces różnicowania psychologicznego obejmujący w zasadzie wszystkie struktury psychiczne.

Obszar funkcjonowania	Osoby zależne od pola	Osoby niezależne od pola
Percepcja	Zależna od organizacji pola	Niezależna od organizacji pola
Rozwiązywanie problemów	Trudności, kiedy rozwiązanie problemu zależy od elementu kontekstu, w którym jest zawarty	Łatwość w rozwiązywaniu problemów, których elementy zakłócają całość
Materiał werbalny	Nie narzucają struktury w materiale nieustrukturalizowanym	Narzucają strukturę w materiale nieustrukturalizowanym
Proces przetwarzania informacji	Globalny, z małym udziałem analizy i strukturalizacji	Artykułowany, ż dużym udziałem analizy i strukturalizacji
Społeczne układy odniesienia	Większa uwaga i wrażliwość na nie	Mniejsza zależność od nich
Orientacja społeczna	Zależna od oczekiwań i opinii innych	Niezależna od innych
Kontakt z innymi ludźmi	Chętnie przebywają z innymi i trzymają się ich blisko	Raczej izolują się od innych, utrzymują fizyczny dystans
Percepcja przez innych	Są spostrzegani jak `ciepli” i uspołecznieni	Są spostrzegani jako „zimni”, niewrażliwi społecznie
Studia i praca	Wybierają dziedziny wymagające kontaktu z innymi i oparte na czynnościach konkretnych	Wybierają dziedziny niewymagające kontaktu z innymi, z dominacją czynności abstrakcyjnych
Uczenie się	Uczą się szybciej i łatwiej opanowują zachowania społeczne	Uczą się wolniej i trudniej opanowują zachowania społeczne
Stosunek Ja do nie-Ja	Różnica między ja i nie-Ja jest płynna	Wyraźnie różnicują między ja i nie-Ja
Stosunek do własnego ciała	Globalny, a poszczególne części ciała są słabo ustrukturalizowane	Traktują własne ciało, w sposób zróżnicowany, jego części są dobrze ustrukturalizowane

Refleksyjność - impulsywność

Impulsywność o tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów; refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów. Można sądzić, że właśnie czas zastanawiania się nad rozwiązywaniem matu znaczenie podstawowe, poprawność zaś (lub błędność) odpowiedzi jest pochodną. Stąd też inna nazwa refleksyjności - impulsywności to tempo poznawcze.

Ten styl poznawczy jest wiązany ze stopniem kontroli nad własnym funkcjonowaniem poznawczym, ze sposobem definiowania przez jednostkę kompetencji poznawczych, ze stopniem tolerancji na odroczenie wzmocnienia lub też na ryzyko poznawcze, czy wreszcie ze strategią poszukiwania informacji.

Jedną z głównym przesłanek leżących u podstaw tego wymiaru stylu poznawczego jest stwierdzenie, że szybkość reakcji idzie w parze z wielkością błędów - im szybciej osoba udziela odpowiedzi, tym więcej popełnia błędów i odwrotnie.

Niezależnie od względnie stałych różnic indywidualnych refleksyjność - impulsywność podlega zmianom rozwojowym. Wraz z wiekiem, począwszy od okresu przedszkolnego aż do dojrzałości, zwiększa się refleksyjność, co związane jest z dojrzewaniem struktur poznawczych. To powoduje, że zadania stają się łatwiejsze, w związku czym odpowiedzi powinny być szybsze, a zarazem wystąpić powinno mniej błędów.

Niezależnie od występujących zmian rozwojowych w zakresie refleksyjności - impulsywności widoczne są drastyczne różnice indywidualne. Mimo braku różnic w czasach reakcji między poszczególnymi grupami wieku występują ewidentne różnice w szybkości odpowiedzi między osobami refleksyjnymi i impulsywnymi na korzyść tych ostatnich, przy czym niezależnie od przynależności do grupy wiekowej szybkość odpowiedzi jest zawsze większa w grupie osób impulsywnych.

