Flora i szata roślinna:

•FLORA - to zbiór jednostek taksonomicznych (gatunków) występujących na określonym obszarze

•SZATA ROŚLINNA (ROŚLINNOŚĆ) - zbiór fitocenoz (zbiorowisk roślinnych) danego obszaru

•FITOCENOZA (ZBIOROWISKO ROŚLINNE) - skupienie wielu gatunków roślin występujących na danej powierzchni, wzajemnie oddziaływujących na siebie i podobnie reagujących na środowisko.

W podobnych warunkach ekologicznych, biogeogra-ficznych i historycznych powstają podobne fitocenozy

FLORA

Podział systematyczny:

Bakterie i sinice

Grzyby

Glony

Mszaki

Widłaki

Skrzypy

Paprocie

Nagonasienne (nagozalążkowe) - np.świerk, jodła

Okrytonasienne (okrytozlążkowe):

jednoliścienne - np. trawy, kosaćce, storczyki

dwuliścienne - reszta

Przydatne pojęcia

Endemit - gatunek, którego zasięg występowania ...ograniczony jest do ściśle określonego obszaru
np. Urdzik karpacki - Soldanella carpatica

Relikt - gatunek, którego optimum rozwoju na danym terenie przypadało na minione epoki ...klimatyczne. np. Dębik ośmiopłatkowy - Dryas octopetala

Rośliny chronione i zagrożone - gatunki objęte ochroną na mocy .Ustawy o Ochronie Przyrody - Rozporządzenie o Ochronie Gatunkowej Roślin )

Gatunki kluczowe - gatunki umożliwiające egzystencje innym gatunkom (baza pokarmowa, schronienie itp.) - np. Rozchodnik wielki - Sedum telephium

Formy życiowe roślin

FANEROFITY

Megafanerofity

Mikrofanerofity

Nanofanerofity

CHAMEFITY

HEMIKRYPTOFITY

KRYPTOFITY (SKRYTOPĄKOWE):

Geofity

Helofity

Hydrofity

TEROFITY

Czynniki siedliskowe a typy roślin

Woda

• hydrofity

• higrofity

• mezofity

• kserofity

- efemery

- sukulenty

- kserofity

Temperatura

• rośliny eurytermiczne

• rośliny stenotermiczne

- megatermiczne (ciepłolubne)

- mezotermiczne (średnie temp.)

- oligotermiczne (niskie temp.)

Światło

• rośliny euryfotyczne

• rośliny stenofotyczne

- heliofity (światłożądne)

- skiofity (cieniolubne)

pH gleby

•rośliny gleb zasadowych - bazyfity

•rośliny gleb obojętnych - neutrofity

•rośliny gleb kwaśnych - acydofity

Trofia gleby

• rośliny eurytroficzne

• rośliny mezotroficzne

• rośliny oligotroficzne

SZATA ROŚLINNA (ROŚLINNOŚĆ)
Zbiór fitocenoz danego obszaru

FITOCENOZA
(ZBIOROWISKO ROŚLINNE)

Skupienie wielu gatunków roślin występujących na danej powierzchni, wzajemnie oddziaływujących na siebie i podobnie reagujących na środowisko.

W podobnych warunkach ekologicznych, biogeograficznych i historycznych powstają podobne fitocenozy

Właściwości fitocenozy

Posiada powtarzalną fizjonomię wynikającą z udziału roślin o określonym pokroju i formie życiowej

 Posiada wewnętrzną strukturę przestrzenną poziomą i pionową nadziemną jak i podziemną

 Posiada specyficzną rytmikę sezonową i dynamikę odnawiania się

 Posiada właściwy sobie przepływ energii
i produktywność ekologiczną

System Brauna-Blanqueta 1

Klasa zespołów - Querco-Fagetea (europejskie mezo- i eutroficzne lasy liściaste);

Rząd zespołów - Fagetalia silvaticae (mezo-
i eutroficzne lasy liściaste zachodniej i środkowej Europy);

Związek zespołów - Fagion silvaticae (mezo-
i eutroficzne lasy bukowe, jodłowo-bukowe, jodłowe i jaworowe Europy Środkowej);

Podzwiązek zespołów - Eu-Fagion (żyzne buczyny)

Zespół - Dentario glandulosae Fagetum (żyzna buczyna karpacka)

Podzespół - Dentario glandulosae Fagetum Allietosum ursini (żyzna buczyna karpacka z czosnkiem niedźwiedzim)

System Brauna-Blanqueta 2

Zespół - terytorialnie ograniczony, najniższy w hierarchii typ fitocenozy, który na danym terytorium stanowi swoistą, charakterystyczną kombinację gatunków (różniącą się od innych udziałem przynajmniej jednego własnego gatunku charakterystycznego).

Charakterystyczna kombinacja gatunków -zestaw wszystkich gatunków charaktery-stycznych i wyróżniających oraz gatunków towarzyszących o najwyższych stopniach stałości

System Brauna-Blanqueta 3

Gatunek charakterystyczny - to gatunek którego punkt ciężkości występowania leży w danych syntaksonie (w porównaniu wszystkimi innymi syntaksonami danego terytorium). Może być charakterystyczny generalnie, terytorialnie, regionalnie lub lokalnie

Gatunki wyróżniające - gatunki o szerszej amplitudzie ekologicznej od g. charakterystycznych. Wyróżniają one postaci zespołów od siebie. Gatunki charakterystyczne + wyróżniające to gatunki diagnostyczne

Gatunki towarzyszące - to wszystkie gatunki nie zaliczone do grupy diagnostycznych. Gatunki towarzyszące o bardzo niskich stopniach stałości to gatunki przypadkowe

Sposoby wyróżniana zbiorowisk roślinnych

Wykonanie serii zdjęć fitosocjologicznych

 Porównanie składu florystycznego pod względem jakościowym i ilościowym

 Porównanie cech syntetycznych (stałość, średnie pokrycie, wierność fitosocjologiczna)

 Zaznaczenie występowania tzw. gatunków diagnostycznych

Zasady wykonywania zdjęć fitosocjologicznych

•Wyznaczanie powierzchni zdjęcia fitosocjologicznego

• Wielkość powierzchni zdjęcia fitosocjologicznego

• Pora wykonywania zdjęcia fitosocjologicznego

• Spis gatunków

• Struktura pionowa (warstwy A, B, C, D)

• Ilościowość w skali Braun-Blanqueta

Główka tabeli fitosocjologicznej

•Numer kolejny zdjęcia

• Numer zdjęcia w terenie

• Data

• Nadleśnictwo - leśnictwo

• Numer oddziału

• Powierzchnia zdjęcia w m2

• Wysokość m n.p.m.

• Ekspozycja

• Nachylenie (w0)

• Stopień zwarcia drzewostanu

• Zwarcie warstwy drzew (a) w %

• Zwarcie warstwy krzewów (b) w %

• Zwarcie warstwy zielnej (c) w %

• Pokrycie warstwy mszystej (d) w %

• Liczba gat. w zdjęciu

Skala Braun-Blanqueta

5 - liczba osobników dowolna, pokrycie > 75% pow. zdjęcia

4 - liczba osobników dowolna, pokrycie 50 - 75% pow. zdjęcia

3 - liczba osobników dowolna, pokrycie 25 - 50% pow. zdjęcia

2 - liczba osobników duża, pokrycie 5 - 25% pow. zdjęcia

1 - liczba osobników duża (5-50 okazów), pokrycie < 5 % pow. zdjęcia

+ - liczba osobników mała (2-5 okazów), pokrycie nieznaczne

r - liczba osobników bardzo mała (1 okaz), pokrycie znikome

2b - liczba osobników duża, pokrycie 15 - 25% pow. zdjęcia

2a - liczba osobników duża, pokrycie 5 - 15% pow. zdjęcia

2m - liczba osobników duża (ponad 50 okazów), pokrycie
do 5 % pow. zdjęcia

Tabela fitosocjologiczna

SYSTEMATYKA LEŚNYCH I ZAROŚLOWYCH ZBIOROWISK ROŚLINYCH POLSKI

Zaroślowe i leśne zbiorowiska wierzb wąsko i ….szerokolistnych

 Lasy ………………… - łęgi

• Zbiorowiska z dominującą olszą czarną i szarą - olsy

• Lasy liściaste z przewagą graba i lipy - grądy

• Lasy liściaste z przewagą dębów - dąbrowy

 Lasy liściaste z przewagą buka - buczyny

• Lasy liściaste z udziałem jawora - jaworzyny

 Eurosyberyjskie zbiorowiska roślinne z przewagą …..szpilkowych gatunków drzewiastych - bory

 Zbiorowiska leśne z dominacją świerka - bory świerkow

 Zbiorowiska leśne i zaroślowe z dominacją sosny - bory …..sosnowe

• Lasy iglaste z udziałem lub przewagą jodły - jedliny

 Lasy antropogeniczne

Typy uwilgotnienia siedlisk leśnych

Lasy łęgowe i zarośla dolin rzecznych

Olsy i łozowiska

•Zbiorowiska leśne z dominacją olszy czarnej

• Związane ze stagnującą wodą w obniżeniach terenowych i ...wysokim poziomem wód gruntowych oraz jej pionowymi ruchami

• Na wiosnę zachodzą w glebie procesy beztlenowe

• Mezo- lub eutroficzne podłoże torfowe lub torfowo-mineralne

• Kępkowo- dolinkowa struktura

Eutroficzne lasy liściaste

Łęgi „twarde”

•towarzyszą ciekom wodnym lub brzegom jezior

• podlegają okresowym zalewom podczas ...wysokich stanów wód w rzekach

• żyzne gleby hydrogeniczne - mady

• bogata warstwa drzew (olchy, czeremchy, ...jesiony, wiązy)

• niewielka liczba terofitów, przeważają ...hemikryptofity i geofity (rola oświetlenia)

•Łęg wiązowo-jesionowy - Ficario-Ulmetum minoris

• Łęg jesionowo-olszowy - Fraxino-Alnetum

• Nadrzeczna olszyna górska - Alnetum incanae

Buczyny

•w drzewostanie dominuje buk czasem z ...domieszką jodły i jawora

• w niższych piętrach gór i na Pomorzu

• gleby żyzne i świeże na siedliskach ...przepuszczalnych dla wody

• niewielka liczba terofitów, przeważają ...hemikryptofity i geofity (rola oświetlenia)

Typy buczyn

Buczyny kwaśne - regiel dolny Karpat i Sudetów ...np. kwaśna buczyna górska - Luzulo luzuloidis-Fagetum

•Buczyny żyzne - regiel dolny Karpat i Sudetów ..np. żyzna buczyna karpacka - Dentario glandulosae-Fagetum

żyzna buczyna sudecka - Dentario ennaphylii-Fagetum

żyzna buczyna niżowa - Galio odorati-Fagetum

Jaworzyny

•lasy z dominacją jawora

...z domieszką buka ...(Lunario-Aceretum)

• lasy z dominacją jawora

...z domieszką jarzębiny ...(Sorbo-Aceretum)

Grądy

•na całym obszarze Polski na niżu i w piętrze ...pogórza z wyjątkiem terenów górzystych

• żyzne gleby gliniaste na utworach morenowch

• poza zasięgiem systematycznych zalewów

• bogata warstwa drzew (dęby, graby, klony, lipy)

• niewielka liczba terofitów, przeważają ...hemikryptofity i geofity (rola oświetlenia)

• podział grądów na wysokie, typowe i niskie

Dąbrowy

•lasy liściaste z dominacją dęba

• specyficzna grupa to ciepłolubne dąbrowy

• optymalny zasięg to Węgry i Bułgaria

• wypukłe wzgórza moren czołowych, krawędzie ...dolin i wzniesienia zbudowane ze skał ...węglanowych

• umiarkowanie żyzne gleby brunatne

Lasy iglaste - bory

•kwaśne podłoże związane z procesem ...bielicowania

• uboga roślinność

Podział borów

•Bory sosnowe i mieszane z przewagą sosny zwyczajnej

• Bory iglaste z dominacją świerka, jodły i kosodrzewiny

Bory sosnowe

•ubogie i średnio żyzne gleby

•bardzo duże zróżnicowanie warunków wilgotnościowych

Śródlądowy bór suchy (b. chrobotkowy) - Cladonio-Pinetum

•Suboceaniczny bór świeży - Leucobryo-Pinetum

Subkontynentalny bór świeży - Peucedano-Pinetum

Nadmorski bór bażynowy- Empetro nigri-Pinetum

•Kontynentalny bór bagienny - Vaccinio uliginosi-Pinetum

Śródlądowy bór wilgotny - Moilnio-Pinetum

Bory mieszane

Bory świerkowo-jodłowe

•dolnoreglowe bory jodłowe

•dolnoreglowe bory jodłowo-świerkowe

•górnoreglowe bory świerkowe

SYSTEMATYKA NIELEŚNYCH ZBIOROWISK ROŚLINNYCH POLSKI

•Zbiorowiska rzęs wodnych

• Zbiorowiska wydm nadmorskich

• Zbiorowiska szczelin skalnych i piargów

• Nitrofilne zbiorowiska pól uprawnych, zrębów, terenów ....wydeptywanych i ruderalnych

• Zbiorowiska roślin wodnych, przeważnie zakorzenionych

• Zbiorowiska roślinne źródlisk i wyleżysk

• Zbiorowiska szuwarów i słonych łąk

• Naturalne i antropogeniczne trawiaste zbiorowiska łąk i muraw ....na podłożu mineralnym

• Zbiorowiska torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów

• Zbiorowiska wrzosowisk i ubogich muraw bliźniczkowych

• Ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe

• Wysokogórskie ziołorośla i traworośla

Zbiorowiska rzęs wodnych (LEMNETEA)

•Prymitywne zbiorowiska rzęs, tworzące skupienia na powierzchni wód stojących i bardzo wolno płynących, biernie unoszone

• Występują często w kompleksie z wyżej zorganizowanymi zbiorowiskami roślin wodnych lub szuwarów nadbrzeżnych