Jeśli chodzi o znaczenie funkcjonalne refleksyjności - impulsywności, na uwagę zasługuje przede wszystkim związek tego wymiaru z funkcjonowaniem szkolnym, a także z zachowaniami interpersonalnymi i cechami osobowości. Stwierdzono następujące prawidłowości:

• W sytuacjach szkolnych uczniowie impulsywni funkcjonują bardzie efektywnie w trakcie rozwiązywania problemów konwergencyjnych, natomiast uczniowie refleksyjni lepiej radzą sobie z zadaniami dywergencyjnymi, dającymi możliwość różnych rozwiązań

• Refleksyjność, hamując niejako łatwość wypowiadania, jest czynnikiem utrudniającym naukę języka obcego

• Skąpa jest wiedza odnośnie do zawodowego funkcjonowania osób różniących się omawianym stylem poznawczym. Można sądzić, że impulsywność utrudnia wykonywanie prac wymagających dużej koncentracji uwagi, staranności, dokładności, analizy szczegółów; refleksyjność natomiast sprawia, że uciążliwe staje się funkcjonowanie w sytuacjach wymagających pośpiechu szybkiego podejmowania decyzji, improwizowania, tolerowania ryzyka.

• Wyniki bada dotyczące związku refleksyjności - impulsywności z osobowością są sprzeczne. Zgodność dotyczy głównie większej agresywności i konfliktowości dzieci impulsywnych oraz wyższych ocen w zachowaniach prospołecznych dzieci refleksyjnych.

• Młodzież dokonująca oceny swoich rówieśników osobom refleksyjnym przypisuje bardziej atrakcyjny wygląd zewnętrzny, wyższą efektywność kontaktów społecznych, większe powodzenie u płci przeciwnej oraz większą zaradność życiową. Brak natomiast różnicy między refleksyjnymi a impulsywnymi rówieśnikami pod względem takich cech jak: sprawność intelektualna, sprawność fizyczna oraz odporność emocjonalna.

Style myślenia

Style nie są zdolnościami, lecz sposobami korzystania z tych zdolności w codziennych interakcjach ze środowiskiem. Style myślenia nie są umiejscowione w obszarze inteligencji czy też w obszarze osobowości, lecz znajdują się na pograniczu ich obu.

Ludzie dysponują całym zbiorem preferowanych stylów myślenia, spośród których wybierają w danej sytuacji te, które zapewniają im najlepszą adaptację do poznawczych wymagań otoczenia. Poszczególne osoby charakteryzują się różnym stopniem giętkości w wyborze stylów, które zapewniają najlepszą skuteczność funkcjonowania poznawczego.

Schematyczna prezentacja stylów myślenia w ujęciu Sterberga i Grigorenko


















1) funkcje:

- styl legislacyjny - charakteryzuje osoby, które działają i myślą w sposób przez siebie ustalony, są twórcze, lubią rozwiązywać zadania o nieustalonej z góry strukturze.

- styl wykonawczy - charakteryzuje osoby, które lubi kierować się w działaniu już ustalonymi regułami, preferują zadania strukturalizowane

- styl oceniający - charakteryzuje osoby, które mają tendencję do oceniania zasad i procedur oraz postępowania innych ludzi, lubią zadania poddające się analizie i ocenie z różnych punktów widzenia

2) formy:

- styl monarchiczny - charakteryzuje jednostki, które preferują koncentrację na jednym celu, nie odrywając się od niego aż do momentu pełnej realizacji

-styl hierarchiczny - charakteryzuje osoby, które realizują jednocześnie różne cele, jednak z uwzględnieniem priorytetów w zależności od stopnia ważności zadań, i są systematyczne w rozwiązywaniu problemów

- styl oligarchiczny - charakteryzuje osoby, które także realizują kilka celów w jednym czasie, jednak nie różnicując stopnia ich ważności, a jednoczesne podejmowanie wielu zadań utrudnia im ich wykonanie.

- styl anarchiczny - charakteryzuje jednostki niechętnie poddające się istniejącym regułom i zasadom, skłonne do działań, którymi rządzi przypadek.

3) poziom:

- styl lokalny - charakteryzuje ludzi, którzy preferują wykonanie zadań szczegółowych, w których ważne są detale i które wymagają precyzji w działaniu.

- styl globalny - charakteryzuje jednostki preferujące myślenie abstrakcyjne i rozwiązanie problemów o dużym stopniu ogólności

4) zasięg:

- styl wewnętrzny - charakteryzuje jednostki lubiące przebywać w samotności i wykonywać zadania, które mogą realizować bez udziału innych

- styl zewnętrzny - charakteryzuje jednostki preferujące zadania kolektywne, wymagające interakcji z innymi, które lubią przebywać z ludźmi.