Zbiorowiska łąk podmorskich (ZOSTERETEA MARINAE)

•Skrajnie ubogie w gatunki roślin kwiatowych ...zbiorowiska z udziałem ramienic i krasnorostów ...(glony)

• Występują w sublitoralnej strefie Bałtyku na ...głębokości 2-10 m

Pionierskie zbiorowiska wydm nadmorskich (AMMOPHILETEA)

Jakość zależy od stopnia zasolenia i poziomu wód gruntowych

ZBIOROWISKA:

•Zbiorowisko traw wydmy białej - Elymo-Ammophiletum

•Zarośla rokitnika i wierzby piaskowej - Hippophao-...Salicetum arenariae

Nadmorski bór sosnowy - Empetro nigri-Pinetum

Zbiorowiska przywodne i wodne

Roślinność toni wodnej

Zespół grzybieni północnych - Nymphaeetum candidae

Zespół grążela i grzybieni białych - Nupharo-Nymphaeetum

Zespół okrężnicy bagiennej - Hottonietum palustris

Zbiorowiska roślin wodnych, przeważnie zakorzenionych

a) pas roślin wodnych

b) pas roślinności wodno-szuwarowej

c) zarośla szuwarowe

d) szuwar turzycowy

e) zbiorowiska mszysto-turzycowe

f) zbiorowiska krzewiaste

g) las olszowy

Zbiorowiska szuwarowe (PHRAGMITETEA)

Zbiorowiska szuwarów trawiastych, wielkoturzycowych i innych okazałych byli dwuliściennych w strefie przybrzeżnej i nadbrzeżnej śródlądowych wód stojących i płynących. Rozpowszechnione w całym obszarze eurosyberyjskim.

Typy jezior

Jeziora eutroficzne - woda zawiera dużo substancji pokarmowych; ilość azotu większa niż 1 mg/l, fosforu 0,5 mg/l; pH ok. 7. Woda mętna, podłoże muliste, duża obfitość organizmów

•Jeziora oligotroficzne - woda zawiera mało substancji pokarmowych; ilość azotu i fosforu śladowa; w wodach wapiennych pH > 7, w bezwapiennych pH < 7

•Jeziora dystroficzne - woda żółtawa lub brązowawa zawiera dużo substancji humusowych; podłoże torfowe lub inne o charakterze organogenicznym, duża obfitość organizmów

Jeziora oligotroficzne eutrofizacja jeziora eutroficzne dystrofizacja jeziora dystroficzne

Zbiorowiska roślin wodnych jezior eutroficznych-szuwary wysokie związek Phragmition-szuwary turzycowe związek Magnocaricion-zarośla wierzb szerokolistnych Salicetum pentandro-cinereae)- ols porzeczkowy (Ribo nogri-Alnetum)

Zbiorowiska roślin wodnych jezior oligotroficznych-uboższe postacie szuwarów (Phragmitetea)- bory (Vaccinio-Piceetea) lub kwaśne dąbrowy (Quercetea robori-petraeae)

Jeziora dystroficzne-Zbiorowiska torfowisk przejściowych i
wysokich tworzących na powierzchni wody kożuch-zbiorowiska torfo-wisk wysokich z zaroślami sosny

-Bór bagienny (Vaccinio uliginosi-Pinetum)

Naturalne i antropogeniczne trawiaste zbiorowiska łąk na podłożu mineralnym

•zbiorowiska wtórne porastające tereny z natury leśne

• powstały i utrzymują się dzięki ingerencji człowieka

• na ich skład florystyczny wpływają: koszenie, wypas, .....nawożenie (sposób i intensywność)

Podział łąk:

• łąki na podłożu stale silnie podmokłym

• łąki umiarkowanie i okresowo wilgotne

• łąki świeże

• łąki suche

Charakterystyka typów łąk

•łąki umiarkowanie i okresowo wilgotne (Molinietalia) oraz łąki świeże (Arrenatheretalia) wymagają odpowiedniej wilgotności gleby. Ze względu na niewielkie opady na niżu Polski występują głównie w miejscach zasilanych przez wody spływające z wyżej położonych terenów sąsiednich. W górach porastają zarówno zbocza jak i grzbiety

• łąki umiarkowanie i okresowo wilgotne (Molinietalia) - poziom wody gruntowej ulega znacznym wahaniom ale nie opada zbyt nisko i jest wyższy niż w glebach łąk świeżych. Łąki te bywają w wilgotnych okresach roku zalewane wodą. Rozwinęły się w wyniku wysychania torfowisk niskich lub wycięcia wilgotnych lasów bardzo rzadko naturalnie pośród wilgotnych lasów

Charakterystyka typów łąk cd.

Łąki świeże (Arrenatheretalia) - poziom wody gruntowej ulega znacznym wahaniom i jest niższy niż w Molinietalia i prawie nigdy nie dochodzi do samej powierzchni.

Bez wyjątku są to zbiorowiska wtórne a nawożenie jest czynnikiem niezbędnym do ich istnienia. Często bywają podsiewane. Podział na zespoły zależy od systemu koszenia i rodzaju nawożenia (koszarowanie owiec, obornik)

Zaprzestanie nawożenia wraz z ich dalszym użytkowaniem (wypas, wykaszanie) prowadzi do wyjałowienia i zakwaszania. Przyspiesza to proces bielicowania gleby. Rozwijają się wtedy psiary lub wrzosowiska

Murawy i stepy

•murawy piaskowe

• murawy kserotermiczne

• stepy - charakterystyczne dla klimatu ...kontynentalnego zbiorowiska niskich traw, ...często podlegające pożarom

Zbiorowiska torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów

Torfowiska

niskie (topogeniczne - reofilne)

 przejściowe (soligeniczne)

 wysokie (ombrogenicznene - ombrofilne)

Wysokogórskie ziołorośla i traworośla

Zbiorowiska szczelin skalnych
i piargów

Strefowość w górach

GEOLOGIA

Geologia - nauka o Ziemi, zajmuje się badaniem i poznawaniem zarówno Ziemi jak i jej najbliższego otoczenia.

Geologia dynamiczna (fizyczna, dynamika systemów ziemskich) - zajmuje się opisem i analizą procesów dziejących się współcześnie oraz ich przyczynami, mechanizmem i skutkami.

Geologia historyczna - zajmuje się analizą procesów w przeszłości, czyli odtwarza i ustala chronologie zdarzeń geologicznych na Ziemi od czasu jej powstania do dziś.

Nauki wewnątrz Geologii:

Stratygrafia - nauka, która zajmuje się opisem warstw, analizą występujących między nimi zależności, bada ich wiek bezwzględny i względny oraz określa ich równoważność czasową. Dzieli ona historię Ziemi na uniwersalne okresy czasowe (tabela stratygraficzna).

Tektonika - zajmuje się opisem, klasyfikacją, genezą i mechanizmem deformacji warstw skalnych.

Mineralogia - nauka o minerałach, lub pierwiastkach występujących w naturze w stanie stałym o określonej strukt. wewnętrznej i posiadających właściwe dla siebie cechy fizyczne i chemiczne.

Petrografia - nauka badająca genezę i przemiany dotyczące skał, czyli zespołów lub związków chem. , mieszanin lub stopów składających się z jednego lub wielu minerałów.

Sedymentologia - nauka zajmująca się opisem, klasyfikacją oraz genezą skał osadowych kopalnych oraz współczesnych.

Paleontologia - nauka zajmująca się zwierzętami zwierzętami i roślinami żyjącymi w przeszłości geologicznej , a obecnie znajdowanych jako skamieniałości.

Hydrogeologia - nauka zajmująca się genezą, właściwościami i przepływem wód głębnych

BUDOWA SKORUPY ZIEMSKIEJ I LITOSFERY

LITOSFERA A SKORUPA ZIEMSKA

Litosfera jest najbardziej zewnętrzną, cienką sferą naszej planety. W jej skład wchodzą trzy warstwy:

a. powłoka granitowa - nieciągła, występująca tylko pod kontynentami, o średniej gęstości 2,7 g/cm3, budują ją obok tlenu, krzem (Si) i glin (Al), stąd nazywa się ją zamiennie sial,;

b. powłoka bazaltowa - leżąca poniżej strefy granitowej, o średniej gęstości 3,0 g/cm3. opasująca cały glob, oprócz tlenu zbudowana jest głównie z krzemu (Si) i magnezu (Ma), stąd nazywa się sima; Te dwie warstwy składają się na tzw. SKORUPE ZIEMSKA, która w obrębie gór osiąga grubość do 80 km. Skorupa ziemska jest ciałem stałym (poza płynnymi ogniskami magmowymi) zbudowanym z glinokrzemianów. Pomiędzy powłoką granitową, a bazaltową występuje tzw. granica nieciągłości Conrada (odkryta w 1925 roku przez V. Conrada).

c. powłoka perydotytowa (eklogitowo-perydotytowa) - wchodząca w skład zewnętrznych części płaszcza Ziemi. Poniżej strefy bazaltowej istnieje wyraźna granica nieciągłości zwana Moho (którą odkrył w 1909 roku Jugosłowianin Mohorovičić). Strefa ta oddziela litosferę od płaszcza Ziemi.

KRATONY - sfaldowana oraz usztywniona intruzjami magmowymi i skalami metamorficznymi czesc skorupy kontynentalnej, niepoddajaca sie odksztalceniom w pozniejszych okresach geologicznych. W sklad kratonu wchodza - TARCZE I PLATFORMY

TARCZA - najbardziej wydzwignieta czesc kratonu, ktorej cokol krystaliczny pozbawiony jest osadow

PLATFORMA - czesc kratonu, ktorej cokol krystaliczny pokryty jest niezaburzonymi warstwami osadow. Ich miazszosc zwieksza sie w miare oddalania od TARCZ

OROGEN - obaszar wypietrzony podczas orogenezy

PLASZCZ ZIEMI

Płaszcz Ziemi dzieli się na dwie warstwy:

• płaszcz górny - sięgający do około 700 km od powierzchni Ziemi, w części górnej, zwanej astenosferą (od 70 do 150 km głębokości) słabo wytrzymały i elastyczny, z dużym udziałem chromu (Cr) i żelaza (Fe) stąd nazywa się crofesima, średnia gęstość wynosi 4 g/cm3;

• płaszcz dolny - sięga do około 2 900 km, gęstość tej warstwy rośnie w głąb wnętrza od 5 do 6,6 g/cm3, zawiera więcej niklu (Ni) i stad jego nazwa - nifesima. Płaszcz Ziemi od jądra oddziela strefa nieciągłości Gutenberga znajdująca się na głębokości 2 900 km.

Jadro Ziemi (barysfera)

Jądro Ziemi obejmujące ponad połowę średnicy globu jest zbudowane z niklu (Ni) i żelaza (Fe) - zwane nife. Dzieli się na:

jądro zewnętrzne - od głębokości 2 900 km, posiada stan płynny, gęstość waha się od 9,5 do 12,0 g/cm3;

jądro wewnętrzne - od głębokości 5100 km,
o właściwościach ciała stałego, gęstość wynosi ponad
13 g/cm3, a nawet 17 g/cm3

Wraz ze wzrostem głębokości następuje wzrost ciśnienia i temperatury. Przeciętnie temperatura spada co 33 m o 1°C, by w środku Ziemi osiągnąć wartość około 6000°C. Ciśnienie wewnątrz jądra wynosi około 4 mln atmosfer.

Kryteria podziału skał

• Minerał to naturalny składnik litosfery -pierwiastek lub związek chemiczny posiadający ściśle określony skład chemiczny i budowę krystaliczną

• Skała to naturalne skupienie minerałów powstałe w wyniku określonych procesów geologicznych

SKAŁY MAGMOWE

TYP STRUKTURY KRYSTALICZNEJ

• PEŁNOKRYSTALICZNE

• PÓŁKRYSTALICZNE

• SZKLISTE

WIELKOŚĆ KRYSZTAŁÓW

•BUDOWA JAWNOKRYSTALICZNA (Głębinowe)

- równoziarnista

- nierównoziarnista (porfirowata, fanerytowo-porfirowa)

•BUDOWA SKRYTOKRYSTALICZNA (Wylewne)

•BUDOWA PORFIROWA (Mieszane)

SKAŁY OSADOWE

OKRUCHOWE

SKAŁY METAMORFICZNE

Główne czynniki metamorfizujące	Rodzaje metamorfizmu
	Termiczny (kontaktowy)
Wzrost ciśnienia wywołany procesami tektonicznymi	Dyslokacyjny
Wzrost ciśnienia i temperatury wynikający ze stopnia geotermicznego	Regionalny
Powtarzające się działania dużych ciśnień i wysokich temperatur, a także działanie czynników chemicznych	Polimetamorfizm
Spadek ciśnienia i temperatury	Regresywny - wsteczny
(diaftoreza)

STREFY METAMORFIZMU

Strefa górna (Epi) - charakteryzuje się działaniem dużych ciśnień kierunkowych (stressu), małego ciśnienia hydrostatycznego oraz niskiej temperatury. Stress decyduje o wykształceniu się wyraźnej tekstury łupkowej.

Strefa pośrednia (Mezo) - cechuje się działaniem silnego stressu, dużego ciśnienia hydrostatycznego oraz średniej temperatury. Warunki takie sprzyjają rekrystalizacji składników i powstawaniu minerałów o dużej gęstości, np. granatów. W strefie tej powstają skały o strukturze bezładnej lub grubołupkowej, podkreślonej równoległym ułożeniem blaszek łyszczyków, słupków amfiboli itp.

Strefa dolna (Kata) - panuje w niej duże ciśnienie hydrostatyczne i wysoka temperatura, aż do powstania faz półpłynnych. Oddziaływanie stressu jest nieznaczne. Powstają tu skały wykazujące na ogół teksturę bezładną i strukturę gruboblastyczną, co upodabnia je do magmowych skał głębinowych.