5) skłonność:

- styl liberalny - charakteryzujące jednostki często nie przestrzegające ustalonych reguł lub procedur, lubiące iść własną drogą, które jednak od „legislatorów” odróżnia to, że nie są autorami nowych pomysłów i rozwiązań.

- styl konserwatywny - charakteryzuje jednostki preferujące przywiązanie do tradycji i do rzeczy dobrze znanych, które niechętnie wykraczają poza ustalone procedury postępowania.

Do pomiarów stylów myślenia należy między innymi Kwestionariusz Stylów Myślenia.

Jeżeli chodzi o genezę stylów myślenia, Sternberg podkreśla, że choć dziedziczność ma pewien wpływ na różnice indywidualne w tych stylach, główną rolę w ich kształtowaniu odgrywa proces socjalizacji.

Począwszy od dzieciństwa doświadczamy, że pewnie formy interakcji z innymi osobami, a także z przedmiotami, są bardziej nagradzające niż inne, stąd przyswajamy sobie te, które zapewniają optymalną adaptację.

Sternberg i Grigoernko analizując funkcjonalne znaczenie wyodrębnionych stylów myślenia, akcentują głownie ich rolę w warunkach szkolnych. Poniżej kilka prawidłowości:

• Nauczyciele niższych klas preferują legislacyjny styl myślenia, podczas gdy u nauczycieli klas wyższych dominuje styl wychowawczy.

• Dla nauczycieli starszych, w odróżnieniu od młodszych, typowe są style wykonawcze, lokalne i konserwatywne.

• Nauczyciele przedmiotów ścisłych preferują styl lokalny, zaś nauczyciele przedmiotów humanistycznych styl liberalny

• Uczniowie mają tendencje do naśladowania myślenia swoich nauczycieli

• Uczniowie, których styl myślenia koresponduje ze stylem myślenia nauczycieli, uzyskują lepsze stopnie szkolne niż ich rówieśnicy, których styl jest odmienny od stylu myślenia nauczycieli

• Wśród studentów psychologii styl oceniający koreluje z osiągnięciami w nauce. W równaniu regresji, w którym uwzględniono pomiar zdolności analitycznych, twórczych i praktycznych, styl oceniający zwiększał w sposób istotny predykcję powodzenia akademickiego.

Style radzenia sobie ze stresem

Lazarus zaproponował tzw. Transakcyjną teorię stresu, która podkreśla, że stresem jest taka relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez tę osobę jako zagrażająca.

Radzenie sobie ze stresem jest tu wynikiem subiektywnej oceny własnych możliwości sprostania wymaganiom, jakie stawia sytuacja spostrzegana jako zagrożenie.

Narzędzie psychometryczne do badania stylów i strategii - Kwestionariusz Radzenia Sobie.

2 podstawowe formy radzenia sobie ze stresem:

1. Skoncentrowanie na problemie - skierowany na rozwiązywanie problemu bądź działanie mające na celu zmniejszenie lub zlikwidowanie źródła stresu

2. Skoncentrowanie na emocjach - polega na zredukowaniu napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową

Typowym dla jednostek sposobom radzenia sobie autorzy nadali status cechy. Według nich, działania zaradcze, jakie człowiek podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej są efektem interakcji pomiędzy określoną sytuacją a stylem radzenia sobie.

Do wyodrębnionych przez siebie stylów radzenia sobie ze stresem doszli drogą czysto empiryczną. Wyodrębnili 3 style:

1. styl skoncentrowany na zadaniu - polega na podejmowaniu zadań

2. styl skoncentrowany na emocjach - dotyczy osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencje do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie

3. styl skoncentrowany na unikaniu - dotyczy osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencje do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania rej sytuacji - 2 formy tego stylu

• angażowanie się w sytuacje zastępcze

• poszukiwanie kontaktów towarzyskich

Wyodrębnione przez badaczy style są w zasadzie niezależne, każda osoba przyjmuje specyficzne dla siebie miejsce na tych trzech wymiarach. Do pomiaru tych stylów służy Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych.