Tekstury skał metamorficznych odznaczają się swoistym wykształceniem. Najczęściej dochodzi do powstania tekstur kierunkowych:

- Łupkowej, która jest wynikiem równoległego ułożenia minerałów blaszkowych (np. łyszczyków, chlorytów itp.), które występują w skale w dużej ilości. Powoduje to występowanie złupkowacenia, czyli rozdzielności na cienkie równoległe do tekstury, płaskie pakiety nie różniące się między sobą składem mineralogicznym.

- Gnejsowej, powstającej w wyniku zróżnicowania składu mineralogicznego na warstwy skaleniowo-kwarcowe (zawierające także inne minerały) oraz na warstwy zasobne w łyszczyki, chloryty lub inne krzemiany warstwowe. Jeżeli skalenie lub kwarc osiągają znaczne rozmiary, to w zależności od ich kształtu wyróżnia się struktury oczkowe, soczewkowate, laminowane i inne.

Skały metamorficzne powstałe ze skał magmowych wyróżniamy dodając przed nazwą skały przedrostek orto-, natomiast ze skał osadowych przedrostek para-

Struktury skał metamorficznych:

Homeoblastyczne - czyli jawnokrystaliczne - tutaj jawnoblastyczne! (Jako tekstura - skała w której budowie obserwujemy minerały o jednakowych kształtach i rozmiarach - w przeciwnym razie to tekstura heteroblastyczna)

Nematoblastyczne - większość minerałów stanowią minerały słupkowe, pręcikowe;

Lepidoblastyczne - głównym składnikiem są minerały o pokroju blaszkowym;

Granoblastyczna (odnosi się do skały zbudowanej głównie z ziarn izometrycznych - czyli coś jak lepidoblastyczne, ale o równych rozmiarach blaszek)

Porfiroblastyczna (dotyczy tylko skał heteroblastycznych - skały zbudowane z dużych porfiroblastów, coś jak struktura porfirowata)

*

Tekstury skał metamorficznych:

Kierunkowe

Bezładne

ZESTAWIENIE SKAŁ PIERWOTNYCH I

PRODUKTÓW ICH METAMORFIZMU REGIONALNEGO:

DZIEJE ZIEMI

Erę paleozoiczną, mezozoiczną i kenozoiczną podzielono na mniejsze jednostki, czyli okresy. Granice pomiędzy erami ustalono na podstawie wielkich ruchów litosfery lub zasadniczych zmian, jakie zaszły w świecie roślin i zwierząt. Nazwy okresów pochodzą m. in. od miejscowości lub krain, gdzie po raz pierwszy opisano skały danego okresu, np. perm lub charakterystycznych skał, np. kreda. Gdybyśmy porównali wiek Ziemi z długością doby, to ery archaiczna i proterozoiczna, miałyby proporcjonalnie 20 godzin, era paleozoiczna nieco ponad 2 godziny, mezozoiczna 54 minuty, a kenozoiczna tylko 25 minut. Cała historia ludzkości (od pojawienia się człowieka rozumnego) trwałaby wówczas zaledwie pól sekundy.

Skąd wiemy o historii geologicznej Ziemi

CZAS GEOLOGICZNY

CZAS WZGLĘDNY - jest to metoda określania wieku jednego zjawiska geologicznego względem drugiego.

Zasady oznaczania w. względnego:
a) zasada nadległości (superpozycji) - w normalnym następstwie warstw, każda warstwa leżąca wyżej jest młodsza od leżącej pod nią.
b) zasada poziomego ułożenia warstw (pierwotne).
c) zasada ciągłości obocznej (występuje zmiana facji następująca wskutek zmiany środowiska).
d) zasada przyczynowości (z przecinania)

▼ „Dane zjawisko geologiczne jest młodsze od najmłodszej warstwy, która została ją objęta, a starsza od najstarszej, która nie została ją objęta. ”
e) Zasada inkluzji (wdarte fragmenty skał).

CZAS BEZWZGLĘDNY - to metoda określania czasu powstania danego zjawiska geologicznego w latach licząc od dziś.

Metody określania wieku bezwzględnego:
a) metoda rozpadu izotopu promieniotwórczego (np. rubid87-stront87; tor232-ołów208; uran238-ołów206; potas40-argon40; uran235-ołów207; węgiel14-azot14)
b) m. dendrologiczna
c) m. iłów warwowych
d) m. rdzeni lodowych

KSZTALTOWANIE POWIERZCHNI LITOSFERY

Proces geologiczny - jest to zespół zjawisk występujących na powierzchni Ziemi lub w jej wnętrzu, prowadzący do zmian strukturalnych.
Czynniki geologiczne - są przyczynami przebiegu procesów geologicznych i powodowane są siłami działającymi wewnątrz i na zewnątrz Ziemi.
EGZOGENICZNE - wywołane są czynnikami działającymi na zewnątrz Ziemi głównie przez wpływ słońca, hydrosfery i grawitacji. Dążą one do wyrównania powierzchni litosfery (ekwiplanacja)

ENDOGENICZNE CZYNNIKI KSZTALTUJACE POWIERZCHNIE ZIEMI

ENDOGENICZNE - wywołane są czynnikami działającymi wewnątrz Ziemi. Nadają litosferze rysy pionowe i poziome dążąc do jej zróżnicowania i deformacji.
♦ Diastrofizm - jest to wielki proces powodujący deformacje oraz przemieszczania pionowe i poziome w litosferze. Wyróżniamy tu:

- epejroforeza - poziome przemieszczanie się płyt litosfery.

- ruchy izostatyczne - pionowe ruchy lądów wywołane zmieniającym się ich obniżaniem.
- ruchy górotwórcze - orogenezy

♦ Plutonizm - jest to zespół procesów prowadzących do tworzenia się w górnym płaszczu i litosferze magmy ich przemieszczaniu i tworzenie się różnego typu intruzji magmowych

♦ Wulkanizm - jest to zespół procesów prowadzących do tworzenia się w litosferze magmy i wydobywaniu się jej na powierzchnię w postaci lawy i gazów wulkanicznych

♦ Metamorfizm - zespół procesów, które pod wpływem ciś. i temp. zmieniają cechy fizyczne i chemiczne skał litosfery (epi, mezo, kata, ultra).

PROCESY ENDOGENICZNE

• Ruchy plyt tektonicznych (strefa subdukcji)

Ruchy izostatyczne

• Ruchy izostatyczne dotyczą pionowego ruchu płyt litosfery lub ich części. Powstają w wyniku zaburzenia równowagi izostatycznej izostazji spowodowanej przez nacisk bądź odciążenie dużych mas (np. lądolodu). Skorupa dążąc do równowagi, wykonuje pionowe ruchy względem leżących obok siebie mas.

• Izostazja - równowaga pomiędzy różnymi wycinkami skorupy ziemskiej; dążność do równowagi mas skalnych w litosferze; bloki stosunkowo sztywnej i lekkiej litosfery "pływają" po plastycznej astenosferze - obciążone zanurzają się głębiej, odciążone unoszą się wyżej (np. Skandynawia po ustąpieniu lądolodu). Unoszenie/zanurzanie się płyt litosfery nazywamy pionowymi ruchami litosfery (ruchy izostatyczne). Mogą one np. doprowadzać do transgresji i regresji morskich.

Zmiany grubości skorupy ziemskiej

Wpływ zmian temperatury:

Wzrost temp w Moho powoduje przemianę perydotytu w bazalt lub eklogitu w gabro. Powoduje to zmniejszenie gestosci skal a zatem zwiekszenie objetosci skorupy ziemskiej - zachodzi wypietrzenie w skutek przywracania zachwiania izostazji

Obnizenie temp. Moho powoduje przemiane bazaltu w perydotyt lub gabro w eklogit. Powoduje to zwiekszenie gestosci skal a zatem zmniejszenie objetosci skorupy ziemskiej i jej opadanie

RUCHY OROGENICZNE

CYKL GOROTWORCZY:

1. Faza faldowo-plaszczowinowa

2. Faza orogeniczna

SPOSOBY POWSTAWANIA GOR FALDOWYCH

1. ZAMYKANIE MORZA MIEDZYKONTYNENTALNEGO - HIMALAJE

2. PODSUWANIE LITOSFERY OCEANICZEJ POD KONTYNENTALNA - ANDY

3. ZAMYKANIE MORZA MARGINALNEGO - KORDYLIERY

Wulkany

(z łac. Vulcanus - imię rzymskiego boga ognia)

Miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywają się (lub wydobywały) z głębi Ziemi produkty wulkaniczne takie jak: lawa, gazy wulkaniczne i materiał piroklastyczny.

Jak powstają wulkany?

• Wiele wulkanów występuje na krawędzi płyt.

• Astenosfera jest półplastyczną warstwą poniżej litosfery.

• Na dnie oceanu ciągną się podwodne grzbiety zbudowane z lawy, która unosi się z głębi wzdłuż szczeliny powstałej po rozsuwaniu się płyt.

• W innych miejscach, gdzie płyty zderzają się, jedna z nich podsuwa się pod drugą w tzw. strefie subdukcji.

• Zanurzająca się płyta ulega stopieniu, a powstająca magma daje początek wulkanom.

• Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery.

• W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi - na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, Japonia, Filipin.

• Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Śródatlantyckim, na Islandii, w Wielkich Rowach Afrykańskich.

Budowa wulkanu

1. Komora wulkaniczna
2. Skała macierzysta
3. Kanał lawowy
4. Podnóże
5. Sill

6. Przewód boczny
7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan
8. Zbocze
9. Warstwy lawy emitowanej prze wulkan
10. Gardziel
11. Stożek pasożytniczy

12. Potok lawowy
13. Komin
14. Krater
15. Chmura popiołu

Rodzaje wulkanów

Podział wulkanów ze względu na aktywność wulkaniczną:

• czynne - stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność (np. Wezuwiusz, Etna, Stromboli),

• drzemiące - ich działalność obserwowano w czasach historycznych (np. Fuji, Tambora),

• wygasłe - ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych (np. stożki wulkaniczne w Niemczech i Polsce).

Liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 600. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.

Podział wulkanów ze względu na miejsce, z którego wypływa magma:

• stożkowe

• tarczowe

• linijne - magma wypływa z podłoża

Podział wulkanów ze względu na dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:

• lawowe (efuzywne) - wypływa tylko lawa, ich erupcja ma łagodny przebieg.

Dzielą się na:

• tarczowe (hawajskie) - niskie i rozległe (lawa z nich wypływająca jest rzadka, zasadowa, bazaltowa, o małej lepkości), osiągają szerokość nawet do 40 kilometrów.

• kopuły lawowe (bardzo gęsta, kwaśna, krzemionkowa lawa), które wyglądają jak pół sfery (kuli)

• stratowulkany (mieszane) - oprócz lawy wyrzucane są też inne materiały, należą do najbardziej eksplozywnych. Stratowulkany posiadają wysokie stożki (kąt nachylenia ok. 30 stopni) (np. Wezuwiusz).

• eksplozywne - wyrzucają tzw. materiał piroklastyczny

• maary

• wulkany błotne - z których wydobywa się na powierzchnię błotnista mieszanina wody, iłu, piasku itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już wulkanizmu - wydobywaniem się gorącej wody lub pary wodnej.

Typy wulkanów

Øwylewne (lawowe) -dostarczają tylko ciekłej lawy

1) wulkany tarczowe (lawa zasadowa; tworzą płaskie góry)

2) kopuły lawowe (lawa kwaśna)

Øeksplozywne (tufowe) - wyrzucają gazy i popioły bez wylewu lawy; mają kształt stożka oraz rozległy i głęboki krater

Ømieszane (stratowulkany) - wyrzucają gazy razem z wylewem lawy; mają kształt stożka; w ich partiach szczytowych powstają często wielkie zagłębienia, zw. kalderami

Gejzer

Rodzaj gorącego źródła (cieplicy), występujący w obszarze czynnego lub niedawno wygasłego wulkanizmu, charakteryzujący się okreso-wym wyrzucaniem gorącej wody i pary wodnej (regularnie). Otwór gejzeru na powierzchni ziemi jest ujściem wąskiego i głębokiego przewodu w rodzaju komina skalnego, często połączonego z bocznymi korytarzami i podziemnymi pustkami (kawerny). Gromadzą się w nich wody gruntowe ogrzane od otaczającej skały, która z kolei ogrzewa się od zalegającej poniżej magmy.

BUDOWA WNĘTRZA ZIEMI

Poznanie budowy wnętrza Ziemi jest trudne. Najwięcej informacji otrzymujemy przy eksploatacji surowców mineralnych. Najgłębsze kopalnie złota i diamentów w RPA sięgają zaledwie 4 km w głąb Ziemi, a naftowe odwierty maksymalnie do 12 km. Dużo informacji o budowie wnętrza Ziemi dostarczyła sejsmologia (nauka o trzęsieniach ziemi). Fale sejsmiczne na pewnych głębokościach ulegają załamaniu i odbiciu. Wnętrze Ziemi nie ma jednolitej budowy. Istnieją tam cienkie, kilkusetmetrowe powierzchnie ograniczające sfery o różnych właściwościach fizycznych. Powierzchnie te nazwano powierzchniami nieciągłości. Badania sejsmiczne pozwalają na badanie sprężystości poszczególnych części wnętrza Ziemi. Od miejsc wstrząsu (hipocentrum) we wszystkich kierunkach rozchodzą się trzy rodzaje fal. Prędkość ich rozchodzenia zależy od gęstości materii. Im gęstość jest większa, tym fale rozchodzą się szybciej. Najszybciej fale sejsmiczne docierają na powierzchnię Ziemi w miejscu znajdującym się ponad miejscem wstrząsu. To miejsce nosi nazwę epicentrum. Im dalej od epicentrum tym fale docierają później. Zawsze jednak, najpierw docierają fale podłużne (przechodzące przez każdy rodzaj materii), potem poprzeczne (przechodzące tylko przez ciała stałe), a na końcu - fale oscylacyjne.