Według Miller, jednostki w sytuacji zagrożenia, wywołanego niepożądanym, przykrym zdarzeniem różnią się w sposobie zbierania informacji o nim. Jedni ludzie koncentrują się na stresorze, poszukują informacji o zdarzeniu, gromadzą, przetwarzają i wykorzystują ją - są to poszukiwacze informacji. Inni zaś w konfrontacji ze stresorem odwracają od niego uwagę, unikają informacji o nim oraz reakcji na sytuację stresową. Są to jednostki unikające informacji. Style te są od siebie niezależne i można wyróżnić ich 4 konfiguracje:

• unikający/nieposzukujący

• Nieunikający/poszukujący

• Unikający/poszukujący

• Nieunikający/nieposzukujący

Narzędzie do badania: Skala Stylu Behawioralnego Miller.

Carter, Scheier, Weintraub - stwierdzenie, że stres jest częścią codziennego życia każdego człowieka, a radzenie sobie z nim nie różni się w zasadzie od innych form zachowania.

Wprowadzone zostaje pojęcie zagrożenia - kiedy osiągnięcie pożądanego celu albo uniknięcie niepożądanego stanu jest zakłócone oraz utraty - kiedy osiągnięcie celu lub pokonanie przeszkody jest niemożliwe. Radzenie sobie ze stresem jest szczególną etykietą tego, co ludzie czynią zawsze, napotykając w życiu na przeszkody.

Do badania stworzono kwestionariusz COPE, który występuje w dwóch wersjach - pozwalającej na pomiar stanu (strategii) oraz stylu (cechy), zmieniając jedynie instrukcję dla osoby badanej.

Rozdział 12

„Różnice indywidualne i wynikające stąd konsekwencje społeczne: rozważania ogólne”

Henry Goddard :

1. badania genealogiczne nad osobami opóźnionymi w rozwoju umysłowym:

• przyczyna opóźnienia umysłowego czynnik genetyczny

• niemożliwa jest równość społeczna między ludźmi gdyż istnieją odziedziczalne różnice w inteligencji

2. badania zdolności umysłowych imigrantów w USA- wyniki większość Żydów, Węgrów i Włochów opóźniona w rozwoju umysłowym

Robert Yerkes:

Wnioski z badań: poziom inteligencji Murzynów amerykańskich rekrutów, których językiem ojczystym nie był ang. - jest istotnie niższy od poziomu inteligencji białych żyjących w USA

Wniosek Yerkesa: powinno się ograniczać i selekcjonować imigrantów

Przyczyny powyższych wniosków z badań:

1. inteligencja jest cecha, która w sposób istotny wpływa na powodzenie życiowe i pozycje społeczną

2. inteligencja jest dziedzina i niezmienna

3. testy inteligencji były tak skonstruowane by wykryć różnice międzygrupowe

Artur Jensen: istnieje konieczność posyłania dzieci murzyńskich do szkół zawodowych, ponieważ dzieci te maja niższy, w porównaniu z białymi iloraz inteligencji wynika to z tego , że:

- Różnice indywidualne w inteligencji SA w 80% zdeterminowane genetyczni

- Różnica w IQ białych i czarnych wynosi ok. 1 odchylenie standardowe na niekorzyść Murzynów, stwierdzonej różnicy nie sposób wytłumaczyć różnicami kulturowymi i SES.

- Ponieważ różnice w int. są głównie zdeterminowane czynnikiem genetycznym, przeto nie można ich zniwelować przez działania wychowawcze

SYLOGIZM Herrnsteina (1973)- który miał uzasadniać panowanie m e r y t o k r a c j i tj. warstwy społecznej uzyskującej swoje pozycje dzięki wykształceniu, które - zdaniem tego autora - dostępne jest tylko dla osób dziedzicznie zdeterminowaną wysoka inteligencją.

• Jeżeli różnice indywidualne w IQ SA dziedziczne

• Jeżeli powodzenie życiowe wymaga inteligencji

• Jeżeli zarobki i prestiż zależą od powodzenia

• To pozycja społ. I prestiż zależą od powodzenia

Herrnstein i Murray - istnieje 15- sto punktowa różnica między białymi i czarnymi a kosztowne programy kompensacyjne /obciążające podatników / dla Murzynów nie podwyższają istotnie ich poziomu inteligencji - wniosek o dużych konsekwencjach społecznych i politycznych.

Neisser i In. Stwierdzili jednak , że czynnik środowiskowy może zmienić IQ w granicach jednego odchylenia standardowego /a więc o wielkość, która różni czarnych od białych/.