Odtwarzaniem dziejów naszej planety zajmuje się geologia historyczna, która bada skały, sposób ich ułożenia, wiek zdarzeń oraz warunki panujące w przeszłości. W przeciągu długiego okresu powstawania Ziemi, liczącego około 4,6 miliardów lat, strefy powłoki ziemskiej uległy przemianom. Zmieniało się rozmieszczenie lądów i oceanów, ukształtowanie powierzchni, klimat, a także świat roślin i zwierząt. Wiemy o tym dzięki skałom i skamieniałościom. Dokumentem dziejów Ziemi jest nie tylko rodzaj skały, ale także ułożenie poszczególnych warstw skalnych. Już od dawna wiadomo, że materiały skalne osadzane w wodach mają układ warstwowy. W czasie wilgotnego i ciepłego lata powstaje warstwa jaśniejsza i grubsza, gdyż rzeki niosą z sobą więcej wody, a więc i więcej zawiesin. W okresie mroźnej zimy powstaje warstwa ciemniejsza i cieńsza, gdyż mała ilość wody przenosi niewielkie ilości zawiesin, zawierających związki organiczne, które nadają skałom ciemniejsze zabarwienie. Obecność w skale grubszego materiału (otoczaków i żwiru) świadczy o tym, że rzeka płynąca w tym miejscu miała duży spadek. Kiedy w osadach pochodzenia morskiego występuje piaskowiec, świadczy to, że utworzył się on w brzegowej strefie morza, gdyż piasek mógł być przyniesiony przez rzeki lub też pochodził ze zniszczonego wybrzeża. Rafowe koralowce wapienne (patrz ® Australia) powstały w ciepłym i słonym morzu, gdyż w tych warunkach żyją obecnie koralowce. Znając warunki w jakich tworzyły się skały współcześnie potrafimy odtworzyć warunki w jakich tworzyły się one w przeszłości. Zgodnie z zasadą aktualizmu geologicznego w przeszłości geologicznej działały na powierzchni ziemi podobne czynniki i zachodziły podobne procesy geologiczne jak współcześnie. Na podstawie obserwacji współcześnie zachodzących procesów, np. wietrzenia, akumulacji możemy odtwarzać dawne zdarzenia geologiczne. Młodsze warstwy leżą na ogół wyżej, niż starsze, gdyż młodsze powstały później. Nie dotyczy to jednak obszarów fałdowych, gdzie warstwy są zaburzone, a często odwrócone. Dokumentem dziejów Ziemi mogą być również formy terenu. I tak, doliny górskie mające w swoim przekroju kształt litery U, są dowodem na istnienie w przeszłości geologicznej lodowca, natomiast doliny w kształcie litery V, świadczą wyżłobieniu jej przez płynącą wodę. Wzniesienie w kształcie stożka, zbudowane ze skał magmowych wylewnych jest dowodem działalności wulkanicznej. W poszczególnych okresach geologicznych istniały charakterystyczne dla nich skamieniałości (skamieliny), tzn. szczątki organizmów żywych pozostawionych w skałach (szkielety zwierząt, odciski roślin). Niektóre z organizmów żyły bardzo długo, na niewielkich przestrzeniach, często podlegając biologicznej ewolucji. Największe znaczenia z punktu widzenia określenia wieku warstw skalnych mają pozostałości tych organizmów, które żyły stosunkowo krótko i na dużych obszarach. Są one charakterystyczne dla danych okresów i nazywamy je skamieniałościami przewodnimi. Zdecydowana ich większość to organizmy morskie. Skamieniałości są podstawą do określenia kolejności powstawania warstw skalnych i wieku względnego skał, określonego w przybliżeniu poprzez ustalenie kolejności ich powstawania. Gdy w warstwach skalnych występują w różnych miejscach te same skamieniałości możemy stwierdzić, że powstały one w tym samym czasie, a więc wiek geologiczny tych warstw jest jednakowy. Skamieniałościami przewodnimi ery paleozoicznej były pewne gatunki trylobitów, a w erze mezozoicznej - amonitów. Układ warstw skalnych i skamieniałości pozwolił odtworzyć dzieje Ziemi. Geolodzy wyróżnili 5 wielkich er:

archaiczną (od greckiego archaios - starożytny);

proterozoiczną (do greckiego proterozos - wcześniejszy);

paleozoiczną (od greckiego palaios - dawny);

mezozoiczną (od greckiego mesos - środkowy);

kenozoiczną (od greckiego kaisos - nowy).

Erę paleozoiczną, mezozoiczną i kenozoiczną podzielono na mniejsze jednostki, czyli okresy. Granice pomiędzy erami ustalono na podstawie wielkich ruchów litosfery lub zasadniczych zmian, jakie zaszły w świecie roślin i zwierząt. Nazwy okresów pochodzą m. in. od miejscowości lub krain, gdzie po raz pierwszy opisano skały danego okresu, np. perm lub charakterystycznych skał, np. kreda. Gdybyśmy porównali wiek Ziemi z długością doby, to ery archaiczna i proterozoiczna, miałyby proporcjonalnie 20 godzin, era paleozoiczna nieco ponad 2 godziny, mezozoiczna 54 minuty, a kenozoiczna tylko 25 minut. Cała historia ludzkości (od pojawienia się człowieka rozumnego) trwałaby wówczas zaledwie pól sekundy.

Era archaiczna rozpoczęła się około 4,6 mld lat temu, gdy temperatura powierzchni Ziemi obniżyła się poniżej 1 000°C. Stygnąca lawa tworzyła cienką warstwę skorupy ziemskiej zbudowaną z pierwszych skał magmowych i metamorficznych. Najstarsze skały spotykane współcześnie na naszej planecie - gnejsy, liczące około 4 miliardów lat, znaleziono na półwyspie Labrador w Kanadzie. Cienka skorupa ziemska była niestabilna, zachodziły na niej częste ruchy górotwórcze i zjawiska wulkaniczne. Ziemię otaczała gorąca powłoka atmosfery, w skład której wchodziły: wodór, etan, amoniak oraz para wodna, która na skutek spadku temperatury uległa skropleniu, dając początek hydrosferze (morzom i oceanom). Pierwsze formy życia (organizmy jednokomórkowe) na naszej planecie pojawiły się ponad 3,5 mld lat temu. Życie rozwinęło się w wodach. Era archaiczna obejmuje okres, od powstania stałej skorupy ziemskiej do pojawienia się na niej życia. Era proterozoiczna trwała 1,8 miliarda lat. W dalszym ciągu miały miejsce ruchy górotwórcze oraz zjawiska sejsmiczne, którym towarzyszyły zjawiska niszczenia przez czynniki zewnętrzne, o których świadczą skały osadowe, m.in.. piaskowce, zlepieńce. Na początku ery proterozoicznej utworzyły się fundamenty współczesnych kontynentów. Są to dzisiaj podłoża starych platform i tarcze stanowiące jądra kontynentów. Rozwój życia przebiegał bardzo powoli i odbywał się wyłącznie w środowisku wodnym. Dopiero pod koniec ery pojawiły się pierwsze organizmy wielokomórkowe. W tym okresie życie organiczne rozwijało się bujnie, lecz były to organizmy morskie, prymitywne i delikatne, które nie zostawiały skamieniałości.  Ery archaiczną i proterozoiczną określa się często jedną nazwą: era prekambryjska lub prekambr (przed kambrem - pierwszym okresem ery paleozoicznej). Trwała ona około 3 miliardów lat. W Polsce skały prekambryjskie odsłaniają się w Sudetach, głównie w Górach Sowich i w Masywie Śnieżnika. Na pozostałym terytorium naszego kraju prekambr występuje pod grubą warstwą młodszych skał osadowych. Era paleozoiczna przyniosła bujny rozwój świata organicznego, który w dalszym ciągu rozwijał się w morzach, gdzie żyły, m. in. mięczaki, głowonogi i trylobity. W sylurze, na lądzie pojawiły się pierwsze rośliny. Z karbońskich paproci, skrzypów i widłaków powstały po upływie milionów lat złoża węgla kamiennego. Skamieniałościami przewodnimi tej ery są m. in. trylobity (występujące w kambrze i ordowiku) i graptolity (występujące w sylurze). W sylurze pojawiły się pierwsze kręgowce, tj. ryby bezszczękowe, w dewonie - pierwsze płazy. Podczas ery paleozoicznej dwukrotnie miały miejsce ruchy górotwórcze: kaledońskie w sylurze oraz hercyńskie w karbonie. Podczas fałdowania kaledońskiego utworzyły się Góry Kaledońskie i Skandynawskie w Europie oraz Sajany i Jabłonowe w Azji. Podczas fałdowania hercyńskiego wypiętrzeniu uległy góry Harz, Sudety i Łysogóry, Masyw Centralny, Wogezy, Rudawy, Ural, Ałtaj, Tien-Szan, Appalachy i Wielkie Góry Wododziałowe. W paleozoiku wszystkie lądy tworzyły jeden kontynent, nazwany przez uczonych Pangeą. Obszar dzisiejszej Europy leżał prawdopodobnie bliżej równika, gdzie panował klimat gorący i wilgotny (w takich warunkach w karbonie powstały złoża gla kamiennego); dewon i perm były okresami suchymi. Pod koniec ery paleozoicznej wyginęło około 50% wszystkich żyjących gatunków zwierząt, głównie w środowisku wodnym, gdzie wyginęło aż 90% wszystkich organizmów.  Najważniejszymi kopalinami użytecznymi w Polsce pochodzącymi z paleozoiku są: węgiel kamienny spotykany w wielu miejscach w południowej części kraju, czarne wapienie ozdobne z okolic Siewierza i Dębnika, sól kamienna i sole potasowe z Kujaw, łupki miedzionośne z okolic Legnicy, porfiry i melafiry na Dolnym Śląsku i w okolicy Krakowa. Era mezozoiczna rozpoczęła się podziałem Pangei na Gondwanę i Laurazję, które stopniowo dzieliły się na mniejsze jednostki (prakontynenty). Zaczął powstawać Ocean Atlantycki w obecnych kształtach. Podczas trwania ery mezozoicznej miały miejsce kilkakrotne, wielkie zalewy morskie, szczególnie w jurze i kredzie. Zmieniały się granice lądów. Dominującymi zwierzętami tej ery były gady (szczególnie w jurze), które stosunkowo szybko opanowały wodę, ląd i powietrze. Te wielkie zwierzęta zostały nazwane dinozaurami. Jednym z największych gadów był Brochiosaurus, ważący około 60 t.  Ponadto w morzach żyły głowonogi, a wśród nich skamieniałości przewodnie tej ery - amonity (wymarły pod koniec ery) i belemnity. Pojawiły się pierwsze ptaki i ssaki. Zasadniczo zmieniał się świat roślin - przewagę osiągnęły organizmy okrytozalążkowe. Pod koniec kredy dinozaury wyginęły. Związane to miało być z oziębieniem się klimatu, spowodowanego spadnięciem na powierzchnię Ziemi wielkiego meteorytu, który swoim uderzeniem miał wyrzucić do atmosfery znaczne ilości pyłu i tym samym zmniejszył ilość docierającej do powierzchni Ziemi energii słonecznej. W Polsce do najważniejszych mezozoicznych kopalin użytecznych należą: dolomity kruszconośne zawierające rudy cynku i ołowiu na Górnym Śląsku, rudy żelaza w okolicach Częstochowy i Łęczycy, fosforyty i kreda pisząca na Wyżynie Lubelskiej.  Era kenozoiczna rozpoczęła się 65 milionów lata temu i trwa nadal. Jednym z najważniejszych wydarzeń ery były fałdowania alpejskie, które rozpoczęły się już pod koniec mezozoiku. W ich wyniku powstały, m. in. Andy i Kordyliery w Ameryce, Alpy, Pireneje, Karpaty, Apeniny i Góry Dynarskie w Europie, Atlas w Afryce, Kaukaz, Pamir i Himalaje w Azji. Nastąpił ogromny rozwój ptaków i ssaków. Pojawił się człowiek, którego kolebką była prawdopodobnie Afryka. Pierwsze istoty człekokształtne żyły już około 3 mln lat temu (koniec trzeciorzędu), a człowiek rozumny (homo sapiens) pojawił się na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej około 90 tys. lat temu. Pod koniec trzeciorzędu miało miejsce oziębienie się klimatu i w efekcie doszło do zlodowacenia znacznych obszarów na półkuli północnej. Kilkakrotnie zlodowacenia miały miejsce w trakcie czwartorzędu. Ostatnie, plejstoceńskie zlodowacenie w Europie ustąpiło 10 tys. lat temu. Efektem zlodowacenia było powstanie wielu współcześnie istniejących form rzeźby terenu oraz wyginięcie wielu gatunków roślin i zwierząt. Powstał Bałtyk, początkowo jako jezioro, a dopiero po kilkakrotnych wahaniach poziomu ostatecznie jako morze około 7 tys. lat temu. W Polsce występują liczne kenozoiczne kopaliny użyteczne: ropa naftowa, gaz ziemny, siarka, węgiel brunatny, sól kamienna, bursztyn, gipsy, piaski, żwiry, gliny i torfy.

7

Skały pierwotne

Strefa

Górna (epi)

Średnia (mezo)

Dolna (kata)

Skały krzemiankowe, piaskowce kwarcowe, itp.

Kwarcolity

Kwaśne skały magmowe oraz ich tufy i skały okruchowe o podobnym składzie

Gnejsy

Łupki mikowe

Gnejsy

Granulity

Zasadowe i obojętne skały magmowe oraz ich tufy i skały okruchowe o podobnym składzie

Zieleńce

Łupki chlorytowe

Amfibolity

Eklogity

Skały ultrazasadowe

Serpentynity

Łupki serpentynowe

Skały ilaste i mułowce

Fyllity

Fyllonity

Łupki mikowe

Gnejsy

Skały węglanowe

Marmury

---