Efekt Flynna: w ciągu ostatnich 50 lat IQ zwiększył się o ok. 15 pkt. co wytłumaczyć można wyłącznie wpływem takich czynników jak odżywianie, zmiany kulturowe, warunki nauczania, praktyki wychowawcze itp.

Środowisko ubogie w stymulacje intelektualna ma szczególny wpływ na obniżenie IQ.

To, że różnice ind. w zachowaniu i cechach psychicznych zależą w określonym stopniu od czynnika genetycznego niewiele mówi o możliwościach rozwojowych jednostki. Ten sam genotyp wchodzi związki z bardzo zróżnicowanym środowiskiem, przejawia się w poziomie fenotypowym (tj. w zachowaniu) w różnej postaci, a zakres reagowania genotypu (ekspresja genotypu) informujący o możliwościach jego wyrażania się jest praktycznie rzecz biorąc nieograniczony.

Czynniki ograniczające zakres ekspresji genotypu:

1. Długość życia (najbardziej drastyczny ogranicznik)

2. Czynniki losowe -

1. Warunki rozwoju w życiu płodowym

2. Miejsce urodzenia ( np. kraj ubogi, kraj rozwinięty)

3. Jakość edukacji

4. Status społeczno-ekonomiczny rodziny

3. Wybory dokonywane przez rodziców i opiekunów

4. Wybory dokonywane przez nas samych

Wysoka odziedziczalność jakiejś cechy oznacza, nie oznacza iż jest ona stałą i niepodatna na zmiany.

Niektórzy badacze twierdza iż istnieją uwarunkowania genetyczne dla różnego rodzaju zachowań ,postaw czy systemów wartości - to stanowisko jest odrzucane przez Stelaua

Równość w edukacji ma dwa aspekty:

1. Prawo współzawodniczenia z innymi na tych samych warunkach w dostępie - dzięki formalnej edukacji - różnych pozycji społecznych

2. Prawo do różnego traktowania zgodnie z posiadanymi zdolnościami i zainteresowaniami. Różnice genetyczne uwarunkowane zdolności wymagają odmiennych środowisk, jeżeli maja się rozwijać w stopniu, w jakim to umożliwia wyposażenie genetyczne. Równość szans nie znaczy więc takiego samego traktowania - Torsten Husen

Joseph Fangan i Cynthia Holland- IQ jest miarą tego ile ludzie widzą w porównaniu z osobami w tym samym wieku. To zaś ile ludzie wiedzą zależy od ich zdolności intelektualnych (jak płynna wg Cattella) oraz od ilości nabytych informacji. Zdolności intelektualne (to jak ktoś dobrze przetwarza informacje) zależą od wyposażenia genetycznego i od czynników środowiska fizycznego (np. odżywianie, choroba, trauma), które powodują zmianę w funkcjonowaniu mózgi. Zaś ilość i jakość informacji, które jednostka otrzymuje zależą od kultury w jakiej żyje.

Craig i Sharon Ramey programy interwencyjne wzbogacające programy interwencyjne powodują podwyższenie IQ o 3 do 15 punktów. Adopcja ( co za tym idzie lepsze warunki do rozwoju dziecka) powoduje podwyższenie IQ o 9 do 12 punktów.

Okazuje się, że zachowania się człowieka czy efektywność jego działania nie jesteśmy w stanie przewidzieć na podstawie czystego opisu cech psychicznych, niezależnie od tego, jak trafna była diagnoza. Nie pomaga w tym również dokładna znajomość środowiska czy najbliższego otoczenia, w którym człowiek żyje.

Jest też tak, że zmiana choćby jednego ze składników sytuacji w jakiej znajduje się i jaką tworzy jednostka powoduje pojawienie się nowej jakości.

Style myślenia

Odwołujące się do różnych aspektów poznawczego samokierownia

Funkcje:

• Styl legislacyjny

• Styl wykonawczy

• Styl oceniający

Formy

• Styl monarchiczny

• Styl hierarchiczny

• Styl oligarchiczny

• Styl anrachiczny

Poziom

• Styl lokalny

• Styl globalny

Zasięg

• Styl wewnętrzny

• Styl zewnętrzny

Skłonność

• Styl liberalny

• Styl konserwatywny

38

---